Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2016

 
34 
известный  отечественный  историк  С.Д.  Асфендияров,  -  была  поставлена  миссионерско-
колонизаторская  работа  в  целях  ассимиляции  и  обрусения  края.  Кроме  того,  эта 
деятельность должна была прививать «устои» самодержавия и верноподданничества как в 
среде покоренных народов, так и казачьего и переселенческого крестьянства» [1, с. 201]. 
К  60-70-м  гг.  ХΙХ  в.  происходит  переориентация  Российской  империи  в 
государственно-конфессиональных  отношениях.  Царизм  берет  курс  на  поощрение  и 
поддержку РПЦ в деле обращения казахов в православие. 
В  1869  г.  в  Москве  была  учреждена  специальная  организация  –  Миссионерское 
общество,  созданы  миссионерские  станы  и  посты,  которые  выполняли  задачу 
«христианского  просвещения  туземного  населения».  Главной  целью  миссионерского 
общества  было  «содействие  православным  миссиям  в  деле  обращения  в  православную 
веру обитающих в пределах Русской империи нехристиан и утверждения обращенных как 
в  истинах  святой  веры,  так  и  правилах  христианской  жизни.  Содействие  общества 
первоначально обращается в миссиях в пределах восточной России» [2]. 
Систематическая миссионерская работа среди казахов начинается в 1875 г., когда 21 
ноября  того  же  года  был  основан  Оренбургский  епархиальный  комитет  православного 
миссионерского  общества  (ликвидирован  в  1918  г.).  Он  действовал  на  территории 
Уральской и Тургайской областей.  
В  ведении  Оренбургского  епархиального  миссионерского  комитета  по  Тургайской 
области,  состоящего  под  председательством  Епископа  Оренбургского  и  Уральского,  к 
началу  XX  в.  находились  три  миссионерских  стана:  Александровский,  Макарьевский  и 
Актюбинский. 
Александровский  миссионерский  стан  находился  в  многочисленном  селе 
Александровском  Кустанайского  уезда.  В  селе  Александровском  имелись  приходской 
храм, дома для  духовенства и три школы, из которых одна миссионерская. Заведующим 
станом был священник О. Соколов, его помощником по стану – Н. Сейфулин, а учителем 
в ней – В. Анисимов. Учащихся в Александровской миссионерской школе к началу 1900 г. 
было  102  мальчика,  из  них  63  русских,  2  мордвина,  7  чуваш,  1  татарин  и  29  казахов.  В 
круг  преподаваемых  в  школе  предметов,  помимо  общего  курса  церковно-приходских 
школ,  входило  изучение  казахского  языка  русскими  мальчиками.  В  непосредственном 
ведении  Александровского  миссионерского  стана  находилось  20  заимковых  школ,  в 
которых обучались 313 мальчиков и 197 девочек. 
Макарьевский  миссионерский  стан  находился  вблизи  поселка  Михайловского, 
основан  в  1894  г.  При  стане  была  церковь-школа.  С  1897  г.  при  стане  имелась  школа  с 
интернатом  для  мальчиков.  Заведующим  и  законоучителем  школы  был  священник 
Г.Крашенинников,  учителем  миссионерской  школы  –  Л.  Ишкинов.  Здесь  также 
преподавался  казахский  язык.  Обучался  71  мальчик.  В  Макарьевском  миссионерском 
стане в 1899 г. находились еще две женские школы, в которых обучались 57 девочек. 
Актюбинский  стан находился  в  городе  Актюбинск  Тургайской  области.  Открыт  во 
второй половине 1898 г. Актюбинский стан на тот момент помещений не имел, строились 
церковь-школа и дом миссионера. В 1899 г. миссионерская школа помещалась в наемном 
здании. Заведующим был настоятель Александровской церкви  – священник А. Мозохин, 
миссионер – М. Подбельский, учитель – Е. Даулей. В миссионерской школе обучался 21 
человек [3]. 
Приемы  и  методы  воздействия  на  сознание  казахов,  с  целью  отказа  их  от 
мусульманской  веры  и  перехода  в  православие,  были  различны.  На  начальном  этапе 
прибегали  к  материальным  поощрениям.  Для  казахов,  которые  принимали  крещение, 
выделялись  специальные  земли,  денежные  пособия,  для  них  определялись  некоторые 
налоговые льготы и т.д. 
Особую надежду в усилении процесса перевода степняков в лоно православной веры 
царизм стал возлагать на тех казахов, которые совершали противоправные проступки или 

 
35 
уголовные  преступления.  В  этой  связи  исследователь  истории  казахов  Оренбургского 
ведомства  Л.  Мейер  отмечал:  «...христианство  между  киргизами,  можно  сказать,  весьма 
мало  распространяется...  Еще  надо  заметить,  что  люди  эти  были  частью  преступники, 
искавшие спасения в отступничестве, и вообще народ порочный, по каким-либо причинам 
отринутый своими соотечественниками. По убеждению крестился разве десятый человек» 
[4, с. 27-28].  
Православный  прозелитизм  в  Северном  Казахстане  основывался,  прежде  всего,  на 
деятельности  миссионеров.  Их  деятельность  была  направлена  на  «проведение  русско-
православных начал в степи, в целях слияния с русским населением и осуществлялась: а) 
путем  миссионерских  разъездов  по  киргизским  степям,  аулам,  заимкам  и  хуторам  со 
словом  проповеди  и  б)  посредством  миссионерских  церковно-приходских  школ  и  через 
русское население, живущее в области» [5, л. 1 об.]. 
Эти меры применялись не только в местах нахождения миссионерских станов, но и в 
других  наиболее  крупных  центрах  русского  населения  края.  «Но  самым  лучшим 
средством в деле воспитания русского населения в духе христианской веры и через него 
(русского  населения)  воздействия  в  миссионерском  отношении  на  инородцев-киргиз 
были, несомненно, школы: миссионерские поселковые и заимковые, обучавшие в течение 
года около 1400 человек» [3, с. 32].  
Учебные заведения, принадлежавшие Духовному ведомству, подразделялись на три 
вида:  церковно-приходские  школы,  школы  грамоты  и  миссионерские  школы.  При 
миссионерских  школах  имелись  интернаты.  Главнейшими  задачами  церковных  школ 
составляли  не  только  образование  и  воспитание  православного  населения  края,  но  и 
обучение казахов русской грамоте, объединение их с русскими с помощью ознакомления 
с  обычаями  и  мировоззрением  русских  людей.  По  мнению  чиновников:  «Постоянные 
школьные  сношения  детей,  воспринимающих  быстро  общее  направление  русской 
государственной  жизни  к  тому  же  способствует  к  уменьшению  мусульманского 
фанатизма и противодействует сепаративному началу киргизского населения» [3, с. 26]. 
С  1902  г.  в  некоторых  миссионерских  станах  были  открыты  вечерние  школы  для 
занятий  со  взрослыми  новообращенными.  В  вечерних  классах  они  «учились  истинам 
православной  веры»,  изучали  молитвы  и  священную  историю,  пели  священные 
песнопения и по окончании занятий совершали общую для всех вечернюю молитву [6, л. 
7].  К  примеру,  в  Макарьевском  стане  в  1902  г.  слушателями  были  33  новокрещенных 
казаха.  Однако  не  все  новокрещенные  аккуратно  посещали  школу  вечерних  классов. 
Некоторые из них бывали только по праздничным дням. Чтобы  улучшить посещаемость 
вечерних занятий миссионеры старались проводить  учебный процесс более интересным. 
Для  этой  цели  они приобретали  «волшебный  фонарь»  для  просмотра  световых  картин и 
недорогой  граммофон  с  духовными  пьесами.  Пользуясь  этим  случаем,  миссионер  читал 
им статьи религиозно-нравственного содержания и давал наставления,  «постепенно ведя 
новокрещенного к внутреннему пониманию истин Христовых» [7].  
Усилиями  миссионеров  были  подготовлены  переводы  на  казахский  язык  Нового 
Завета,  житий  святых,  утренних  и  вечерних  молитв,  различных  богослужебных 
песнопений.  Перенимался  опыт  Алтайской  миссии  по  созданию  мужских  и  женских 
монастырей, которые принимали новокрещенных послушников и послушниц и приучали 
их к христианской вере. В конце XIX в. были построены Иверский женский монастырь в 
г.  Кустанае  и  Николаевский  мужской  монастырь  на  урочище  Кара-Оба  Кушмурунской 
волости Петропавловского уезда [8].  
Немало послужил миссионерскому делу Кустанайский женский монастырь. В 1908г. 
в  своих  стенах  монастырь  пристроил  выходцев  из  мусульманской  среды  2-х  русских 
девиц  Бондаренко  и  Дементьеву  и  принявших  усердное  участие  в  их  «научении». 
Протоиерей Соколов, бывая в монастыре, каждый раз приглашал сестер взять на себя труд 
к просвещению православной вере окрестных мусульманок-казашек, приводя им в пример 

 
36 
монахиню  Манефу  (крещеная  казашка)  по  Уральской  области,  трудами  которой  было 
выкрещено до 200 казахов [7, л. 6-6 об.]. 
Тем не менее, тенденция перехода из православия в ислам и инославные конфессии, 
усилившаяся с 1905 г., с каждым годом набирала темпы. Причины этого явления можно 
охарактеризовать выдержкой из статьи, опубликованной в журнале «Сибирские вопросы» 
в  1912  г.:  «Долгое  запрещение  всякого  инакомыслия  в  вопросах  веры,  преследование 
уклонявшихся мерами полицейскими поставили представителей господствующей церкви 
в  особое  положение.  Они  образовали  духовную  администрацию,  утратив  функции 
учительства  и  оставив  в  себе  лишь  функции  надзора.  И  когда  надо  было  взяться  за 
учительство,  не  оказалось  действенной  силы,  и,  намечая  планы  будущей  работы,  не 
пошли дальше резолюции о новых штатах и новых ассигнованиях» [9, с. 58]. 
Таким  образом,  число  крещеных  казахов  и  возвратившихся  в  лоно  церкви  не 
увеличилось по сравнению с тем периодом, когда миссионерская работа вообще не велась. 
К началу ХХ века, в связи с усилением революционного движения в России, деятельность 
царизма по христианизации казахов заметно ослабла.  Более того,  после Указа 17  апреля 
1905  г.  о  веротерпимости  наметилась  тенденция  к  «отпадению»  от  православия.  Это 
объясняется следующими обстоятельствами. С 1906 г. резко сократились ассигнования на 
миссионерскую  деятельность,  государство  вообще  прекратило  оказывать  материальную 
помощь новокрещенным. 
Существовали  и  другие  не  менее  насущные  проблемы  миссии.  Были  несколько 
ужесточены  меры  по  контролю  за  жизнью  новокрещенных.  Помимо  этого, 
новокрещенные к концу XIX в. в материальном отношении оставались в гораздо худшем 
положении, чем до принятия христианства. А это не могли не видеть остальные казахи.  
Недостаточное  финансирование  миссионерской  практики  приводило  к  тому,  что  в 
материальном  отношении  новокрещенные  казахи  оставались  за  гранью  бедности. 
Миссионерский  стан  приходил  на  помощь  наиболее  нуждающимся  новокрещенным, 
выдавая им пособие из запасного хлеба, хранящегося в миссионерском амбаре.  Выдавал 
стан пособие и деньгами. Но помощь эта была ничтожной. «Помощь должна быть более 
широка, - пишет в отчете миссионер Макарьевского стана, - и в том отношении миссия не 
должна  уступать  киргизам  мусульманам,  которые  готовы  отдать  все,  чтобы  только 
совратить  в  свою  веру  кого-нибудь  из  русских  или  новокрещенных  киргиз».  Встретив 
бедного  новокрещенного,  казах  мусульманин  начинает  смеяться  над  ним,  говоря: 
«Крестился, чтобы бедствовать. Иди обратно к своим, ты у нас лишним не будешь, мы все 
поддержим тебя» [10].  
Итак,  на  всем  протяжении  второй  половины  ХIХ  -  начала  ХХ  вв.  мы  наблюдаем 
общее  сокращение  числа  новокрещенных  казахов.  Основные  причины  слабой  работы 
царизма в этом направлении в регионе отмечается нежеланием казахов принимать новую 
веру,  они  принимали  ее  только  вынуждено.  Несоответствие  религиозного  просвещения, 
предложенного  РПЦ,  духовным  потребностям  большинства  мусульманского  населения 
привело  к  тому,  что  характер  его  распространения  приобрел  оттенок  навязывания, 
внедрения в сознание против воли. Именно поэтому принудительная «духовная пища» не 
имела нужного воздействия, и как следствие этого  - ничтожная результативность в деле 
привлечения  мусульман  в  лоно  православия.  Поэтому,  политика  христианизации,  в 
отличие  от  русификации,  воплотившаяся  в  реальность  в  стране  Советов,  не  была 
осуществлена в социальной практике. 
 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
 
1
 
Асфендияров С.Д. История Казахстана (с древнейших времен). Том 1. - А-А., 1935. - 
М.: Казкрайиздат. – 262 с. 

 
37 
2
 
Государственный  архив  Оренбургской  области  Российской  Федерации  (далее  - 
ГАОрО РФ) Ф.175. - Оп.2. - Д.44. - Л.1 об. 
3
 
Обзор Тургайской области за 1899 г. - Оренбург, 1900. - С.32-36. 
4
 
Мейер Л. Казахская степь Оренбургского ведомства. 2-е изд., доп. Том 17. - Астана: 
Алтын кітап, 2007. – 193 с. 
5
 
ГАОрО РФ Ф.175. - Oп.1. - Д.31 а. - Л.1 об. 
6
 
ГАОрО РФ Ф.175. - Oп.1. - Д.48 а. - Л.7 об. 
7
 
ГАОрО РФ Ф.175. - Оп.1. - Д.183 а. - Л.195-195 об. 
8
 
Государственный архив Омской области Российской Федерации Ф.16. - Оп.1. - Д.90. - 
Л.20-24; Ф.16. - Оп.1. - Д.121. - Л.49. 
9
 
Коптева А. Миссионерская деятельность в Сибири // Сибирские вопросы. - 1912. – 28 
февраля. - №7-8. - С.54-61. 
10
 
Обзор Тургайской области за 1914 г. - Оренбург, 1915. – С.68. 
 
 
 
ТҮЙІН 
 
Мақалада  православиелік  миссионерлердің  ХІХ  ғасырдың  екінші  жартысы  мен  ХХ 
ғасырдың бас кезеңінде Солтүстік Қазақстанның қазақтарын христиан дініне енгізу бағытындағы 
іс-әрекеттері  баяндалған;  православиелік  дін  қызметкерлерінің  миссионерлік  жұмыстарындағы 
қолданылған әдіс-тәсілдері және бұл үдерістің қарқынының бәсеңдеу себептері қарастырылған. 
 
RESUME  
 
The activity of Orthodox missionaries in Christianization of Kazakhs in North Kazakhstan during 
the second part of the XIX-
th
 c. till the beginning of the XX-
th
 c. is considered in the article. The methods 
and ways of missionaries’ activities of spiritual servants and the reasons of slackening of the temper of 
the process are considered.  
 
 

 
38 
ӘОЖ 94(574) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ж.А. Шаукенов 
А. Байтұрсынов атындағы 
Қостанай мемлекеттік 
университеті, тарих ғыл. канд., 
аға оқытушы
 
Ұлттық-
демократиялық 
бағыттағы алаш 
қайраткерлерінің 
мүдде, бостандық, 
теңдік идеялары 
 
Аннотация 
Мақалада  автор  XX  ғ.  басындағы  қазақ 
зиялыларының  саяси  идеяларын  және  сол  саяси 
көзқарастары 
үшін 
өмірлерін 
қиғанын 
қарастырған. 
Түйін  сөздер:  қазақ  зиялылары,  «Алаш» 
партиясы,  мүдде,  бостандық,  теңдік,  «Қазақ» 
газеті,  ұлттық  автономия,  Түркістан,  патшалық 
монархия, партия бағдарламасы. 
 
 
Ұлт  мүддесін  ту  етіп  көтерген  Алаш 
зиялылары  қазақ  қоғамын  отарлық  езгіден  алып 
шығатын, дамып кеткен елдер қатарына қосатын 
жолдарды  іздегенде  пікір  алуандығын  жоққа 
шығармады.  Мәселен,  бірінші  буржуазиялық-
демократиялық  революциядан  кейінгі  уақытта 
панисламдық,  батысшылдық  саяси  ағымдар 
бейбіт  қатар  өмір  сүрді.  Түрлі  пікірталастар 
«Айқап»  пен  «Қазақ»  арасында,  «Тіршілік»  пен 
«Бірлік  туы»  беттерінде  жүріп  жатты.  Бірақ 
бұдан  ұлт  зиялыларының  алауыздығын,  бір 
жағадан  –  бас,  бір  жеңнен  –  қол  шығара 
алмағанын 
көргеннен 
гөрі, 
олардың 
интеллектуалдық 
ізденісте 
әрекет 
еткенін 
айтқанымыз жөн. 
Алаш  қозғалысы  қайраткерлерінің  1917 
жылғы  ақпан  төңкерісіне  дейінгі  ұсынған 
демократиялық  идеялары  «Алаш»  партиясы 
бағдарламасының  жобасында  көрініс  тапты. 
Онда  атап  көрсетілгендей,  партияның  басты 
мақсаты  Ресей  федерациялық  демократиялық 
республикасының 
құрамында 
қазақ 
автономиясын құру болды. 
Бағдарламаның  бірінші  бөлімі  «мемлекет 
қалпы»  деп  аталды.  Бөлімнің  мазмұнына  қарай 
оның  мемлекеттің  басқару  нысаны  туралы 
екендігін 
байқауға 
болады. 
Партия 
бағдарламасында 
Ресей 
демократиялық, 
федеративті  республика  болуы  тиіс  деп  атап 
көрсетіледі  және  демократия  мен  федерация 
ұғымдарына  түсінік  беріледі.  «Демократия 
мағынасы  мемлекетті  жұрт  билеуі»,  яғни  халық 
билігі,  ал  «Федерация  мағынасы  құрдас 
мемлекеттерге  бірлесу,  әр  мемлекеттің  іргесі 
бөлек,  ынтымағы  бір  болады.  Әрқайсысы  өз 
тізгігін  өзі  алып  жүреді».  Мұндағы  негізгі 
айтылмақ идея - өзін-өзі басқаратын тең құқылы 
мемлекеттер одағы. 
 

 
39 
Ә.Бөкейханов  «Қазақ»  газетіне  жазған  хабарында  бұл  Комитетке  Түркістан 
өлкесінде  «бостандық, құрдастық, туыскандық шырағында» кандай өзгерістер жасаймын 
десе  де  ерік  деп  көрсетіп,  Түркістанның  жағдайын  Англияның  отар  елдеріне  теңеп, 
«Учредительное  собраниеден  кейін  Түркістан  өз  тізгіні  өзінде  колония  болады»  деген 
үмітін айтады. 
Ә.Бөкейханов  осы  шағын  мақаласында  Комитет  мүшелеріне  қысқаша  сипаттама 
беріп,  оларды  Түркістан  өлкесін  білетін  адамдар  ретінде  таныстырады.  М.Шоқаев  1917 
жылға 
арналған 
естеліктерінде, 
керісінше, 
жалғыз 
социалист-революционер 
О.А.Шкапскийден  басқа  комитет  мүшелерінің  арасында  Түркістан  өлкесін  білетін  адам 
жоқ еді деген ойды айтады. Біздің пікірімізше, Ә.Бөкейхановтың комитет құрылған бетте 
жазған  мақаласында  жалпы  Комитетке,  оның  мүшелеріне  артқан  үміті  тым  көтеріңкі 
болса,  ал  М.Шоқай  С.Мақсұдов  пен  М.Тынышбаев  сияқты  оның  мүшелері  қызметін 
бағалауда бір жақтылыққа ұрынған еді, әрине, кездейсоқ емес еді. 
«Алаш»  партиясы  ұсынған  бұл  идеяны  Кеңес  үкіметі  де  Ресейдің  федерациялық 
құрылысында  пайдаланды.  Алаш  қайраткерлерінің  ұлттық  автономия  түріндегі 
мемлекеттілікке  қол  жеткізуге  ұмтылуының  өзіндік  себептері  де  бар  еді.  Оның  ең 
бастысы, сол кездегі саяси жағдай дербес тәуелсіз Қазақстан мемлекетін құруға мүмкіндік 
берген  жоқ.  Сондықтан  да  партия  бағдарламасына  іргесі  бөлек,  ынтымағы  бір  дербес 
басқарылатын  автономиялардан  тұратын  федеративтік,  демократиялық  Ресей  туралы 
қағида енгізілді. 
Мемлекеттік  құрылыс  мәселесінде  үкімет  басында  -  құрылтай  жиналысы,  оның 
аралығында  құрылтай  жиналысы  мен  мемлекеттік  дума  белгілі  бір  мерзімге  сайлаған 
Президент  тұрды.  Құрылтай  жиналысы  тұрақты  орган  емес,  ол  мезгіл-мезгіл  сессия 
түрінде ғана жұмыс істейді. Оның сессиялары арасында билік тұрақты орган Президенттің 
қолында  болады.  Ол  халықты  құрылтай  жиналысы  мен  мемлекеттік  дума  алдында 
жауапты министрлер кеңесі арқылы басқарды. 
Жоғары  өкілді  органның  екі  палаталы  құрылымы  –  парламенттік  республиканың 
ұсынылуы  сол  кездегі  жағдай  үшін  бірден-бір  дұрыс  қағида  болатын.  Екі  палатаның 
бірлескен отырысында Президент сайланады. Партия бағдарламасы бойынша заң шығару 
мемлекеттік  дума  құзырында  болды  және  атқарушы  орган  қызметіне  бақылау  жасау 
мүмкіндігі берілетін сауал салу құқығы да берілді. 
Партия  бағдарламасының  бірінші  бөлімінде  демократияның  ең  жарқын  көрінісі  – 
сайлау туралы да айтылады. «Депуттарттар тегіс, тең, төте һәм құпия сайлаумен болады». 
Себебі, азаматтардың саяси құқығы, шыққан тегі, діні, сенімі, қызметі, мүлкі және жыныс 
айырмашылығына қарамай, барлығын сайлау құқығын жүзеге аыру арқылы бекітіледі. 
Ғасырлар  бойы  халыққа  ауыртпалық  болып  келген  салықтың  халықтың  өздері 
сайлаған  өкілді  орган  –  мемлекеттік  думаның  келісімінсіз  салынбауы  да  Алаш 
қайраткерлерінің заңсыздық пен озбырлыққа жол бермеуге ұмтылысынан туған. Өйткені 
мемлекеттік  қазына  мен  халықтың  тұрмыс  деңгейі  де  көп  жағдайда  салық  саясатына 
тікелей  байланысты  еді.  Салық  салудың  мұндай  тәртібі  әділеттілік  талаптарына  және 
қазіргі заманға да толық сай келеді. 
Бағдарлама  жобасының  «Жергілікті  бостандық»  деп  аталатын  бөлімінде  қазақтар 
мекендейтін 
облыстарда 
тұратын 
барлық 
ұлттар 
үшін 
автономия  
құру туралы мәселе ең бірінші кезекке қойылады. Онда былай деп аталады: «Қазақ жүрген 
облыстардың  бәрі  бір  байланып,  өз  тізгіні  өзінде  болып,  Ресей  республикасының 
федерациясының  бір  ағзасы  болуы.  Реті  келсе,  қазақ  автономиясы  достас  халықтар  мен 
әзірге  бірлесе  болуы,  реті  келмесе  бірден-ақ  өз  алдына  жеке  болуы.  Қайткенде  де  осы 
күнгі земстволықты қабыл алуы». 
Бағдарлама  жобасында  «Алаш»  партиясының  қазақтың  би,  болыс,  ауылнайлары 
сияқты  орындарда  қызмет  ететін  адамдарының  халыққа  пайдалы  да,  адал  қызмет  ететін 
механизмін жасау жөнінде ұсыныс жасайтыны және оны өмірге енгізу үшін күресетіндігі 

 
40 
туралы да  сөз болады.  Ал земство басқармалары мен  милицияларында адал адамдардың 
қызмет етуі үшін оларды халық қалауына ұсыну туралы идея жергілікті басқарудың таза 
демократиялық түрін білдіреді. 
Заңсыздық  пен  озбырлыққа  жол  бермеуді  басты  мақсаттың  бірі  ретінде  көрсеткен 
бағдарлама  жобасынан  әділдік  пен  адамгершілік  желінің  қалай  есетінін  де  байқау  қиын 
емес. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзатындарға аяусыз күрес жүргізуді 
мақсат  тұтқан  «Алаш»  партиясы  әлеуметтік-әділеттілік  саясатын  жүргізуге  ұмтылды. 
Бағдарлама  жобасының  үшінші  бөлімі  нағыз  таза  демократиялық  және  адамгершілік 
принциптерге негізделіп жасалған. «Дінге, қанға қарамай, еркек-әйел демей, барлық адам 
тең  құқылы  болады.  Жиылыс  жасауға,  қауым  жасауға,  жария  сөйлеуге,  газет  шығаруға, 
кітап  бастыруға  -  еркіншілік».  Адамның  аса  маңызды  құқықтары  болып  табылатын  бұл 
принциптер  тіпті  алғашқы  кеңестік  заңдарда  да  кездеспейді.  «Алаш»  партиясы 
қайраткерлері көрсеткен, тарихи тұрғыдан алғанда өз  уақытынан идеялық жағынан озып 
кеткен  бұл  принциптер  78  жылдан  кейін  ғана  1995  жылғы  Қазақстан  Республикасының 
Конституциясында өз орнын тапты.  
Бағдарламаның «Билік һәм сот» деп аталатын бөлімінде сот билігі және оның ішінде 
билер  соты  туралы  айтылады.  Билік  пен  соттың  әр  халықтың  тұрмысы  мен  әдет-ғұрып 
ерекшеліктеріне қарай жүргізілуіне басты назар аударған бағдарлама авторлары халыққа 
таныс  емес  құқықтық  нормаларды  енгізуге  қарсылық  білдіреді.  Олардың  айтуынша, 
құқықтық  нормалар  мен  билік  халықтың  тұрмыс-тіршілігі  мен  даму  деңгейіне  сәйкес 
болуы  керек,  яғни  соттар  істі  әрбір  халықтың  тұрмыс  жағдайларына  қарай  қарауға  тиіс. 
Қала  мен  ауыл  арасындағы  айырмашылықты  ескерген  Алаш  қайраткерлері  «қырдағы 
ауыл,  болыс  ішінде  билігінен  сот  жұрт  ұйғарған  ереже  жолымен  атқарылғаны  жөн»  деп 
табады.  Мұндағы  «жұрт  ұйғарған  ережелер»  деп  қазақ  билерінің  түрлі  жиындарда  сот 
істерін шешу кезінде басшылыққа алған ережелері айтылып отыр. 
«Алаш»  партиясының  бағдарламасын  жасаушылар  мемлекеттің  зайырлық  негізін 
бекітудің  қажеттігін  де  атап  көрсетті.  «Дін  ісінің  мемлекет  ісінен  бөлінуі»  бағдарлама 
жобасында  прогресшіл  маңызды  көрсеткіштердің  бірі  ретінде  саналады.  Мұндағы  ең 
басты нәрсе - діннің мемлекет ісіне, мемлекеттің дін ісіне араласпауы.  «Дін біткенге тең 
құқық. Дін жаюға ерік. Кіру-шығу жағына бостандық». Яғни әркім діни сенімі бойынша 
тең және еркін. Діни сенімі бойынша артықшылық немесе кемсітушілікке жол берілмейді. 
Ислам дінінің Қазақстанға сырттан енгенін және оны таратуда Орта Азия мен татар діни 
орталықтарының  белсенді  рөл  атқарғанын  ескерген  қазақ  зиялылары  қазақтардың  өз 
алдына мүфтиі немесе діни орталығы болуы қажет деп есептеді. Неке қию мен ажырасу, 
балаға  ат  қою  мәселелерінің  молдаларға  берілуі,  мұсылмандық  неке  құқығының 
прогресшіл  жақтарын  ескергендіктен  енгізілген  болса  керек.  Күйеуге  шығу  құқығы 
әйелдердің  өздеріне  байланысты  болды.  Қалың  мал  жойылды,  молдалар  он  алты  жасқа 
толмаған  қыздар  мен  он  сегіз  жасқа  толмаған  ер  балалардың  некесін  қиюына  тыйым 
салынды  және  неке  қию  кезінде  молдалар  екі  жақтың:  қалыңдық  жағының  да,  күйеу 
жағының  да  келісімін  алуға  тиісті  болды.  Жесір  дауының  сотта  қаралуы  да  әйелдер 
құқығын қамтамасыз ету шараларының бірі еді. 
Бағдарлама жобасында ел қорғау мәселесіне де басты көңіл бөлінген. Әскер жасына 
жеткендерді жергілікті жерлерде әскер ісіне үйрету және қызмет еткізу ұсынылды. Алаш 
көсемдерінің  бірі  -  М.  Дулатов  мемлекет  қауіпсіздігі  мен  ел  қорғаны  туралы  былай  деп 
жазады:  «Кімнің  білегі  жуан  болса,  сол  жұрт  болады.  Кім  күшті  болса,  сол  дегеніне 
жетеді».  Ол  өз  алдына  дербес  мемлекет  болу  үшін  алдымен  әскер  жасақтау  қажеттігін, 
күшті әскердің болуы басқа елдерді санасуға мәжбүр ететінін айтады. «Бұл заманда әскері 
жоқ жұрт - жұрт емес, құл. Біз қазір екі жолдың тарауында тұрмыз. Қайсысына түссек те, 
ерік өзімізде. Бір жол - құлдық жолы. Екінші жол – жұрттық жолы. Осы бастан автономия 
алудың қамына кіріссек, милициямызды жасап алып, қарамызды көрсетсек, Алашорданы 

 
41 
үкіметіміз деп тіресіп қорғасақ, бізді ешкім басынбайды. Үкіметі бар, әскері бар жұрт деп 
бізбен әркім есептеседі». 
Бағдарлама  жобасындағы  жер  мәселесінде  бұрынғы  жылдары  қазақтардан  жердің 
жаппай  тартып  алынғаны  ескеріліп,  жерді  ең  алдымен  тұрғылықты  халыққа  қайтарып 
беруде  әділ  шешу  міндеті  қойылған  және  жерді  сатуға  үзілді-кесілді  тыйым  салынған 
жердің  бүкіл  байлығы;  кені,  қазынасы,  өзендер  мен  көлдері  және  ағаштары  мемлекет 
меншігінде болуы тиіс екендігі айрықша атап көрсетілген. 
Заңсыздық  пен  озбырлыққа  жол  бермеуді  басты  мақсаттың  бірі  ретінде  көрсеткен 
бағдарлама  жобасынан  әділдік  пен  адамгершілік  желінің  қалай  есетінін  де  байқау  қиын 
емес. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзатындарға аяусыз күрес жүргізуді 
мақсат  тұтқан  «Алаш»  партиясы  әлеуметтік-әділеттілік  саясатын  жүргізуге  ұмтылды. 
Бағдарлама  жобасының  үшінші  бөлімі  нағыз  таза  демократиялық  және  адамгершілік 
принциптеріне құрылып жасалған.  «Дінге, қанға қарамай, еркек-әйел демей барлық адам 
тең  құқылы  болады.  Жиылыс  жасауға,  қауым  жасауға,  жария  сөйлеуге,  газет  шығаруға, 
кітап бастыруға - еркіншілік». 
Қазақтың ежелгі тарихын зерттеу туралы алғаш мәселе көтерген  «Айқап» журналы 
деп  айтуға  негіз  бар.  1911  жылы  өзінің  1-нөмірінде  «Айқап»  К.Бәтішұлы  дегенге  сөз 
беріп,  ол  «Қазақ  шежіресі»  деген  атпен  мақала  жариялады.  Онда  автор  қазақтың  тегін 
«түрік  нәсілінен  шыққан  «Алаш»  есімді  бай  hәм  балалары  көп,  бақытты  бір  адамнан 
таратып,  қазақтың  үш  жүзіндегі  руларын  талдаумен  аяқтайды  және  өзінің  ойын 
төмендегідей  тұжырыммен  бітіреді:  «Бұл  сөздер  –  біздің  бұрынғы  кәрілерден  естіген 
сөздер.  Қадірлі  хал  білгенімізді  жаздық.  Мұнан  артық  білушілер  болса,  білгенін  ішіне 
сақтамас, халыққа жазып білдірер деп үміт етеміз» [1, 55 б.]. 
Қазақ  шежіресін  тәртіпке  келтіруде  Шәкәрім  Құдайбердіұлының  1911  жылы 
Орынборда  басылым  көрген  «Түрік,  қырғыз-қазақ  hәм  хандар  шежіресі»  деген  еңбегі 
маңызды  рөл  атқарды.  «Айқап»  журналы  осы  еңбекпен  өзінің  оқырмандарын 
таныстырды. 
«Қазақтың  түпкі  атасының  жайын  білмек  болып»,  -  деп  жазды  Шәкәрім,  -  көп 
уақыттан бері сол туралы естіген, білгенімді жазып алып және әр түрлі жұрттың шежіре 
кітаптарын  оқыдым  [2,  6  б.].  Шәкәрім  Құдайбердіұлының  бұл  еңбегі  қазақ  ұлттық 
интеллигенциясы арасында жаңа серпін туғызды. 
Қазақ  интеллигенциясының  әлі  сталиндік  таптық  көзқарас  ықпалына  беріле 
қоймаған  негізгі  бөлігінің  қазақ  халқының  шығу  тегін  зерттеуге  қажетті  деректерді 
негізінен қазақ рулары шежіресінен іздестіргені назар аудартады. Қазіргі кезеңде де үлкен 
маңызға ие болып отырған қазақ шежіресінің деректік құндылықтары мұндай көзқарастың 
жалпы  алғанда  дұрыстығын  дәлелдей  түседі.  Осының  нақты  көрінісі  Санжар 
Асфендияровтың  тарихи  көзқарасы  дер  едік.  Ол  ежелгі  көшпенділер  туралы  еңбек 
жазушыларды  екі  топқа  бөліп  тастады  және  оларды  өткір  сынға  алды.  Соңғылардың 
«ұлттық  буржуазиялық  идеология  шындаған»  көзқарастарын  С.Асфендияров  «жаңарған 
панисламизм және пантюркизм» деуге дейін барды [3, 17 б.]. 
Қазақ  зиялыларының  Қазақстанның  тәуелсіздігі  жолындағы  күресінің  үлкен  бір 
саяси  қорытындылары  және  биік  белестері  болып  табылатын  «Алашорда»  мемлекеттік 
құрылымы  мен  Түркістан  автономиясына  байланысты  отандық  тарихымыздағы  көзқарас 
эволюциясы аса күрделі жолдардан өтті. Сондықтан да бұл мәселелерінің тарихнамасы да 
аса  күрделі.  Бүгінде  бұл  туралы  толық  мағлұматтар  беретін  еңбектер  баршылық  [4,  216 
б.]. 
Өз  заманының  зиялылары  Ә.Бөкейханов  пен  М.Шоқай  ұлттық  тәуелсіздіктің 
әлеуметтік-саяси  ғана  емес  философиялық  мәселелеріне  де  көп  көңіл  бөліп,  ұлттың 
тәуелсіздігі  қандай  тарихи  жағдайлар  қалыптасқанда  мүмкін  болатындығына  ерекше 
назар аударған.Ә.Бөкейханов пен М.Шоқайдың көзқарастары бойынша бұрынғы хандық, 
әмірлік  биліктердің  барлығы  Түркістан  халықтарының  тәуелсіздігі  үшін  қызмет  істей 

 
42 
алмайды. Себебі, олар бұл халықтардың тарихи әлеуметтік мешеулігіне негізделгендіктен 
әлеуметтік, экономикалық мешеулікке қайта оралу  – басқаларға құлдыққа апаратын жол 
болудан  басқа  ештеңе  де  бермейді.  Мұны  М.Шоқайдың  сөзімен  айтқанда,  орыстың  озат 
демократтарының өзінде де, мысалы, Керенскийдің өзі де, түркістандардың тәуелсіздігіне 
келгенде демократиясы үнемі жетпей қалады. Оның және Парижде «Последние новости» 
газетін  шығарып  тұрған,  бұрынғы  Уақытша  өкіметтің  сыртқы  істер  министрі 
А.Милюковтың  ойынша,  орыс  империясын  бұлжымас  тұтастығында  сақтау  ұстанымы 
оған кіретін ұлттардың тәуелсіздігінен әлдеқайда қымбат екендігі. 
Патшалық, монархиялық әлеуметтік түзімде ұлттық тәуелсіздік туралы әңгіме болуы 
мүмкін емес еді. Үстемдік етуші ұлттық мемлекетінің сыртқы бір күштердің ықпалымен 
күйреуін күту сол кездегі Ресей империясының жағдайында тек бір бос қияли нәрсе екені 
анық еді. Бұл орайда, әлеуметтік-тарихи жағдайларға қанық осы мәселелерге байланысты 
еуропалық  ойлармен  жақсы  таныс,  халықаралық  ахуалды  жіті  бақылап  отырған  қазақ 
ойшылдарының ойлау жүйесі толық демократиялық бағытта болды деп айта аламыз. 
Ә.Бөкейханов  пен  М.Шоқай  өз  халқының  осындай  әлеуметтік-психологиялық 
ерекшелігін  саяси  жағынан  да,  әлеуметтік-философиялық  деңгейіне  дейін  концепциялық 
тұрғыда  айқындай  білген  ойшылдар.  Ұлт  болудың  рухани  негіздеріне  жататын  тағы  бір 
нәрсе  –  ұлттық  мүдде  қалыптасқан  болуы  керек.  Бұл  туралы  мәселеге  –  М.Шоқай 
көптеген  мақалаларында  қайта  оралып  отырады.  Мысалы,  «1936  жыл»  деп  аталатын 
журналдың 74 санында жарияланған проблемалық мақаласында ол осы туралы аса терең 
мағыналы  ойлар  түйген.  Шет  жұртта  жүрген  мұғажырлардың,  күрескерлердің  отанына 
деген  сарқылмас  сүйіспеншілігі  туралы  айта  келіп  ол  былай  дейді:  «Атамекенді  сүю 
дегеніміз – өзіңнің жеке басыңның талаптарын қанағаттандыру немесе белгілі бір топтың 
небір  жеке  адамның  мүдделерін  қорғау  дегендік  емес.  Атамекенді  сүю  –  оның  тұтас 
мүддесіне  қызмет  ету,  осы  жолда  әрқашан  қызмет  етуге,  керек  болса  жан  пида  қылуға 
дайын тұру болып табылады» [5]. 
Демократиялық  азаматтық  қоғам  құру  идеясы  Алаш  көсемдерін,  соның  ішінде 
М.Шоқайды да «ескішіл, бұрынғы хандықты, әмірлікті аңсаушылар» деп көрсетіп келген 
большевиктер  уағызының  жалған  екендігін  көрсетеді.  Оның  барлық  мысалдары  жарық 
көрген  шығармаларынан  көрініп  тұрады.  Алаш  көсемдері  Ресейде  демократиялық 
федеративтік республика құрылғанда ғана Ресей қарамағындағы орыс емес халықтар тең 
құқықты автономиялар ала алады деп қарады. Осыған байланысты  «Қазақ»  газетінде, ал 
шет елде шығып тұрған «Яш Түркістан» журналында бұл идеяның сан түрлі қырлары сөз 
болып  отырған.  Оның  концепциялық  мазмұны  көбінесе  Ә.Бөкейханов  пен  М.Шоқай 
шығармаларында көрініс тапты. 
Алаш  жолбасшылары  сияқты  М.Шоқай  өз  идеяларын  Түркістанның,  соның  ішінде 
Қазақстанның  әлеуметтік-тарихи  жағдайларымен,  ерекшеліктерімен  ұштастыруға 
тырысты.  Ол  идеяларды  тек  теориялық,  жалпы  ой  жүзінде  уағыздаумен  ғана  емес, 
практикалық саяси тартыстарда айқындап, шыңдап отырды. Практикалық саяси, идеялық 
тартыстарда  М.Шоқайға  ұлттық  тәуелсіздік  үшін  күрестің  түпкі  мақсаттарынан 
ауытқушылықтармен,  ұлт  мүддесінен  көрі  өз  басының  мүддесін  жоғары  қою  немесе 
ұлттық  күрестің  бірлігін  діни  бірлікпен  шатастырушылықтармен,  т.  б.  екінші  қатардағы 
мүдделерді  жалпы  ортақ  мүдделерден  айыра  алмаушылықтармен  үнемі  идеялық  күрес 
жүргізуге тура келді. 
М.Шоқай бүкіл Түркістан өлкесіндегі кейін жеке халықтар деп қаралған қазақ, өзбек, 
қырғыз, түрікмен, т. б. түрікқандастарды, тіпті түріктерден гөрі иран тектес тәжіктерді де 
қоса  бір  халық,  бір  ұлт  деп  есептегені  мәлім.  Бұл  жөнінде,  оның  ойынша,  аталған 
халықтар  бір  халыққа  кіретін  ұлыстар  ғана.  Бұл  мәселеде  оның  көзқарастары  және 
солардан  туындайтын  ұстанымдары,  мұраттары  Ә.Бөкейханов  пен  басқа  да  Алаш 
көсемдерінің  мұраттарынан  өзгешелеу  болды.  Ол  жалпы  Түркістан түріктерінің  бірлігін, 
олардың  тұтас  бір  ортақ  дербестігін  қолдаған  еді.  Десе  де,  ол  Қазақ  автономиясы 

 
43 
идеясына қарсы болған жоқ, тіпті оны жақтаушылардың да қатарында болды. Ол шет елде 
жүргендегі  күресі  мен  шығармашылығында  осы  мұраттардан  айныған  жоқ.  Түркістан 
ұлтының  отарлық  бұғаудан  толық  құтылып,  өз  тағдырын  өзі  шешу  жолында  дербес 
мемлекетін құруы – оның өмірлік мұраты болды. Сондықтан да Гегельдік «халықтық рух» 
идеясы  мен  М.Шоқайдың  «ұлттық  рух»  туралы  идеясының  арасында  белгілі  бір  сыртқы 
ортақ  белгілері  болуына  қарамастан  мағына  жағынан  олардың  түбегейлі  өзгешеліктері 
бар. 
М.Шоқайдың  мақсаты  –  Түркістан  халқының  саяси  тәуелсіздігінің  мәселелерін 
талқылау.  Сонда  да  болса,  ол  нақты  бір  мәселелерді  талқылай  отырып,  оларды  көп 
жағдайда  терең  философиялық  қағидалармен  үнемі  ұштастырып  отырады.  Мысалы, 
қандай  да  болмасын  тәуелсіздіктің  негізін  құрайтын  сала  –  ол  әдебиет,  көркем  өнер, 
рухани мәдениет екенін үнемі алға тартып отырады. 
Академик  Жабайхан  Әбділдин:  «Демократия  –  әрбір  адамның  бойында 
қалыптасатын  жеке  бастың  әдебі,  бір  адамның  екіншісіне  деген  қарым-қатынас  әдебі, 
өзгені түсіне де, сыйлай да білуі. Бұл – өзара қарым-қатынастағы төзімділік пен түсіністік, 
қоғамдағы  ортақ  заңдылықтарға  бағыну,  өзін  де,  өзгені  де  құрметтеу  қасиеті»  деп 
сұхбатында атап өткен [6]. М.Шоқай Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының теориялық та, 
тактикалық  та  мәселелерінің  түпкі  мәнін  ашып  отырды.  М.Шоқайдың  теориялық 
қызметінде большевиктердің ұлт мәселесі бойынша қағидаларын және практикалық істері 
мен жоспарларын демократиялық тұрғыдан сынауы үлкен орын алады. 
Азаматтардың  мемлекетке  қатынасындағы  еркіндігі,  ой  бостандығы,  сөз 
бостандығы,  өз  шаруасын  күйттеудегі  құқықтары  мемлекеттік  дербестіктің  негізін 
құрайды.  Өйткені  оларсыз  азаматтар  жоқ.  Өз  құқықтарын  адам  ретінде  қорғамайтын, 
оларды  тәрк  ететін  мемлекет  олар  үшін  өз  мемлекеті  бола  алмайды.  Мұстафа  Шоқай 
Қазақстан  ерте  ме,  кеш  пе  тәуелсіздік  алатынына  кәміл  сенген.Тәуелсіздік  алған 
Қазақстанның  Тұңғыш  Президентінің  жүргізіп  отырған  саясаты  мен  ұстанымдары 
Мұстафа  Шоқайдың  саясаты  мен  бағыт-бағдарына  сәйкес  келеді.  Алаш  көсемдері  және 
Мұстафа  Шоқай  елінің  келешегін  ойлап,  халқының  басқалармен  терезесі  тең  болып, 
дербес, тәуелсіз мемлекет құруын аңсаған. «ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының 
қоғам алдындағы жауапкершілік, азаматтық рух пен биік талпыныстар үлгісі қазіргі ұрпақ 
үшін  үлкен  сабақ  болу  керек.  Олар  өз  дәуірінің  дүниетанымын  қалыптастырған  жоғары 
білімді біртуар азаматтар еді. Олар халық мүддесіне адал қызмет етті» [7]. 
«Алаш  серілері  өз  халқының  үлесін  орнықтыруға,  орталық  жүйемен  күрестің  жаңа 
әдістерін  қалыптастыруға  аянбай  қызмет  етті.  Қазақ  халқының  бетке  ұстар  азаматтары 
Әлихан  Бөкейханов,  Міржақып  Дулатов,  Халел  Досмұхамедов,  Жанша  Досмұхамедов, 
Мұстафа Шоқай, Жақып Ақбаев және сол замандағы басқа да қайраткерлер өз саласында 
жол салған ерен тұлғалар еді. Өз халқының мұңын жоқтаған, сол жолда бар білімін, күш-
қайратын  жұмсап,  халқы  үшін  заман  тауқыметін  тартқан  біртуар  азаматтарымыз 
тарихымызда  мәңгілік  орын  алады»  [8].  Осы  қазақ  зиялыларының,  ұлы  ойшылдарының 
ұшқыр саяси ойларының жемісі еліміздің тәуелсіздігінің одан әрі баянды, іргелі дамуына 
негіз болады. 
Қорыта  айтқанда,  ұлттық  автономия  мәселелеріндегі  қазақ  интеллигенциясының 
көзқарастары  олардың  өздері  өмір  сүрген  заман  тәрізді  аса  күрделі.  Олардың  шынайы 
мазмұнын  айқын  түсіну  үшін,  жанама  зерттеушілердің  емес,  ұлттық  интеллигенция 
өкілдерінің  өздерінің түпнұсқа еңбектерін терең және жан-жақты зерттеуіміз керек. 

жүктеу/скачать 2,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: