Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2016

 
225 
13.
 
Зайончковский  А.  К  вопросу  о  структуре  корня  в  тюркских  языках:  глагольные 
основы  моносиллабические  (односложные)  типа  С+Г  (согласный  +  гласный)  // 
Вопросы языкознания. – 1961. - № 2. – С. 28-29.
 
14.
 
Түймебаев  Ж.Қ.,  Сағидолда  Г.  Алтаистиканың  тарихи-лингвистикалық  негізі.  -  247-
251 б.
 
15.
 
Юнусалиев  Б.М.  Киргизская  лексикология:  Развитие  корневых  слов.  Ч.I.  –  Фрунзе: 
Изд-во АН КиргССР, 1959. – С. 63. 
 
16.
 
Шайхулов  А.  Алтайская  цивилизация  и  отражение  картины  мира  в  тюркских, 
монгольских,  тунгусо-маньчжурских  языках  (на  материале  односложных  корневых 
основ) // Түркология. - 2004. - № 5. – С. 14. 
 
17.
 
Кайдаров  А.Т.  Структура  односложных  корней  и  основ  в  казахском  языке.  –Алма-
Ата: Наука, 1986. – С. 24. 
18.
 
18 Томанов М. Тiл тарихы туралы зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 2002. – 614 б. 
19.
 
Ибатов А. Сөздің морфологиялық құрылымы. – Алматы: Ғылым, 1983. – 146 б. 
20.
 
Хасенова А. Етістіктің лексика-грамматикалық сипаты. – Алматы, 1971. – 306 б. 
21.
 
Хұсайын К.Ш. Дыбысбейнелеуiш негiздердiң морфологиялық құрылымы // Қазақ тiлi 
тарихи лексикологиясының мәселелерi. – Алматы: Ғылым, 1988. – 40-64 б. 
22.
 
Кажыбеков Е.З. Глагольно-именная корреляция гомогенных корней тюркских языках. 
– Алма-Ата: Наука, 1986. – С. 244.  
23.
 
Манкеева Ж. «Қазақ тіліндегі байырғы түбірлерді жаңғырту.  - Алматы: Мемлекеттік 
тілді дамыту орталығы, ЖШС, 2010. - 20 б.  
24.
 
Түймебаев Ж.Қ., Ескеева М.Қ. Көне түркі жазба ескерткіштері тілінің морфологиялық 
жүйесі. - Астана, 2013. - 50-56 б.  
 
 
 
РЕЗЮМЕ 
 
В  статье  рассматриваются  суждения  о  проблемах  изучения  корня,  а  также  обособленные 
аспекты корней и корней-основ в алтаистике, тюркологии и казахском языкознании. 
  
RESUME 
 
The problems of studying the root, as well as the separate aspects of the roots in Altaic, Turkic and 
Kazakh linguistics are considered in the article. 
 
 
  

 
226 
ӘОЖ 82.0:821.512.122 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ж.Ж. Жарылғапов  
Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды 
мемлекеттік университеті,  
филол. ғыл. д-ры, профессор 
 
М.С. Амангелдина  
Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды 
мемлекеттік университеті, 
магистрант 
 
Әбіш Кекілбаевтың 
экзистенциалистік 
концепциясы 
 
Аннотация 
Мақалада  Әбіш  Кекілбаев  туындылары 
адам жанының диалектикасының ашудағы іргелі 
әдеби-философиялық  категориялардың  бірі  – 
экзистенциализммен  байланыстырылады.  Жазу-
шының  адам  болмысына  қатысты  терең 
философиялық 
толғаныстары 
«Шыңырау» 
повесі,  «Аңыздың  ақыры»  романы  негізінде 
талданады.  Шығармалардағы  мифологиялық 
желілердің  көркемдік  мақсатқа  сай  қолдану 
сипаттары 
айқындалады. 
Суреткер 
өзінің 
стильдік  бедері  -  аналитикалық,  философиялық 
баяндау ерекшеліктері қарастырылады 
Түйін сөздер:  Ә. Кекілбаев, қазақ прозасы, 
адам  концепциясы,  экзистенциализм,  мифоло-
гизм, сана ағымы, жазушы стилі. 
 
 
Белгілі 
бір 
ұлттың 
көркем 
ойлау 
тарихында  айрықша  із  қалдырған  тұлғалардың 
шығармашылығына  орай  «оның  енді  екінші 
өмірі  басталды»  деген  сөз  жиі  айтылады.  Сол 
тәрізді  бақиға  аттанған  алыптарымыздың  бірі  - 
Ә. 
Кекілбаев 
шығармашылығының 
терең 
иірімдері  туралы  әлі  талай  байыптаулар 
жасалатыны  анық.  Біз  де  аталмыш  еңбекте 
қаламгер 
туындыларын 
адам 
жанының 
диалектикасының 
ашудағы 
іргелі 
әдеби-
философиялық 
категориялардың 
бірі 
– 
экзистенциализммен байланыстырып көрмекпіз.  
Автордың  «Жазушының  адамға  деген 
идеялық-көркемдік 
қатынасынан 
оның 
творчествосының 
стильдік 
сипаттары 
қалыптасады. Оның адам тіршілігінің белгілі бір 
(не  қаһармандық,  не  трагедиялық,  не  күлкілі) 
астарларына 
айрықша 
көңіл 
бөлетіндігі 
творчествосының  жанрлық  бағытына  да  әсер 
етеді»  [1,  49-50  б.]  дегені  бартын.  Демек, 
қаламгердің  адамға  деген  көзқарасы,  тану 
деңгейі, 
оның 
стиліне, 
туындыларының 
жанрына,  тіпті  дүниетанымы  мен  бүкіл 
шығармашылығына әсер етеді. 
Бір  сөзбен  айтқанда,  экзистенциалистер 
концепциясы  әлем  және  жалғыздық  ұғымынан 
өрбиді.  Алайда,  олардың  тұжырымдарында 
адамның ортамен, басқа адамдармен байланысы 
тіпті  қарастырылмайды  деу  қисынсыз.  Әлемдік 
философиядағы  бұл  бағыттың  ірі  өкілдері  - 
М.Хайдеггер, 
К.Ясперс, 
Ж.П.Сартрлерді 
ортақтастырып   тұратын   басты   белгі   -   адам 

 
227 
болмысына Мен және Басқалар ұғымы тұрғысынан келуі. Олар үшін қоғамдық қатынастар 
сияқты қозғалыс түрлері абстракция, негізгі шындық – субъективтілік. 
Әбіш  адам  руханилығы  мәселесіне  түрлі  философиялық  көзқарастар  тұрғысынан 
келуге  тырысты.  Бірақ  осы  философиялық  байыптаулар  нендей  қажеттіліктерден  туды, 
оның  шығармаларына  осындай  жанрлық  анықтауыш  қосақтағанда  көркем  туынды 
сюжетіндегі  мекен  мен  мезгілдің  тиянақсыздығына  ғана  сүйенуіміз  керек  пе?  Қалыпты 
құрылымдардың  шеңберіне  сыя  бермейтін  ой  ағымының  рухани  көздері  қайда  жатыр? 
деген сауалдар астары қопарылып тексеріле де бермейді. 
Жалпы,  әлем  әдебиетінде  жамандық  атаулыны  шегіне  жеткізе  отырып, 
жақсылықтың жалауын көтеру, асқан трагедияны суреттей отырып гуманистік идеяларды 
насихаттау дәстүрі ертеден қалыптасқан. Күн өткен сайын жаңаша қырларын аша түсетін, 
уақыт  озған  сайын  басқа  бір  тұңғиық-тереңдеріне  тарта  беретін  Шекспирдің 
трагедияларын  айтсақ  та  жеткілікті.  Сонымен  қатар,  әлемдік  прозадағы  Достоевскийдің 
үлесі ерекше. Кезінде Н.А.Добролюбов кезінде жазушы шығармашылығына мынадай баға 
берген болатын: «В произведениях г. Достоевского мы находим одну общую черту, более 
или менее заметную во всем, что он писал: это боль о человеке» [2, 214 б.]. 
Шындығында  да,  адам  трагедиясы,  адамның  физикалық  та,  рухани  да  құлдырауы, 
адамның  тұла  бойын  меңдеп  алған  кеселдер,  тығырыққа  тірелген  адамның  өз-өзіне  қол 
салуы  т.т.  Достоевский  поэтикасынан  айрықша  орын  алатын  мәселелер.  Адамның 
болмысынан  табылып  жататын  түрлі  мерездерді  ашық  та,  ашына  суреттеуі  оны  өз 
уақытында  моральдан  жұрдай  деген  айыптауларды  да  туғызды.  Достоевский  өлімді 
дәріптейді  деген  сындар  да  кездесіп  жатты.  Бағамдай  білген  жанға  жазушы  қиын 
тағдырлы  кейіпкерлердің  ішіне  үңіле  отырып,  оның  өмірдегі  орнын  бағамдауға,  сол 
арқылы  қоғамдағы  кері  қозғалыстардың  сырын  ашуға,  гуманистік  көзқарастарды 
қалыптастыруға ұмтылатыны байқалар еді.  
Прозадағы  Достоевский  трагизмі  өте  терең.  Оның  «Қылмыс  пен  жазасындағы» 
Раскольников талай адамға жәбір-жапа шеккізіп, обалға қалды. Ал, негізгі трагедия оның 
өз  басында  еді.  Ол  өзінің  ерік-бостандығын  әйгілеу  үшін  кісі  өлтірді.  Сонысымен  ол 
қалыптасқан  адами  қағидаларға,  жалпылық  нормаларға  қарсы  шықты,  адам  табиғатына 
кереғар келді. Сондықтан да ол мәңгілік жалғыздықтың зардабын тартуға, өзін-өзі іштей 
жегідей жеп, мүжілуіне әкеп соқтырды.  
Жалпы,  әдебиетте  болатын  трагедиялық  бейнелеудің  басты  деген  екі  аспектісі  бар: 
біріншісі - адамның әлеуметтік болмысына қатысты да, екіншісі - адам мен оны қоршаған 
болмыстың келіспеушілігінен, үйлесім таппағандығынан болатын, жеке тұлға басындағы 
трагедия.  
Әлем  классикасымен  мұқият  танысқан  Ә.Кекілбаев  трагедиясында  осы  соңғы 
ерекшелік  басым.  Жазушы  кейіпкерлерінің  басындағы  ахуалды  белгілі  бір  тарихи 
кезеңдегі  «әділетсіз  қоғамға»  жаба  алмаймыз.  Әбіш  шығармаларындағы  болып  жататын 
оқиғалар  кеңістік  жағынан  әдейі  тиянақталмаған.  Оқиғаның  қандай  жерде,  қай  уақытта 
болып  жатқанын  тек  адамдар  қатынасынан,  анда-санда  бір  көрініп  қалып  жататын 
тұрмыстық  суреттерден,  кейіпкерлердің  сөз  саптау  ерекшеліктерінен  ғана  жобалай 
аламыз.  Автор  үшін  ол  негізгі  мақсат  та  емес.  Қаламгердің  біз  айтып  отырған 
шығармасындағы  трагизм  жазушының  нақты  бір  қоғамдағы  әлеуметтік  шындыққа 
келіспеу  идеясынан,  наразылығынан  емес,  жалпыға  ортақ  категориялардан  туындайды. 
Сол  мақсатты  суреткер  жеке  адамдардың  ғұмыры  мен  тағдырына  үңілу  арқылы  жүзеге 
асыруға тырысады.  
Адам  болмысына  қатысты  терең  философиялық  толғаныстар  70-80-ші  жылдар 
прозасының  дарынды  өкілдерінің  бірі  -  Ә.Кекілбаев  шығармашылығының  да  негізгі 
бағыттарын  айқындады.  «Шыңырау»,  «Күй»,  «Ханша-Дария  хикаясы»,  «Бәсеке»,  «Құс 
қанаты», «Шеткері үй» повестері, «Аңыздың ақыры» романы жазушының адам жөніндегі 
көркемдік-философиялық  концепциясын  барынша  ашып  көрсетуге  болатын  көркем 

 
228 
шығармалар. Қаламгер әдебиеттік өрістеудің кейінгі кезеңдеріне тән ерекшеліктер - тарих 
қойнауларына  үңіліп,  аңыздық  желілерді  туынды  өзегіне  айналдыра  отырып, 
мифологиялық  желілерді  көркемдік  мақсатына  сай  қолдана  отырып,  өнердің  ұлы 
нысанасы  -  адамды  тануға  тың  талпыныстар  жасады.  Өткен  күннің  көмескі  суретін 
қиялымен байытып, қайта тірілте отырып бүгінгінің мәселелерін бажайлайды. 
«Әбіш шығармашылығында біздің қазақ жазушыларынан жиі ұшыраса бермейтін бір 
ерекшелік сипат  бар. Ол әр шығармадағы әр түрлі  тақырыптар мен идеялардың тұтасып 
барып бір жүйе құруы, жазушы концепциясына айналуы. Сол концепция «Күй», «Ханша-
Дария  хикаясы»,  «Аңыздың  ақыры»  үшеуіне  циклдық  сипат  дарытса,  «Шыңырау», 
«Бәйгеторы» повестері автордың жаңағы шығармаларындағы ойын, дүниетанымын, өмір 
құбылыстарына  деген  көзқарастарын  айқындап,  толықтыра  түседі.  Айналып  келгенде, 
Әбіштің  біз  атаған  бес  туындысының  қай-қайсында  болмасын,  бір  мәселе  -  адамның 
қоғамдағы рөлі мен орны деген жалғыз проблема қозғалады» [3, 130 б.] - деп баға береді 
сыншы  М.  Ысқақбаев.  Біз  осы  айтылған  орынды  пікірге  қосыла  отырып,  Әбіш 
кейіпкерлерінің  қоғамдағы  орын-салмағын  іздеумен  шектелмейтінін  айтқымыз  келеді. 
Рас, адам және қоғам қарым-қатынасы суреткердің көркемдік қазынасынан ерекше орын 
алатыны  талас  тудырмайды.  Дей  тұрсақ  та,  жазушы  адам  мен  оның  тіршілік  маңызын 
жан-жақтылық  тұрғысынан  зерттейді.  Соның  бірі  -  адамның  онтологиялық  жалғыздығы 
мәселесі.  Әрине  бұл  проблеманы  Ә.  Кекілбаевтің  аталып  отырған  шығармаларының 
барлығынан  табамыз  деу  ағаттық  болар  еді.  Адам  табиғатына  қатысты  бұл  мәселе 
жекелеген туындыларында және әр деңгейде көрінеді.  
Жазушының «Шыңырау» повесіндегі бас кейіпкер - Еңсеп ата кәсібі - құдық қазумен 
қоңырқай  тірлік  кешіп  жүрген,  өз  ортасы  үшін  елеусіз  ғана  адам.  Оның  өмір  сүріп  келе 
жатқан осы шағына дейін «қыран топан қызыққа батқан берекелі өмірі жоқ. Түксиген сыз 
қабырғалар  мен  қиыршық  топырақтан  басқа,  екі  иінінен  аждаһадай  айқара  басқан  көр-
қараңғыдан басқа, көргені де шамалы. Бірақ оның осы қара көр қуыс пен бір шөкім сұрқай 
өмірінен бөгде ойлайтын да ештеңесі жоқ еді» [4, 363 б.]. 
Суреткер  өзінің  стильдік  бедері  -  аналитикалық,  философиялық  баяндауға  сүйене 
отырып шығарманы трагедиялық коллизияларға құрады. Еңсепті ғұмыр бойы иектеп келе 
жатқан  сезім  -  үрей  мен  күдік.  Осы  үрей  сезімі  «Шекспир  айтқандай  адамды  ерлікке 
бастаған,  адамның  пасық  сезімдеріненжиіркендіретін  ұғымнан  басқаша»  [5,  213  б.] 
екендігі повестің алғашқы рецензияларында айтылып қалды да, әрмен қарай тереңірек сөз 
болған жоқ.  
Ол жер шұқып құдық қазу барысында, шыңыраудың түбінен судың шығу-шықпауы 
екіталай.  Өзі  ойлаған  межеге  жеткенде  «өлім  аузында  жүрген  кісінің»  күйін  кешеді. 
Баяғыдағы  сәл  болмашы  қуанышы,  бұдан  әлдеқайда  бұрынғы,  тіпті  кешегі  талай-талай 
құдық  қазып  бетегелі  белге  берекелі  су  келтіргендегі  қызығының  барлығы  ұмытылады. 
Еңсептің  бойындағы  үрей  сезімі  талай  жылғы  құдықшылық  еткен  кәсібінің  нәтижесінде 
пайда  болды  дейік.  Ал  тас  қараңғы  шыңырау  түбінен  жарық  әлем  -  жердің  бетіне 
шыққанда бұл сезімнің көлеңкедей еріп жүретіні қалай? Енді маңынан жуымайтын болып 
өз-өзіне  ант  беріп,  көп  уақыт  сол  тұңғиық  қапасқа  тағы  да  түсуге  бел  байлайды.  Үнемі 
солай.  «Күні  кеше  жігерін  құм  қылған  қыран  шұңқырға  қайтадан  жетелеп  алып  келген 
әзәзіл  күштің аты не екенін ол кезде Еңсептің өзі де білмейтін. Келе-келе түсінді. Бірін-
бірі  жақсы  мен  жаманға  бөліп,  жағаластырып  қойған  мына  дүниеде  бөтеннің  аузынан 
шыққан  жылы  сөз,  қошамет-қолпаш  әлі  арыны  қайта  қоймаған  арғымақ  атқа  қатты 
тебінген үзеңгімен бірдей екен. Ал ол кезде адам пақырды тауға ұрып, тасқа соқтыратын 
аяр алданыштың әлі арыны мұқалмаған арғымақ кезі еді» [4, 384 б.].  
Жазушы Еңсептің еңсесін езгілеген осы бір сергелдең сезімдердің түпкі сырын оның 
тек  құдықшылығынан  ғана  емес,  тіршілік  еткен  ортасынан  да  табады.  Демек,  Еңсеп 
еңбегінен  ғана  жатсынбайды.  Оны  жатсындырған  мынау  қатыбас  өмірі  мен  кекілінен 
сипамаған  тағдыры.  Яғни,  үрей  мен  күдік  Еңсептің  тіршілік  ету  формасына  айналып 

 
229 
кеткен.  Ақырында  ол  «өз  өмірінің  ішіндегі  ең  терең  шыңырауды  қазып  жүріп  қазаға 
ұшырады»  [6,  9  б.].  Қу  тақырдан  талай  рет  су  шығарған  ағасы  Дәржанның  да  тағдыры 
осылай аяқталған.  
Экзистенциалистер  концепциясы  бойынша  қорқыныш  пен  үрей  ғана  адам  өмірінің 
өлімге  барып  тірелетін  мағынасыздығын  таныта  алады.  Сөйтіп  барып  адам  өз  өмірінің 
шынайы  ақиқатына  көзі  жетеді.  «Сонда  ғана,  -  деп  жазады  Е.Коссак  Хайдеггер 
философиясын  талдай  отырып,  -  адам  өзінің  бөтен  әлемге  тасталғандығын  сезеді,  оны 
үрей мен қорқыныш атаулыдан құтқаратын «өлімге деген еркіндігі» қалады» [7, 60 б.]. 
Сол тәрізді Еңсеп басындағы нала мен мұңды кездейсоқ шындық деп танудың реті 
болмай  қалады.  Оның  жеке  басы  мен  қиындыққа  толы  еңбегі  өз  ортасынан  бағасын  ала 
алмай  кетті.  Үстірттің  үстіндегі  суы  бір  ортаймай  шалқып  жататын  құдықтың  «Еңсеп 
қазған»  емес  «Еңсеп  өлген»  деп  аталып  кетуі  соның  белгісіндей.  Яғни,  оның  өмірі 
табаныңды тірердей, соған көңіл қойып сенетіндей шындықты таба алмаған күйі өтті. Бұл 
жерде Фолкнерлік идея бар сияқты. Ол: «Истины Не думаю, что их вообще можно найти. 
Они  лишь  могут  быть  предметом  постоянных  и  настойчивых  поисков  для  отдельных 
частиц абсурдного бытия» [8, 201 б.], - деген. 
Ә. Кекілбаев Еңсептің жалғыздық өмірін, сайқымазақ тіршілігін сыртқы моральдық 
қатынастар мен ішкі сезімдік әсерлерді тұтастықта суреттеу арқылы нанымды етіп көрсете 
біледі.  Жатбауыр  әлемдегі  адам  өмірінің  өткіншілігі  мен  өкініштілігін  баса  суреттеген 
жазушы  концепциясы  таза  скептикалық  арнада  түйінделеді  деуге  де  негіз  аз.  Повестегі 
мына бір үзіндіде қаламгердің басты философиялық тұжырымы жатыр: 
Асылы,  адам  көңілі  өмірдің  көп  өткіншісі  шұбырып  жататын  айдау  қара  жолының 
үстіндегі қайыршының кетік тостағаны сияқты: өткіншілердің біреуі у тамызады; өңщең у 
болса, әлдеқашан жер қабар едің, аз болса да, анда-санда бір тамса да, жер үсті тіршіліктің 
тәттілігін  сездіріп,  таңдайыңды  татытып  кететін  балы  бар  ғой  тағы  да.  Адамның  есінен 
қанша  танғанмен,  есірік  дәмеден  қол  үзбей,  ылғи  әлденеге  тырмысып,  арам  тер  болып 
жүретіні де сондықтан шығар» [4, 368 б.]. 
Ә.  Кекілбаевтың  трагедияны  адаммен  туасы  бірге,  табиғи  дейтін  экзистенциализм 
өкілдерінен айырылатын тұсы да осында.  
Экзистенциализмді  адамзаттың рухани дамуына тек  қана кері  әсер ететін ағым деп 
түсіну  бүгінгі  ғылым  үрдісінен  артта  қалушылық  болар  еді.  Бұл  ағымды  қолдаушылар 
қайта  адамзат  алдындағы  қордаланып  қалған  мәселелерді  меңзеді.  Адам  баласының 
апатияға  ұрынбауын,  қазіргі  кезеңдегі  адам  бойындағы,  қоғам  бойындағы  ірі-ірі 
дағдарыстарды  батыл  түрде,  барынша  ашық  түрде  айта  бастады.  Бұл  жерде  тағы  да 
Ж.П.Сартрға жүгінейік.  «Экзистенциалист охотно заявит, что человек это тревога. А это 
означает, что человек, который на что то решается и сознает, что выбирает не только свое 
собственное бытие, но что он еще и законодатель, выбирающий одновременно с  собой и 
все человечество, не может избежать чувства полной и глубокой ответственности» [9, 325 
б.]-деп жазады ол. 
Ә.  Кекілбаевтың  “Аңыздың  ақыры”  романы  да  философиялық  ойға  құрылған 
шығарма.  Жазушының  психологиялық  талдау  шеберлігі,  кейіпкер  характерін  ашудағы 
ішкі  монолог  сынды  көркемдік  тәсілді  айшықты  қолданысы  т.б.  қаламгерлік 
ерекшеліктері оның адам ғұмыры мен болмысына барынша терең үңілуіне қызмет  етеді. 
Суреткер  «Аңыздың  ақырында»  адамның  болмыс  категорияларына  қатысын  бейнелеуде 
өзінің стильдік ерекшелігін танытқан - сананың ағымына қатты көңіл бөледі. Суреткерлік 
пен  ойшылдық  қабаттаса  келіп  интеллектуалдық  концепцияның  жарқырай  көрінуіне 
жағдай  жасайды.  Бірде  қаламгердің  өзі  «Осыған  дейін  ойлағанымыз  мынау  болды: 
әдебиетшілер  мен  зерттеушілер  тырнақшаға  алып  айтып  жүрген  «сана  ағымының» 
әдебиеттегі  көрінісі  қандай?  Адам  бойындағы  бұлқыныс-буырқаныстарды,  санамыздағы 
өзімізге де түсініксіз болып келе жатқан қайсыбір психологиялық процестерді тап басып 
суреттеуде  психологиялық  талдаудың  өзі  де  жетпей  жататын  көрінеді.  Алғаш 

 
230 
психологияға,  артынша  әдебиетке  енген  «сана  ағымы»  ұғымының  өмірге  келуі  осыған 
байланысты  болса  керек»  [10,  201-202  б.]  -  дегені  бар.  Және  де  ол  өзінің 
шығармашылығына  осы  тұрғыдан  Пруст,  Джойс,  Кафка,  Сартр,  Камю,  Белльдердің 
белгілі мөлшерде ықпалы болғандығын да айтады.  
Адам  бойындағы  өзгеше  құбылыстарды,  тосын  ассоциацияларды  мейлінше 
тереңірек шынайы беруді ой тасқынына жүктеу үлгісін романдағы Алмас хан бейнесінен 
табар  едік.  Әмірші  үшін  абсолютті  ақиқат  -  мәңгілік.  Жазушы  хан  бейнесін  осы 
философиялық  категорияның  аясынан  алып  шыққан.  Романда  бірден  көзге  шалына 
кететін  тартыс  байқалмайды.  Мұндағы  тартыс  нақты  қимылдық-әрекеттік  немесе 
идеялардың шарпысуы емес, тартыс адамның ішкі әлемінде, сансыраған санасында.  
Алмас  хан  -  даңққұмарлық  пен  өркеуделікті,  дұшпанына  алдырмас  айлакерлікті, 
батырлық  пен  менмендікті,  ақылдылық  пен  қатыгездікті  бойына  сыйдырған  адам.  Жер-
жаһанды  тулақтай  илеп,  жалпақ  әлемді  өзіне  бағындырғысы  келетін  оның  бар  мұраты  - 
Мәңгілікті  өзіне  табындыру.  Бірақ  басқасы  қолынан  келгенде  осы  бір  мәңгілік  деп 
аталатын тылсым жалына жармастырмай-ақ келеді. Ол тіршілік, өмір деп аталатын мынау 
құмырсқадай  қыбырлаған  қозғалысты,  соның  қайнаған  ортасындағы  адамдардың  пиғыл-
мақсатын,  мәнісін  түсінбей-ақ  қойды.  Ақ  дегенім  алғыс,  қара  дегенім  қарғыс  деп 
есептейтін,  тіршіліктің  бүкіл  маңызы  өзіңді  басқалардан  тым  биік  сезіну  деп  ойлайтын 
Әміршінің жалғызсыраған, мүсәпір кейпі мынау. Сонда адамдардың өмірге деген, тіршілік 
етуге  деген  сенімін  не  ұстап  тұр?  «Төрт  жыл  бойы  жорықта  жүрді.  Жүз  мың  аттың 
тұяғының баспаған жері жоқ. Сонда күндердің күнінде соның бәрін де дәл мынадай қып, 
жел  үйіріп,  құм  жұтып  қоя  ма?  Адам  деген  неменің  ғұмыры  ұйтқып-ұйтқып  басыла 
қалатын  қырдың  желіндей  құр  әншейін  өткінші  нәрсе  ғана  болса,  тұсында  соның  әрбір 
ұсақ-түйегін жіпке тізіп тіркеп бағатын адамның жады да мына сусыма құмдай тұрлаусыз 
бірдеңе  екен  ғой.  Сонда  анау  аспан  мен  мынау  жердің  арасында  баянсыздықтан  басқа 
ештеңенің болмағаны да. Басқасының бәрі өткінші, тек баянсыздық қана мәңгілік пе?» [4, 
18 б.]. 
Мәңгілікті күш, даңқ деп түсінетін хан өз ғұмырына көз жібере қалса ылғи тұйыққа 
тіреле береді. Есіне кешегі пайғамбар Сүлеймен туралы аңыздың түсуі тағы да тағдырдың 
тұрлаусыздығын баян қылады.  
Автор 
шығарма 
экспозициясын 
жорықтағы 
Әміршінің 
осындайлық 
психологиясынан,  өзін-өзі  жегідей  жеген  оймен  арпалысқан  күйінен  бастауында 
суреткерлік амал бар. Өйткені Алмас ханның өз-өзіне қойып, ұштығын таба алмаған бұл 
сауалдары романның соңына дейін лейтмотивтік қызмет атқарады. Осы ішкі диалогтерден 
Әмірші бейнесіндегі жатсыну процесін бағдарлай аламыз. Барған сайын кереғар ойлардың 
тереңдей  беруінен  құтылмақ  болып  қаншалықты  қарманса  да  жер  бетіндегі  тіршіліктен 
тиянақ таба алмай аласұрады. Сондықтан да «хан сарайы, сарай маңындағылар, тіпті кіші 
ханшаға дейін ол үшін соншалықты бөтен, соншалықты жат. Ол шексіз жалғыздықта» [4, 
200  б.].  Тіпті,  енді  ол  тіршіліктің  өзінен  жатсыну  арқылы  трагедиялық  бейнеге  айнала 
бастайды.  Өз  уақытында  кеңес  ғалымы  Г.М.Фридлендер  шет  ел  зерттеушісі  В.Мушгтің 
«Трагическая история литературы» деген кітабына үзілді-кесілді қарсы шыққан болатын. 
Мушгтің  «Трагическое  не  зависит  ни  от  моральной  ошибки,  ни  от  познания  законов 
разума. В трагедии человек сознает перед самим собой и перед миром ужас, который не 
имеет рациональной причины и от которого нет никакого легко доступного нам средства 
излечения. Человек, которого  посещает  ощушение трагического, испытывает  потрясение 
всего  своего  внутреннего  существа,  а  не  только  присущего  ему  буржуазного 
првосознания,  аристократических  понятий  о  чести  или  чувства  социальной  прочности 
своего бытия. Его ужасает мрак того мира, для существования в котором он рожден, и то 
неблагополучие,  которое  он  ощушает  в  своих  взаимоотношениях  с  силами  жизни»  [11, 
219 б.] дейтін пікірін мүлдем теріске шығарады.  

 
231 
Біздің  бағамдауымыз  бойынша,  қанша  дегенмен  «пессимистік  метафизика»деп 
қарастырылып келген экзистенциялық бағыттың адамзат ақыл-ойының адамды танудағы, 
оны  жан-жақты  барлаудағы  логикалық  бір  белес  екенін  жоққа  шығаруға  болмайды.  Бұл 
орайда Н. Бердяевтің «И эта пессимистическая метофизика истории более оптимистично, 
в последнем и глубоком смысле слов, чем безотрадное и смертноносное для всего живого 
оптимистическое  учение  о  прогрессе»  [12,  161  б.]  деген  ойын  басшылыққа  алуымызға 
болады.  
«Аңыздың  ақыры»  романындағы  Әмірші  бейнесіне  жоғарыдағы  Мушгтің  айтқан 
теориялық толғамы сай келетіндей. Шығармада мына тіршіліктен үміт үзген қаһарманның 
кейде  өлімді  сағынатын,  сол  зауал  шақтың  тезірек  келуін  күтетін  суреттер  бар.  Өзіне 
бетпе-бет  келіп  қит  етсе  қанын  шашқалы  тұрған  түз  тағысы  -  жолбарысты  шімірікпей 
қарсы  алады,  тіпті  осы  жыртқышты  өзінің  мәңгілік  күйзелісінен  біржола  құтқаратын 
азатшысындай көреді. Жолбарысты амалсыз жер жастандырғанда ажалдың тағы да сырт 
айналып  кеткеніне  өкінетіндей.  Мұндай  сезім  оның  «мына  көл-дария  аспанның  астында 
кімнің  болмасын  мәңгі  серігі  құлазыған  жалғыздық  екенін»  [4,  44  б.]  ұғынуынан  пайда 
болған. Ақырында Әміршінің мәңгілікке балап жүрген ұғымдарының бәрі де аяқ астынан 
күйреп бітеді. Оның жалғыз ғана тапқан тиянағы кезінде зынданға өзі жаздырған жазу  – 
«Барар жерің бәрібір жердің асты». 
Әміршінің  күйзелісті  өмірін  оның  ғұмыр  сүрген  қоғамның  алғышарттарынан  іздеу 
қателік.  Өйткені  заманның  тіршілік-тынысын  өзгерту,  өзіне  тәуелді  қоғами  принциптер 
жасап  алу  құдіретті  Әміршінің  құзыры  жететін  нәрселер.  Алмас  ханның  нақты  тарихи 
прототипін  сезе  отырсақ  та  шығарманың  мекен-тұрағы  мен  уақыты  абстракция  күйінде 
қалуы оның трагедиясын қоғамдық негіздерден қарауға мұрша да бермейді. Сондықтан да 
романда  жазушы  адамның  рухани  мүддесі  биігінен  келіп,  философиялық  тұжырымын 
психологиялық талдау тұрғысынан дәйектеу мақсатын көздейді.  
Ә.  Кекілбаевқа  тән  тағы  бір  ерекшелік  -  жеке  адам  мәселесін  әртүрлі  деңгейден, 
адамның  әртүрлі  әлеуметтік  статусынан  келіп  зейін  қоятыны.  Суреткер  біршама 
шығармаларында бүтін бір ел ғана емес, бірнеше мемлекеттердің тағдырын шеше алатын 
(Әбілқайыр,  Алмас,  Жөнейт  хандар)  адамдардың  бейнесін  жасай  отырып,  олардың 
дүниетанымын, жұмыр басты пендеге тән сезімдерін, рухани ерекшеліктерін ашуға назар 
аударса, Жақан («Автомобиль»), Зуһра («Шеткері үй»), Еңсеп («Шыңырау»), Тілеу («Бір 
шоқ  жиде»)  сияқтылар  әлеуметтік  белсенділіктен  алыс,  алдарына  тым  ірі  мақсаттар 
қоймайтын,  қарапайым  ғана  жандар.  Тіптен  олардың  бойында  белгілі  бір  іске  бейімі 
болып, өз мамандығын жете игергенімен, дара туғандықты білдіретін қасиеттері, айрықша 
дарындары жоқ. Әбіштің негізгі діттейтіні - адамды типтік тұтастықта алу. Жазушы үшін 
хан  болсын,  қара  болсын,  біртуар  талант  болсын,  я  болмаса  алаяқ  болсын  -  олар  жеке 
тағдырлар,  жеке  бір  дүниетаным  мен  сананың  иелері.  Жеке  адам  дегеніміз  -  өзінше  бір 
әлем.  Қаламгер  осы  жеке  адамға  үңіле  отырып,  олардың  бойынан  ортақтық  қасиеттер 
іздейді. 
 
 

жүктеу/скачать 3,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: