дүр, жауһар Керегін таңдап аласың [Н.К.Іт]
. Бұл жерде
«дүр» аталымы
асыл сөз деген ауыс мағынада қолданылса;
Қорықпаймын қандыкөз, Қайыспайтын дүр шықты Әке мен баладан айырылған, Қатын–бала күңіреніп, Жазықсыз жаннан шер шықты [Н.К.ІІт] –
мұнда
ірі, алып деген мағынада, енді мына жерде:
Кемеңгерге кездескенде, Кеміте алмас артып омырау. Білгендерге дүрдің сөзі Бесенеден беп-белгілі, Көп керуеннің ішіндегі Құба нардай таққан қоңырау [Е.К] және
Молда-еке, ақылың кәмбіл, дүр – данасың, Сөз айтсам шариғаттан тоқталасың [Е.К]
дегендегі
«дүр» білімді, көп көрген адам мағынасында қолданылса,
Мен айттым: «Халықтың мизамы, әкімісіз,− деп,− Керек-дүр болмағыңыз көңіл саптан [Е.К] дегендегі
«дүр» -ды (-ді) қосымшасының көне түрінің орнына қолданылып тұр .
Қазіргі тіл қолданысында
дүр сөзінің зат есімдік мәнінен сын есім
жасайды, туынды мағынасы
дүрдей «зор нәрседей (адамдай)», тіпті дәлірек
айтқанда
«мықты адамдай» дегенді білдіреді.
«Дүр» сөзінің өзек семасына
асыл, алып негіздері уәж, себеп болып отыр. Мұндай аталымның дамыған
мағынасы тек сөйлемдегі қызметі нәтижесінде толық аңғарылады.
Нұртуған мен Ерімбет шығармаларының тілінде кездесетін сол кезеңнің
актив қабатындағы кейбір сөздер, қазіргі тілімізде пассив қабатқа өтіп көнерген
аталымдар болып отыр. Мысалы, Нұртуғанның «Мәулімнияз–Едіге»
дастанында:
«Кебенек ерді танытпас, Топқа түсіп сыналмай. Дауымыз біздің бітпей тұр, Бір-бірімізден
