Б.Ғ. НҰҒман а. А. Абдрахманова а. О. Жетписбаев

халықтарының арасында өз нанымдарымен қатар басқа өркениеттермен 
туындалған діни жүйелер – буддизм, манихейлік, христиандық таралды. ІХ 
ғасырдың соңында Х ғасырдың басында Қазақстанның түркі тілді 
этностарының исламдануы басталды.
Буддизм басқа «ұлы діндерден» бұрын Түркі қағанатының 
аристократиялық ортасында әйгілікке ие бола бастады. Қағанат билеушілері 
буддизмде құрамы бойынша өте әр текті ірі мемлекетте кейбір идеологиялық 
бірлікті жасауға қабілетті діннің әмбебап түрін көрген. Қағанаттың шығысы 
мен батысында буддизм ұзақ уақыт бойы секталар түрінде сақталған, 
қырғыздар мен қимақтарда кейбір таралуын тапқан. Археологиялық 
зерттеулер анықтағандай, VII-VIII ғғ. буддизм Орта Азияда және Қазақстанда 
берік орын алған. Ғибадатханалардан табылған заттар буддалық қауымдарға 
соғдийлықтар, сонымен қатар түркі тілді халықтардың өкілдері кіргендігін 
растайды.
Манихейлік және христиандық қауымдар VІ – ІХ ғғ. Ұлы Жібек Жолы 
бойында орналасқан қалаларда орын алған. «Он жебе» елінде, яғни Шығыс-
Түркі қағанатында сенімді ояту мақсатымен жазылған «Екі негіздің киелі 
кітабында» (VІІІ ғ.) Манихей шіркеулері болған Аргу-Тачас (Тараз) алтын 
қаласы және тағы төрт жетісу қалалары аталған. Тараздың соғдийлық 
халқының бір бөлігі зороастрийлік дінді сақтаған, мұны Тараздағы 
зороастрийлік зират куәландіреді. Зороастризмде отты сөндірмеу салтының 
маңызы ерекше. Бұл үшін арнайы құрбан шалатын орындар – аташдандар
қызмет еткен, олардың бейнеленулері сасандық теңгелерден жақсы таныс.
Ерте ортағасыр дәуірінде Қазақстанның отырықшы және көшпелі 
халқының діни көзқарастары әр алуандығымен және синкретизммен 
ерекшеленген. Ежелден мұраланған нанымдар мен салттар сырттан әкелінген 
күрделі діни-мифологиялық жүйелермен қиқыметті үйлескен.
Ауызекі шығармашылық. VІ-VІІІ ғғ. Қазақстанның түркі тілді 
тайпаларының арасында бұдан да ертерек дәуірге шыңдалатын ауызекі – 
поэтикалық дәстүр орын алған. Түркілердің ежелгі поэтикалық дәстүрлерінің 
элементтері қытай тарихи әдебиетінде тіркелген. Қытай жылнамаларында 
сюжеттері тайпалардың ежелгі тотемдік түсініктерін және олардың 
географиялық орналасуларын бейнелейтін әпсаналар мен халықтың тарихи 
аңыздары сақталған. Орхон ескерткіштерінде және Әл Бируни, Марвази, 
Махмұд Қашғари еңбектерінде бірнеше мәрте аталатын «Отукен» киелі жері 
туралы тарихи аңыздар және әпсаналы жерлердің жырлануы кеңінен белгілі.
Ергенекон ертегі таулы алқап туралы поэтикалық аңыз қызығушылық 
туындатады. Алқап жау қол жеткізе алмайтын тайпалардың бейбітшіл мекен 
орны түрінде бейнеленеді. Ол барлық жағынан қол жетпейтін таулармен 
қоршалып, алқап тұрғындарының өмірі қауіпсіз. Бұл аңыз халықтың бейбіт 
өмір туралы арманын бейнелеген. Ежелгі тарихи аңыздар негізінде VІ – VІІІ 
ғғ. халық ерлігін, оның еркіндікке ынталануын, жат ел шапқыншыларына 
деген өшпенділігін бейнелейтін ауызекі шығармашылық дамыған.
Фольклор поэтикалық та, прозалық та түрде өз бейнеленуін тапқан. 
Халық шығармашылығының ертедегі түрі үйлену тойы және жерлеу 

салттарымен байланысты тұрмыстық өлеңдер, халықтық күнтізбе, сонымен 
қатар тарихи аңыздар, әпсаналар, ертегілер, мақалдар, мәтелдер және 
жұмбақтар түрінде ұсынылады.
Сонымен қатар ауызекі халық шығармашылығында VІ-VІІІ ғғ. өзінде 
орхон ескерткіштерінде тіркелген ежелгі дастандар мен эпостық поэзия 
дәстүрлері туындаған. Оның элементтері V – VІІ ғғ. оқиғаларын баяндайтын 
Күлтегін мен Білге қағанның қабыр басындағы стеллалар мәтіндерінде 
көрініп тұр. Күлтегін жазбасы эпитеттер мен метафораларға толы, олар кейін 
де дәстүрлі болып, ұрпақтан ұрпаққа өткен. Ежелгі поэтикалық дәстүрмен, 
мысалы, Күлтегіннің жауынгер аттарының лақаптары байланысты: «Ак-
оксиз», «Ак-адман», «Башгу-Боз», орхон мәтіндеріне тән «көк», «ақ», 
«күшті» эпитеттері. 
Күлтегін жазбасы кейіннен эпосқа өткен салт поэзиясының мотивтерін 
сақтайды. Батырлардың әр түрлі эпостық аттары болады: Мойыншор 
Контери (тас қабық терілі), Арслан – юракли (арыстан жүректі), Елтуган – 
тутык (халық қорғаушысы). Батырлардың жалпы синонимдері – Алып (өте 
үлкен қаһарман), Ер (батыр). 
Сол уақыттағы халық шығармашылығының дамуы туралы түсінікті 
поэтикалық халықтың даналығы, мәдениеті мен өмірлік тәжірибесі 
бейнеленген көптеген мақалдар мен мәтелдер береді. Нақты нақыл сөздерде 
ғибрат және кеңестер берілген, адам кінәраттары келекеленген. Ауызекі 
шығармашылығының мысалдарын келтірейік. Еңбек туралы мақалдар: 
«Еңбек далада қалмайды», «Тас басты жарады, еңбек тасты ұсақтайды», 
«Соқа жанында бекітілген одақ, егін ору кезінде жоғалмайды», «Күздің 
келері көктемнен белгілі». Тұрмыстық мақалдар: «Диірменде туған тышқан 
күн күркіреуінен қорықпайды», «Киізі бар адам су болмайды», «Біреуге ор 
қазба, өзің түсесің», «Атылған жебе қайтып келмейді», «Түйеге мініп, бір 
қора қой ішінде жасырына алмайсың» және басқалары.
Махмұд Қашғари сол уақыттың ауызекі поэзиясына үлкен ықпал еткен 
ақындар мен аңыз-жыр айтушыларға сілтейді. Олардың ішінде ол ежелгі 
аңыз-жыр айтушы Шөженің атын атайды. 

жүктеу/скачать 1,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: