Ескерту материалды таратуғА ӨҢдеуге қатаң тыйым салынады
Бірыңғай салалы бұлшықеттің қызметтік ерекшеліктері
жүктеу/скачать 10,96 Mb.
|
| 12.Бірыңғай салалы бұлшықеттің қызметтік ерекшеліктері
Бұл ет ішекқарын, ас қорыту бездері түтіктерінің, кан мен лимфа тамырларының, несеп шығаратын мүшелердің, жатырдың, бронхының т. т. кабыргасында кездеседі. Көлденең жолақ етке қарағаңда бұл бұлшықеттің организмдегі көлемі аз болады және оның орындайтын қызметі де қалыпты жағдайда онша көзге түспейді (білінбейді). Бүл еттс барлык жасушаларга тэн ультрақүрылымдар бар, тек ретикулумдары аз жэне жиырылуга к&тысатын миофиломенттер (актин мен миознн) саркоплазмада ретсіз қалай болса солай орналаскан. Бүлшықеттің иротоплазмасында Na+, С1- иондарының мөлшері көлденең жолак етке қарағанда жоғарырак болады миоциттері бір-бірімен нексус аркылы байланыскан. Бірынғай салалы еттін келденең жолақ етке Караганда қозгыштық касиеті томен, хронақсиясы, козу табалдырыгы жотары, абсолюттік рефрактерлік кезеңі ұзак, лабилдігі төмен болады 13 14. Жүйке талшықтарының физиологиялық қасиеттері Жүйке талшықтарының физиологиялык касиеттерінің бірі оның козғыштығы, екіншісі - қозуды өткізу. Қозгыштык (тітіркендіруге жауап ретінде қозу үрдісінің пайда болуы) қозғыш тіндерінің бэріне тэн қасиет. Олар козу үрдісін жасуіпалық мембрананың бойымен қылжытады. Козуды өткізу жүйке үшін тек физиологиялык қасиеті ғана емес, оның орындайтын негізгі қызметі. 15. Жүйке талшықтарының жіктелуі өткізу механизмі мен ерекшеліктері олардың кұрылысына байланысты. Жүйкс талшықтары миелинді (майлы қабықты) жэне миелинсіз (майлы қабыксыз) болып екіге бөлінетіні белгілі, Сезгіш, қозғаткыш жүйкелердің кобі миелинді талшыктардан тұрады, ал вегетативтік ганглийден кейінгі (постганглилік) талшықтардың көбі миелинсіз болады. Әр жүйке талшығы цилиндр тәрі?ді біліктен тұрады. Біліктің сыртын меммбрана - аксолемма қаптаған, ал оның іші аксоплазмаға толған. Аксоплазмада үзынна бойы жіпшелер жарыса орналасқан өте жіңішке, диаметрі 10-10 нм нейрофибрилдер мен микротүтіктер бар. 16. Жүйке талшықтары бойымен қозу таралу заңдылықтары, олардың сипаттамасы Қозу үрдсінің жүйке талшығы бойымен жылжуы, яғни серпіністің отуі аксолемманың дызметі. Майлы қабық, изолятор рөлін аткарады,, оның электірлік кедергісі жогары Ж үте талшықтарының морфологияпық және физиологияпық бүтіндік заңы бойынша жүйкені созса, қысып жаншыса, кессе, кептірсе, оның морфологиялық құрылысы бүзылып зақымданады. Мүндай жүйке талшығы қозу үрдісін өткізбейді. Қозуды екі жақты өткізу заңы. Жүйкеніц орындайтын кызмет түріне (сезгіш, козғалткыш) қарамастан, оның қай-кайсысы болса да тітіркендірілеген жерден бастап қозу үрдісін екі жаққа (орталыққа, шетке) қарай өткізеді. Қозуды жеке откізу заңы. Әрбір шеттегі жүйке құрылымында жүздегенмыңдаган жүйке талшықтары болатыны белгілі. Олай болғанымен де эрбір талшык козуды қагар жатқан талшықтарга жаймай, тек өз бойымен өткізіп, тек өзімен ғана байланысқан ет галшықтарына (ағза бірлігіне) тұл-тура жеткізеді. 17. Миелинді және миелинсіз жүйке талшықтары бойымен қозу таралу механизмі Қозу үрдсінің жүйке талшығы бойымен жылжуы, яғни серпіністің отуі аксолемманың дызметі. Майлы қабық, изолятор рөлін аткарады,, оның электірлік кедергісі жогары. Соңдықтан жүйке талшыгын миелин қабыгы тұсынан микроэлектродтар арқылы тітіркендірсе ол қозбаиды. Қозу үрдісі тек Ранвье үзілісіндс гана иайда болады. Миелин кабыгы жүйке талшығында зат алмасуын реттейді жэне біліктің өсуі мен кореқзенуі (трофикасы) де осы миелин қабыгының қызмегі 18. А, В, С типті жүйке талшықтарының қызметтік сипаттамасы \ 19. Парабиоз және оның кезеңдері (Введенский тәжірибесі). Парабиоз кезеңдерінің механизмі. Жүйкеге үзақ уақыт күшті химиялық тітіркендіргіштер эсер етсе, оның қозғыштык касиеті, лабилдігі төмендейді. Оны парабиоз деп атайды. Парабиоз грек сөзі (para - жуык, жакын bios - өмір, тіршілік) тіріге жуық хал немесе өмір мен өлш арасындагы жағдай деген мағынада. естіру, парадоксальдық, тежелу (12-сурет). Бірінші - теңестіру кезеңінде тітіркендіргішгің біртіндеп жиілігін не күшін жогарылатса бэріне беретін жауабы бірдей болады. Екінші - парадоксалды кезеңде әлсіз (сирек) тітіркендіргіштерге беретін бүлшықеттің жауабы күшті (жиі) тітіркендіргіштерге беретін жауабынан жоғары болады. Үшінші - тежелу кезеңінде ет тітіркендіргіштерге жауан қайтармайды. 20. Синапс, анықтамасы, жіктелуі. Синапстардың физиологиялық қасиеттері (химиялық/электрлік) Түйіспе (синапс) деп өзара жүйке жасушалары не жүйкемен шеттегі кызмет атқарушы жасушасы (эффектор) түйіскен жерінде серпіністерді өткізетін арнайы ұласуды (контакты) айтады. Түйіспе ұғымын физиологияға енгізген ағылшын физиологы Ч. Шерингтон. Түйіспелер ұласқан жасушалардың түріне қарай нейронаралық (нейронейрональдық), ет-жүйкелік (мионевральдық) болып, эсеріне байланысты коздыратын, тежейтін, ал козуды өткізу әдісіне қарай химиялық (медиатордың қатысуымен), электрлік (эфапстық) болып үш топқа бөлінеді. Кейде аралас электрлік-химиялык түйіспелер да кездеседі. Әрбір түйіспе үш элементтен, атап айтқанда пресинапстык (түйіспеге дейінгі), иостсинапстык (түйіспеден кейінгі) мембраналардан жэне түйіспелік саңылаудан түрады. 21. Синапстардың құрылымдық-қызметтік сипаттамасы (химиялық/электрлік Электрлік түйісие (грек, ephapsis - жапсар, түйісу). Орталык жүйке жүйесінде қозуды кобіне химиялык өткізгіштер аркылы өткізетін түйіспелермен катар тек физикалык жолмен өткізетін бірен-саран туйіспелер - эфапстар бар7 Химиялық түйіспе медиатордың қатысумен жүреді. Түйіспенің фармакологиялык заттарга деген сезімталдыгы, түрлі блокаторлармен әрекеттесуі бірдей емес. Осыган байланысты кабылдағыштар бірнеше түрге бөлінеді. 22. Химиялық және электрлік синапстардан қозу таралу ерекшеліктері. Электрлік түйіспелердің химиялық түйіспелерден айырмашылығы - қозуды түйіспе арқылы өткізу механизмі жэне олардың физиологиялық қасисттері эр түрлі. Эфапстың физиологиялык қасиеттерінің ерекшеліктері - серпіністср электрлік түйіспеде кідірмейді, екі жакты өтеді (ортодромды, антидромды). Эфапста серпіністер із калдырмайды, жинақталмайды. Бүл түйіспсден тек қозу ғана өтеді және оның отуіне температура эсер етпейді. Түйіспелердің қай-қайсысы болса да кейбір химиялық фармакологиялык заттарға, моселен ганглиоблокаторларга сезімтал келеді. 23. Медиатор, олардың түрлері және маңызы Медиатор - козу үрдісін жеткізетін химиялық зат, жүйке бүршігіндегі везикулаларда болады. Ол нейрон денесінде түзіледі де нейрофибрилдердің бойымен жылжи отырып, жүйке үшына жеткен жерде шоғырланыи үлбіреген көпіршік кабымен қапталады. ІІостсинапстық мембранада медиатормен әрекеттесетін арнайы белок - кабылдағыш орналаскан. Түйіспе медиаторы ацетилхолин болса, оның постсинапстық кабылдагышы холинорецептор. Бірыңғай салалы етте адреналин де медиатор ролін атқаруы мүмкін. Мұндай жағдайда постсинапстық мембрана кабылдагышы адренорецептор. 24. Балаларда ет-жүйке синапстарының онтогенезі. 25. ОЖЖ-нің организм үшін маңызы. ОЖЖ-нің негізгі қызметтері. Орталык жүйке жүйесі денедегі барлык агзалар мен физиологиялык жүйелер қызметін, зат алмасуын ретТеп отырады, эрекеттер мен үрдістерді сыргқы орта құбылыстарына бейімдеп, гіршіліктің белгілі бағыгга өтуін камтамасыз етеді. Адамда жүйке жүйесінің ең жоғары бөлімі - ми. Ми сыңары кыртысының ерекше кызмсті - ойлау, дүнистану, пікір гудыру. Мүның арқасында адам өзін сыртқы ортадағы құбылыстарга бсйімдеп қана коймай, сол ортаны өз мақсатына лайықты өзгерте алады, өткен-кеткенді талдап, келешекті болжайды. Аса күрделі тіршілік үшін зор маңызы бар бүл үрдістерді нейрондар мен жүйке орталыктары қамтамасыз етеді. 26. ОЖЖ-нің құрылымдық-қызметтік элементтері (нейрон қызметтері: денесі, аксон, дендрит; нейроглия қызметтері). Нейрон дегеніміз - жүйке жасушасы. Ол - жүйке жүйесі кұрамындагы жеке (дербес) бөлік, сол жүйснің морфоәрекеттік негізі. Нейрондардың арасын нейроглия толтырады. Ол нейрондарды жан-жакты коршайтын күрылым. Нейрондар пішіні, көлемі жағынан әртүрлі. Бірақ қай нейрон болса да, ол дене жэНе өсінділерден (талшықтардан) түрады. Нейрон талшықтары ұзындығына карай (1 микроннан - 1,5 метрге дейін) аксон, дендрит болып екіге бөлінеді. Аксон нейронный ұзын, ал деңдрит қыска талшыгы. Әр нейронда бір аксон, бірнеше дендрит болады. Дендрит аксонга Караганда көп тармақты келеді. Қозу серпінін кабылдагыштан жүйке орталығьша багыттап өткізетін жүйке талшығы әкелетін (афференттік) деп аталады, ал орталықтан қозуды шеттегі ағзаларға жеткізуші талшықты әкететін (эфференттік) деп атайды. Жүйке талшықтары майлы, жүмсақ кабығының болу-болмауына байланысты миелинді, миелинсіз деп екіге бөлінеді. Нейроглия деп нейрондар аралығын толтыратын, жасушаларды (глиондарды) айтады. Глия ірек сөзі - желім деген мағынада. Расында да олар нейрондардың денесі мен талшықтарына жабысып түрады. астроциттср жоне олигодендроциттер. Бұлардың аксоны болмайды жэне өзара түйіспелер қүрмайды Нейроглияның әрекеттік маңызы: 1. Нәрлендіру қызмет атқарады, яғни қаннан нейрондарга керекті қоректі заггарды алып, зат алмасу өнімдерін нейрондардан қанга өткізеді, олардың маңайын тазартады. 2. Нейрондардың тіршілігіне, қызметіне керекті жағдай жасайды. Нейрондардың айналасындагы сұйықтықтың иондық кұрамын, медиаторлар мен судың деңгейін бірқалыиты сақтайды, 27. Рефлекс туралы түсінік. Рефлекс үрдісінің қызметі және құрылымы туралы заманауи түсінік. Орталык жүйке жүйесінің негізгі қызметі - рефлекс (reflecsus - латын сөзі - тойтарыс беру) тітірксцдіруге жауап беру деген магынада Рефлекс дегеніміз орталык жүйке жүйесінің сыртқы немссс ішкі тітіркендіргіштерге беретін күрделі жауабы. Рефлекстің морфологиялық негізі - рефлекстік доға, ягни қозуды рсцепторлардан жүйке орталығына, онан шеткі ағзаға (эффекторга) жеткізетін жол Ол бес бөлімнен, атап айтқанда: 1) қабылдаушы құрылым - рецеитордан; 2) қозуды орталыкка жеткізетін афференттік жүйксден; 3) аралық нсйрондардан тұратын орталықтан; 4) қозуды орталықтан эффекторға апаратын эфференттік жүйкеден; 5) жауап беруші қүрылым - эффектордан түрады. 28. Рефлекстердің жіктелуі Морфологиялық жэне физиологиялык ерекшеліктеріне қарай рефлекс бірнеше тонка болінеді: 1. Қабылдагыштардың орналасуына карай экстероцеитивтік (extents - сыртқы), интероцсптивтік (interior - ішкі), проприоцептивтік (proprius - озіндік) рефлекстср болып ажыратылады. Rcceptio - лат. - алу, қабылдау. Демек, рецептор - қабылдагыш деген сөз. Экстерореценторлар дене сыртында: теріде, ауыз, көздің кілегей қабықтарында орналасқан, сырттан келіп гүскен тітіркендіруші эсерлерді қабылдайды. Интерорецепторлар ішкі агзаларда. тіндерде, кантамырларында, ал проприорецептор сіңірде, буын кабында орналаскан. 2. Жүйке жүйесінің түрлеріне карай рефлекстер денелік, вегетативтік болыи екіге бөлінеді. 3. Рефлекстер катысатын ми бөліміне қарай жүпын, сопақша ми, ортаңгы ми (мезенцефалды), аралык ми (диенцефапды), алдыңғы ми (қыртыстық) рефлекстер болып бөлінеді. 4. Қимыл-эрекетіне қарай жұту, кірпік кағу, жөтелу, қимылдау рефлекстсрі болып ажыратылады. 5. Орталықта туатын үрдістер түріне карай коздырушы, тежелуші рефлекстер болады. 6. И.П. Павлов барлық рефлекстерді шартсыз (туа біткен), шартгы (жүре біткен) деп екі топқа бөлді. ' 7. Рефлекстік доғаныц орталық бөлімінде катысатын нейрондар санына қарай екі, үш және көп нейронды рефлекстер болып та бөлінеді. 29. Рефлекс уақыты (Тюрк бойынша) және оның бөлімдері Рефлекс уақытын анықтау. Хронорефлексометрия., Жұмысты орындау: Жұлын рефлекстерін, алдыңғы миы алынып тасталынған, тек жұлыны сақталған бақадан бақылауға болады. Алдын-ала бақаның басын кесіп, астыңғы жағынан штативке іліп қояды. Тәжірибені 5-10 минуттан соң немесе жұлындық талықсу (шок) өткеннен кейін бастайды. 0,5%-тік күкірт қышқылының ерітіндісі құйылған ыдысқа бақаның артқы аяғының бірін батырғанда ол аяғын тез тартып алады. Тітіркендірудің бастапқы әсерінен алғашқы жауап қайтаруға дейінгі уақыт рефлекс уақыты (Тюрк бойынша) деп есептеледі. Рефлекс уақыты тітіркендірудің күшіне тәуелді болады. Адам рефлекстерінің уақыты хронорефлексометрия әдісімен анықталады. Қабылдағыштар аймағына әр түрлі тітіркендіргіштермен (жарық, дыбыс және т.б.) әсер еткенде пайда болатын соматикалық және вегетативтік реакциялардың жасырын уақыты арнаулы аспаптармен (хронорефлексометрмен) тіркеледі. Сондағы дыбысқа байқалатын рефлекстің орташа уақыты -0,14 с, жарыққа - 0,18 с, ауырсынуға - 0,08 с. Бұл әдіс спорт және еңбек физиологиясында, сонымен қатар ОЖЖ-нің кейбір ауруларын анықтауда кеңінен қолданылады. 30. Рефлекстік доғаның бүтіндігі туралы түсінік Рефлекстік доға бүтін болган жагдайда ғана рефлекс қызметін атқарады, яғни доғаның бүтіндігі бүзылса рефлекс біржола жогалып кегеді. Соңғы кезде рефлекстік доғамен қатар рефлекстік шеңбер деген үғым колданылады. Рефлекстік шеңбердіц доғадан бір бөлімі артық болады. Оның алтыншы бөлімі эфференттік ағзадан орталык жүйке жүйесіне рефлекстік эсерлсніс туралы хабар, яғни кері байланыс (афферентация) арқылы орталыкка жеткізіледі. Кері байланыс рефлекстік дотасын бекітіп, оны шеңберге айналдырады. Әрбір рефлекстің сезу өрісі болады. 31. Адамның негізгі проприоцептивті жұлын рефлекстері және оларды зерттеудің маңызы (шынтақ, тізе, ахилл) а) Тізе рефлексі. Оны анықтау үшін зерттелушіні орындыққа отырғызып, бір аяғын екінші аяғының үстіне орналастырады. Сонан кейін дәрігерлік балғашықпен санның төртқырлы етінің сіңіріне (тізеден төмен) жеңілдеу соққы береді (27-сурет). Рефлекторлық доғасы: сан жүйкесі, жұлынның II-IV бел сегменті. Жауабы - санның төртқырлы еті жиырылып, балтыр еті жазылады Сол және оң аяқтардың рефлекстерін өзара салыстыру керек. б) Ахиллов рефлексі. Оны анықтау үшін адамды орындықтың үстіне тізесінен тұрғызып, дәрігерлік балғашықпен балтыр бұлшық етінің сіңіріне жеңілдеу соққы береді (28-сурет). Бұл рефлекстің рефлекторлық доғасы: шонданай жүйкесінің талшығы, жұлынның I-II сегізкөз сегменті.Жауабы - аяқ басының бүгілуі. в) Шынтақ рефлексі (қолдың бүгілдіргіш еті сіңірінің рефлексі). Адамның жартылай бүгілген немесе бостау ұстаған қолын зерттеушінің алақанына салып, бас бармағын екі басты еттің сіңіріне орналастырады да, оның үстінен балғашықпен жеңілдеу соққы береді (29-сурет). Рефлекторлық доғасы: бұлшық ет-тері жүйкесі, жұлынның V-VI мойын сегменттері. Жауабы - иықтың екі басты етінің жиырылуы және білектің шынтақ буынында бүгілуі. г) Шынтақ рефлексі (қолдың жазылдырғыш еті сіңірінің рефлексі). Оны анықтау үшін зерттеуші адамның бір жағында тұрып, оның қолын иық буынында сыртқа қарай бұрады да, сол қолымен шынтақ бүгілісінен горизонтальды бағытта ұстағанда, ол оның білегі тік бұрышты салбырап тұрады. Сонан кейін дәрігерлік балғашықпен иықтың ұшқырлы етінің сіңіріне жеңілдеу соққы береді (30-сурет). Рефлекторлық доғасы: бұлшық ет-тері жүйкесі, жұлынның VII-VIII мойын сегменттері.Жауабы - иықтың ұшқырлы етінің жиырылуы және білектің шынтақ буынында жазылуы. 32. Жүйке орталығы туралы түсінік. Жүйке орталықтарының орналасуы және қызметтерді ұйымдастыруы туралы түсінік (И.П. Павлов) Жүйке орталығы деп бірыңғай қызмет аткаратын орталық жүйке жүйесінің белгілі бір жерінде топталған нейрондар жиынтығын айтады. Әрбір рефлекстің жүйке жүйесінде өз орталығы болады. Мэселен, тізс рсфлексінің орталыгы жүлынныц бел омыртка бөлігінде (сегментінде), зэр шығару орталығы жүлынның сегізкөз белігінде, тыныс орталығы сопақша Мидың орта шенінде орналасқан. Бірақ бірыңгай қызмет аткаруға бір орталықтың нейрондары тана емес, сондай-ақ орталық жүйке жүйесінің эр деңгеиінде орналаскан көптеген баска нейрондар тобы да қатысуы мүмкін. Сондықтан бірыңгай кызметті орталыктар тобы орталыктар үркері деп аталады. Сонымен орталық жүйке жүйесі көптеген жүйке орталықтарынан, орталыктар үркерлерінен түрады. 33. Жүйке орталықтарының физиологиялық қасиеттері. ОЖЖ арқылы қозу таралу ерекшеліктері (қозудың бір бағытта өтуі, иррадиация, концентрация, синапстарда қозу кідіруі, тонус, қозу жинақталуы, ырғақтардың трансформациясы, пластикалық қасиеті, қажу, конвергенция, дивергенция, окклюзия, жеңілдеу, реверберация) 1. Жүйке орталығында козу бір-ақ бағытта, яғни сезімтал нейроннан аралық нейронға, одан эрі қозғалтқыш нейронға етеді. 2. Қозу эр түйіспеде 0,2-0,5 мс кідіріп, жүйке орталығынан баяу өтеді. 3. Жүйке орталыгын үздіксіз тітіркендіру аркылы оның ет жэне жүйке талшықтарына Караганда тез кажитыны анықталды. 4. Қозудың бастапқы толқыны жүйке орталығында баяу өтсе, келесі толқыны жылдамырақ өтеді. 5. Жүйке орталыгында қозудың жиілігі мен күші тітіркендіргіштің жиілігі мен күшіне тең бола бермейді. 6. Тітіркендіргіш әсеріне қарағанда оған қайырыла тын жауап (рефлекстік эсерленіс) уақыты жагынан әлдеқайда ұзағырақ Бір аксон тармақталып көптеген нейрондармен байланысады да түйіспе кұрады, яғни бір нейрон аксонының ссрнінісі бірден бірнешс нейронды қоздырады. Мұндай құбылыс дивергенция (тармакалыс) деп аталады. Бүған карама-қарсы кұбылыс - конвергенция (түйістіріліс), яғни бірнеше нейроннан келіп түскен серпіністердің бір немесе азғана нейронда жиналуы. орталык жүйке жүйесінде туган қозу тал осындай екінші бір козуга үласады да нейронный козуын күінейтеді. Нейрондардың осы физиологиялық қасиеті козуды жинактау не жинақы қозу ден аталады. Жинақы қозу бір ізді не кезекті кецістіктік не бір мезгілді болып екіге' бөлінеді 9. Орталықта қозу жинақталуымен катар окклюзия (бітелу) кұбылысы да жүріп жатады. Оның мэні мынада: козудың кеңістіктік жинақталуы рефлекстік жауапты күшейтеді, бірақ оның нэтижесі арифметикалық жиынтықтан төмен болады. 10. Жүйкс орталығы үздіксіз тонуста болады. 11. Әрбір жүйке орталығы кейбір фармакологиялык заттарға (эфир, хлороформ, барбитураттар, аломорфин, лобелиң т.б.) өте сезімтал келеді. 12. Орталык жүйке жүйесі оттегінің тапшылығына (гипоксия) өте сезімтал. 34. Вегетативті жүйке жүйесінің парасимпатикалық бөлімінің морфо-функционалдық ерекшелігі. Мүшелер мен жүйелерге әсері вегетативтік жүйке жүйесі (ВЖЖ) ішкі ағзалардың қызметін, затшр алмасуын, өрбу үрдістсрін реттейді. Бүл жүйенің аты латынның vegetativus - өсу, өсімдік деген сөзінсн алынган. 1. Парасимпатикалык жүйкс жүйссінің орталык нейрондары оргаңғы жрне сонақша мида, жүлынның сегізкөз бөлімінде, Парасимпатикалык жүйке жүйесінің ганглайлері - ағзалар ішіндегі интрамуральдык түйіндер, Парасимпатикалык постганглийлік талшықтар өте қысқа болады. парасимпатикалык жүйке ассимиляция (түзілу) үрдістерін күшейтеді; 35. Вегетативті жүйке жүйесінің симпатикалық бөлімінің морфо-функционалдық ерекшелігі. Мүшелер мен жүйелерге әсері. симиатикалық жүйке жүйесі жұлынның кеуде-бел бөліміндегі сегменттердің бүйір ашасында орналасқан. Орталығы симпатикалык жүйке жүйесініц түйіндері жотаны бойлай эрбір омыртқаның екі жағында тізбектелген жэнс омыртқалар алдында алысырак орналасқан үш мойын ганглийі, оның ішінде жүлдыз тэрізді түйін, күрсақ қуысықда - шапак тәрізді түйін, шажыркайлық ганглийпер бар Симпатикалык жүйке жүректің соғуын жиілетіп, күшейтсе, Симпатикалык жүйке көздің қарашығын кеңейтеді Вегетагивтік жүйке жүйесі зат алмасуын реттейді. Симпагикалық жүйке диссимиляция (ыдырау), Симпагикалык жүйке трофикалық (нәрлендіру) эсер етеді. Мұны бірінші рет тәжірибе жүзінде 36. Вегетативті рефлекстік доға. Вегетативті рефлекстердің рефлекстік доғасының ерекшеліктері. Вегетативті түйіндер, олардың құрылым элементтері және қызметі. . Ерекшелігі қаңқалық бұлшықет үшін рефлекторлық үзіліп емес болып табылады, және вегетативті торабында астам ауысу үшін қажет. 37. Метасимпатикалық жүйке жүйесі туралы түсінік Ішкі агзалардын (журек, бронхтар, купк) кабыргасында орналаскан жоне шеткі рефлекстік догасын курайтын микротуйіндердін кешенін метасимпатикалық жүйке жүйесі дейді. 38. Вегетативті жүйке жүйесінің медиаторлары. Симпатикалық және парасимпатикалық жүйкелердің мүшелерге әсері. ВЖЖ-нің түрлі бөлімдерінің қызметтерінің салыстырмалы антагонизмі және синергизмі. Вегетативтік жүйке талшыктарының үшынан медиаторлар - ацетилхолин не адреналин бөлінсді. Медиатордыц түріне қарай вегетативтік жүйкелер холинергиялыц (ацетилхолин бөлегін) жзне адренергнялық (адреналин бөлетін) жүйкелер болып екі топка бөлінеді. Холинергиялық жүйкелер тобьша: 1) парасимпатикалық жэне симпатикалық преганглийлік жүйкелер; 2) парасимпатикалык посттанглийлік жүйкелср; 3) симпатикалык постганглийлік тер бездерінің жүйкелері жатады. Адренергиялык жүйкелср катарында симпатикалык постганглийлік тер бездері жүйкелерімен катар барлық постганглийлік симпатикалык жүйкелер болады. Сонымен холинергиялық жүйкелер саны адренергиялык жүйкелер санынан элдеқайда басым. Кейбір жүйкслер үшынан мүлде баска медиаторлар (серотонин, > гистамин, ЛУФ, ГЛМК, т. б.) бөлінуі мүмкін. Парасимпатикалык жэне симпатикалык жүйкелер агзалар қызметіне, эдетте қарама-қарсы эсер етеді. Симпатикалык жүйке жүректің соғуын жиілетіп, күшейтсе, парасимпатикалык жүйке, керісінше, оны сиретіп, элсіретеді. Бірак бұл - мызғымас заңдылык емес: вегетативтік жүйке жүйесінің екі бөлімі эрдайым қарсылас (антогонистік) эсер ете бермейді, кейде антогонизм - абсолюттік емес Вегетативтік жүйке жүйесі бөлімдсрінс - синергизм (қосарлас), ягни бірыңгай қимыл жасау тэн. Сілекей бөлінуін симпатикалық жүйке де, парасимпатикалык жүйке де үдетеді, екеуі де секрсциялық жүйкс. 39. Вегетативтік рефлекстер. Вегетативтік жүйке жүйесі аткаратын қызметтердің бірі - шеткі рсфлекстер тууын қамтамасыз ету. Шегкі рефлекстердің төмендегідей үш түрі бар: 1) Висцеро-висцеральдық (ағза-ағзалық) рефлекстер. Белгілі бір интероқабылдағышды тітіркендірсе, екінші бір ағзаның кызметі рефлекстік жолмен өзгереді. Мэселен, куыктың кілегейлі кабыгын тітіркеңдірсе жүрек согуы рефлекстік жолмен өзгеруі мүмкін. 2) Висцеродермалық (ағза-тері) рефлекстер. Белгілі бір ішкі ағза қабылдағышын тітіркендірсе, терінің белгілі бір нүктесінің сезімталдыгы шектен тыс күшейеді. Мэселен, қарынның кілегейлі кабыгында жара болса, адамның 12-ші кеуде омыртқасының артқы өскіні тұсындағы тері өте сезімтал болады да басқан кезде катты ауырады. Ауруды анықтауда мұндай рефлекстердің үлкен маңызы бар 3) Дермовисцеральдық (тері-ағза) рефлекстер. Әрбір ішкі ағзаның тері бетімен байланысқан жері бар. Сол жерге эсер етсе, онымен байланыскан агзаның кызметі өзгереді. Мэселен, жылытса, мүз қойса, ол ағзаның қызметі рефлекстік жолмен өзгереді. 40. Ми құрылымдарының физиологиясы Ми эркайсысы жарты шарга ұксас кос ми сыңарынан, мишық пен ми баганынан тұрады. ми артқы ми, мишық, ортаңгы ми, аралық ми, алдыңғы ми деп аталатын бес бөлікке бөлінеді. Артқы ми кұрамына сопакша ми мен варолий көпірі, ортаңғы ми күрамынша кызыл ядро, кара зат, төрт төмпешікгі дене, торлы құрылым, аралык миға - көру төмпешігі (thalamus) көру төмпешігі астындағы кұрылым (hypothalamus), алдыңғы ми құрамына ми сыңарлары қыртысы мен кыртысасты түпкі (базальдық) ядролар кіреді. Сопақша ми мен көпір, ортаңғы ми мен аралык ми ми баганынан құрады. Сопақша мидыц нейрон шогырлары (жүйке орталықтары) адамның өмірін қамтамасыз етуде үлкен орын алады. Оған тыныс, кан тамырларын тарылтыи кеңітетін, жүрек соғуын баяулатып сирегетін (тежейтін) тіршіліктік орталықтар жатады. Бүлардың қайсысы бүзылса да адам өледі. Сопакша мида сондай-ак көптеген қорғаныс (жас шыгару, кірпік қагу, жөтелу түшкіру, тер шығару) жэне ас қорытуга қатысы бар (шайнау, жүту, сілекей шыгару, қарын сөлі мен ұйкы бсзі селін шығаратын жэне құсу) рефлекс орталықтары бар. Сопақша мидаты торрлы кұрылым екі түрлі қызмет атқарады: а) жүлын қызметін күшсйтіп не әлсірететін томен карай бағытталган эсер; б) ортаңғы мидың торлы қүрылымымсн бірге мидың баска бөлімдерінің кызметін күшейтетін жоғары жаққа қарай бағытталган эсер. Воролий көпірінің жүйке серпіністерін өткізу. Мишыктың ец бас қызметі - адамның өз еркімен атқарылатын не оған бағынбайтын қимыл-әрекеттерді үйлестіріп отыру. Қандай да болсын кимылэрекеттің дэлме-дэл орындалуы, тепе-тецдікті сақтау мишыққа байланысты. Төрт төмпеиіік алдыңғысы көру кабылдағыштарының тітіркснуіне байланысты қимылдарды жүзеге асыратын орталык. Қызыл ядро каңка еттерінің тонусын реттейтін қозғалыс орталык. Қара зат саусактардың нэзік жэне нақты кимылдарын камтамасыз ететін еттердіц тонусын реттейтіні аныкталды. Торлы қүрылым. орталык жүйке жүйесінің барлык бөлімдерінің (ми қыртысынан бастап жұлынға дейін) қызметін белсендіреді 41. Қызметтердің ми қыртысында орналасуы Артқы ми кұрамына сопакша ми мен варолий көпірі, ортаңғы ми күрамынша кызыл ядро, кара зат, төрт төмпешікгі дене, торлы құрылым, аралык миға - көру төмпешігі (thalamus) көру төмпешігі астындағы кұрылым (hypothalamus), алдыңғы ми құрамына ми сыңарлары қыртысы мен кыртысасты түпкі (базальдық) ядролар кіреді. Сопақша ми мен көпір, ортаңғы ми мен аралык ми ми баганынан құрады. Торлы қүрылым ми бағанында орналасқан. Оның нобайы ортаңғы мида, біразы көпірде, үлкен нейрондылары сопақша мида топтаскан 42. ОЖЖ-гі тежелу. Орталықтағы тежелу және торлы құрылым қызметі туралы ілімінің И.М. Сеченов орны. 1862 жылы М.И. Сеченов "Орталыктағы тежелу" атты тақырыпта гэжірибе жасап, орталық, жүйке жүйесінде қозумен қатар тежелу де болатынын дәлелдеп берді. Орталық жүйке жүйесінде туатын тежелу үрдістері пайда болу механизмдеріне қарай пресинапстык, постсинапстық, пессималдық және қозудан кейінгі тежелулер болып 4-ке бөлінеді. удан кейінгі тежелулер болып 4-ке бөлінеді. 1. Пресинапстық (түйіспеге дейінгі) тежелуге Реншоу жасушасы қатысады. Ол коздырушы түйіспедегі медиатордың шығуын тоқтатады. 2. Постсинапстык (түйіспеден кейінгі) тежелу Реншоу жасушасы торізді Тежеуші нейронның аксоны мотонейронның денесімен түйіспе құрады тежеуші нейрондардың катысуъша байланысты туады. 3. Пессимумдык тежелу нейронды қоздырушы түйіспеде кездеседі. 4. Қозудан кейін туатын тежслу реполяризация кезеңінің аяғында ғана туындайтын гиперполяризацияға байланысты. 43. Орталықтағы тежелу механизмдері туралы заманауи түсінік. Тежеуші синапстар олардың медиаторлары. Тежеуші постсинапстық потенциалдың иондық механизмі. 1. Пресинапстық (түйіспеге дейінгі) тежелуге Реншоу жасушасы қатысады. Ол коздырушы түйіспедегі медиатордың шығуын тоқтатады. Мэселен, тежеуші жасушаның аксоны мотонейронды қоздыратын жүйке талшыгының ұшымен түйісіп, аксоаксондық тежеу түйіспесін күрады (17- сурет, А). Мотонейрон қатты козған сэтте оның аксоны арқылы Реншоу жасушасы қозады да, оның ұшында бөлінген у- аминмай қышкылы екі талшықтың түйіскен жерінде орналасқан постсинапстык мембрананың С1- анионына өткізгіштігін күшейтіп деполяризациялайды. Бұл деполяризация әрекет потенциалын азайтады. Осытан байланысты тежеу түйіспесіндегі постсинапстық мембрана Са2+ катиондарын өткізбейтін болады. Мүның салдарынан мотонейронды коздыратын жүйке талшыгының ұшынан медиаторлары бөлінбей қояды да, оның қозуы бәсеңдейді, бара-бара тежеледі. 2. Постсинапстык (түйіспеден кейінгі) тежелу Реншоу жасушасы торізді тежеуші нейрондардың катысуъша байланысты туады. Тежеуші нейронның аксоны мотонейронның денесімен түйіспе құрады (17-сурет, Б). Тежеуші нейрон козған кезде оның аксонының ұшынан гаммаамин май қыіцқылы бөлініп шығады. Ол мотонейрон денесіндегі постсинапстык мембранадан К+ катиондарын сыртқа шытарумен катар СІ- аниондарының ішке өтуін күшейтеді де, постсинапстык мембранада гиперполяризация тудырады, сөйтіп постсинапттык тежеуші потенциал пайда болады. Мұның салдарынан мотонейронның қозғьшпық кабілеті төмендейді, оның қозуына кедергі туады.3. Пессимумдык тежелу нейронды қоздырушы түйіспеде кездеседі. Күшті серпіністердіц жиі-жиі түйіспеге келіп түсуіне байланысты медиаторлар көбейеді де постсинапстық мембранада тұрақты жергілікті (жайылмайтын) деполяризация пайда болады, сондықтан қозу өрістемейді. 4. Қозудан кейін туатын тежслу реполяризация кезеңінің аяғында ғана туындайтын гиперполяризацияға байланысты. Оның үзақтығы 50-150 мс, ал вегетативтік жүйке жүйесінде 1000 мс. Бұл кезде мотонейронның козу кабілеті өте төмендейді де (субнормальдық кезең) ол козбайды. 44. ОЖЖ үйлестіру қызметінің принциптері: индукция, кері байланыс, реципроктілік, сонғы жалпы жол, доминанта. Доминанта туралы А.А. Ухтомский ілімі. Қалыпты және патология жағдайларындағы доминанта маңызы Орталық жүйке жүйесінің ең көрнекті жэне маңызды қызметінің бірі рефлекстерді келістіру, үйлестіру, координациялау. Мысалы, оң аяқты бүгетін етгердің орталығы қозып тонусы көтерілсе, дэл сол сәтте бүгілген аяқты жазатын еттердің орталығы тежеледі жэне жұлынның екінші жартысындағы аталған орталықтарда қарама-қарсы үрдістер туады, ягни бүгу орталығы тежеледі, ал жазу орталығы қозады. Сондықтан оң аяқ бүгілгенде сол аяк жазылады. Осының аркасында адам жүре алады. Рефлекстерді келістіріп үйлестіруде орталык жүйке жүйесіндегі субординация қүбылысы мен қозуды өткізу ерекшеліктері эсіресе жинақы қозу, конвергенция мен окклюзиянын маңызы өте зор. қозу мсн тежслудің жайылысы (иррадиациясы), бір жерге шогырлануы (концентрациясы), Доминаттық козу (лат. - dominantus - үстемдік, үстем). Белгілі бір жағдайда уақытша бір орталық үстемдік етегін билеуші орталық бола алады қтата алады. Бұл орталықтың ерекше қасиеттері бар: 1. Өте қозғыш келеді. Қозу табалдырығынан томен күштерге жауап береді. 2. Басқа орталықтарға бағьпталған серніністерді өзіне тартып, езіндегі қозуды күшейтеді де, басқа орталыкгардың кызметін тежейді. 3. Қозу созыңқы (инертті) болады. 4. Қозудың күші, жиілігі тітіркендіргіштің күші мен жиілігінен көп артық. Сәл тітіркеңдіргішке күшті жауап бсреді. 5. Қозу тез жинақталады . Әдетте үстем козу ұзаққа созылмайды, гіршілікке қажет қызмет орындалған соң оның үстемдігі жоғалады, билігі тоқтайды. Өте тұрақты үстем козу cay адамда кездеспейтін ой пікірлердің пайда болуына әкеліп согуы мүмкін. Сонғы жалны жол қүбылыс конвергенцияға (түйістіріліске) негізделген 45. ОЖЖ қызметінің жасқа байланысты өзгерістері Балалык шактагы жуйке жуйесі Жуйке жуйесінін калыптасуы эсіресе 1 жаска дейінгі балаларда байкалады. Кун сайын елеулі езгерістер бар: 1 айында балада магыналы кулкі байкалады 2 айында балады кулкісі каркынды дамиды 3 айында бала эдейі эр турлі дыбыстар шыгара бастайды 4 айда отыруга тырысады 5 айда озі отырады жане енбектеуге тырысады 6 айда енбектейді 7 айда аякка бірдіндеп тура бастайды 8 айда тагамдарга кызыга бастайды, езі тамактануга тырысады 9 айда эр турлі карапайым мимикалык козгалыстарды уйренеді 10 айда бала езі туруга тырысады 11 айда журуге талпынады 1 жыл журе бастайды Жасеспірімдік кездегі жуйке жуйесі Жасеспірімдік кезенінде балада булік пен агрессиядан туратын ерекшеліктер байкалады. Гормоналды кезен деп те айтуга болады(гомональная перестройка) Эр турлі адам организмінін жетілуінін кезендерінде,барлык ішкі жуйелер мен органдарда елеулі озгерістер орын алады. Мысалы: Импульс жиелігі, тыныс алу каркындылыты, ми функциясынын жэне кан кысымынын озгеруі жане биохимиялык реакциялар да озгеріске ұшырайды. Карілік кезіндегі жуйке жуйесі Картаю кезіндегі жуйке жуйесінін ерекшеліктері тутастай алганда агзадагы жалпы езгерістермен аныкталады: Булшыкет тонусынын озгеруі Акыл-ой мен дене белсенділігі Психикалык кайта курылым (психическая перестройка) Бейімделу функциялары адамнын урпакты болу жуйесіндегі озгерістер Картаю кезінде, карыншалык сібір жуйесіндегі езгерістер де пайда болады: кенею басталады, мидын салмагы кішірек болады, гирация(извилины мозга) жінішке, буршіктер терендей туседі жане кенейеді, нейрондардын саны азайып, глиал элементтері орын алады. Пайыздык аракатынасында, картаю кезіндегі нейрондык жогалту 25 - 46% жетеді. 70 астан 80 жаска дейін 40-50 жастаты адамдармен салыстырганда жулын туйіндерінде жуйке жасушаларынын саны 30% -та темендейді. Мундай жерлерде олардын жогалуы аз. Дененін картаюы кезінде нерв клеткалары картаю пигменті деп аталатын липофусцинді жинайды. Ол НЖК тотыгуынан тундайды жене кез-келген картаю организміндегі ажырамас элемент болып табылады. 46. Балаларда ОЖЖ қызметінің ерекшелігі ОБалалык шактагы жуйке жуйесі Жуйке жуйесінін калыптасуы эсіресе 1 жаска дейінгі балаларда байкалады. Кун сайын елеулі езгерістер бар: 1 айында балада магыналы кулкі байкалады 2 айында балады кулкісі каркынды дамиды 3 айында бала эдейі эр турлі дыбыстар шыгара бастайды 4 айда отыруга тырысады 5 айда озі отырады жане енбектеуге тырысады 6 айда енбектейді 7 айда аякка бірдіндеп тура бастайды 8 айда тагамдарга кызыга бастайды, езі тамактануга тырысады 9 айда эр турлі карапайым мимикалык козгалыстарды уйренеді 10 айда бала езі туруга тырысады 11 айда журуге талпынады 1 жыл журе бастайды 47. Дамып жатқан организмнің ОЖЖ физиологиясының ерекшеліктері 48. Тірек-қимыл жүйесінің негізгі қызметтері. Қозғалыстың активті және пассивті бөлімдері. Адам организмінін тагы бір басты функциясынын бірі ол кеністікте козгалысы. Тірек - кимыл жуйесі екі беліктен турады: активті жене пассивті. Пассивті беліміне суйек жэне олардын байланыстары ягни бундар. Активті беліміне канка булшык еті жатады. Ол суйектерге козалыс береді, ягни рычаг кызметін аткарады. Суйектердін косылуы жайлі ілім. Артрология. Суйектердін алгашкы бітісіп-косылу формасы олардын данекер немесе шеміршек тканьдер аркылы бітісуі журеді. Дамуы, курылысы жане функциясы бойынша суйектердін бір - бірімен косылуларын екі улкен топка белуге болады: 1. Үздіксіз қосылулар - синартроздар – дамуы ертелеу, функциясы жагынан козалмайды немесе аз козгалады. Үздікті қосылулар - диартроздар - кештеу дамиды жэне кызметі жагынан козгалмалы. Осы формалардын арасында ауыспалуы - үздіксізден үздіктіге немесе керісінше формасы болады. Ондай бунды - симфиз деп атайды. Суйектердін косылуынын жіктелуі. Синартроздардын жіктелуі: а.Сидесмоз - суйектер дэнекер тіні аркылы косылады. Мысалы: кэрі жілік немесе асыкты жіліктердін косылуы. b. Синхондроз - шеміршек аркылы байланысу.. Мысалы: кабырганын мен тос, сына мен шуйде. с.Синостоз - ол синдесмоз бен синхондроздын орнында пайда болады. Мысалы: жамбас суйегімен сегіз кез суйегінін косындысы. Диартроз. Бунга сипаттама. Буын беттері - калындыгы 0.2 - 0.5 мм буын шеміршегімен жабылган. Буын капсуласы - буын қуысын санылаусыз коршай отырып, буындасатын суйектерге олардын буын беттерінін жиегін ала немесе олардан сәл кейіндеу есіп-бекиді. Ол сырты фиброзды мембрана мен ішкі синовиальды мембранадан турады. Буын қуысы - синавиальді мембранамен шектелген санылаусыз жабылан санылу пішінді кеністік болып табылады. 49. Моторлық бірлік туралы түсінік. Бір эфференттік жүйке тармақталып көптеген ет талшықтарымен түйісіпсоншама мионевралдық түйіспе құрады. Бұұл бұлшықеттің қозғалтқыш бірлігі(моторлық бірлігі) боп саналады 50. Ет ұршығының құрылымы мен қызметі (интрафузальды/экстрафузальды ет талшықтары). Ет талшықтары Экстрафузальдық ет талшықтары – еттің жиырылуының барлық жұмыстарын атқарады. Интрафузальдық ет талшықтар. Бұлшық еттің ішкі қабатында орналасқан шағын сопақша құрылымды бұлшықет ұршығы деп атайды. Ет ұршығының ішкі қабатында бұлшықет талшықтары шоғыры – интрафузальдық ет талшықтары (3-12 дана) орналасады. Олар бұлшықет ширығуын анықтайтын арнайы ет талшықтары болып саналады. Бұлшықеттердегі арнайы рецепторлардың түрлері Ет ұршығының біріншілік рецепторлары Ет ұршығының екіншілік рецепторлары Сіңірлердегі Гольджи рецепторлары Бұл рецепторлар механикалық тітіркендіргіштерге жауап беріп, қимылдың координациясына қатысады. 51. Мотонейрон мен ет талшықтарының байланысы жүктеу/скачать 10,96 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|