Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2016

 
65 
6
 
孙中山 
三民主义 
(Сунь 
Ятсен 
Три 
народных 
принципа) 
// 
http://sun.yatsen.gov.tw/content.php?cid=s01_03_03 
7
 
Тихвинский С.Л. Завещание китайского революционера. – М., 1986. – 232 с. 
8
 
Онлайн  газета  «Жэньминь  жибао»  /  Коммунисты  СССР  в  истории  КПК  // 
http://russian.people.com.cn/31521/7345733.html 
9
 
Проект постоянной Конституции Китая 1934 года // http://worldconstitutions.ru/?p=1073 
10
 
June T. Dreyer China’s Political System: Modernization and Tradition. – 1993. – p. 377. 
11
 
Ужкенов Е.МЖакенов., Р.С.  Националистические тенденции во внутренней политике 
Мао Цзэдуна / Вестник КазНУ // http://articlekz.com/article/7176 
12
 
Конституция КНР 1954 г.  
13
 
Шапиян М. Қытай үшін Мао Цзэдун кім? / Аңыз адам // http://anyzadam.kz/info/511/ 
14
 
Конституция КНР 1982 г.  
 
 
 
ТҮЙІН 
 
Мақалада  Қытайдың  этникалық  азшылықтардың  қоныстанған  аудандарда  құрылған 
аймақтық  автономиялар  және  оның  салдары  қарастырылады.  Сонымен  қатар,  мақалада  Қытай 
Коммунистік партиясының ұлттық азшылықтарға қатысты саясаты талқыланады. 
 
RESUME 
 
This article examines regional autonomy in China's ethnic minority areas and its implications. At 
the same time, the article deals with the policy of the Chinese Communist Party in relation to the national 
minorities. 
 
  

 
66 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Педагогика және 
психология 

 
67 
УДК 371.671.1 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Б.С. Сарсекеев  
Евразийский гуманитарный 
институт, 
д-р пед. наук, профессор 
 
Разработка рабочей 
тетради на печатной 
основе  
(по истории древнего 
Казахстана 6 класса) 
 
 
Аннотация 
В 
статье 
рассматриваются 
проблемы 
разработки рабочей тетради на печатной основе и 
их 
влияние 
на 
формирование 
ключевых 
компетенций  учащихся.  Даны  предложения  по 
модернизации 
существующей 
структуры 
учебного пособия. 
Ключевые 
слова: 
школьный 
учебник, 
рабочая тетрадь, ключевые компетенции. 
 
 
Необходимость  формирования  ключевых 
компетенций 
школьника, 
обозначенных 
в 
Государственных  общеобязательных  стандартах 
образования  Республики  Казахстан  [1]  требует 
дополнительных  исследований  книжных  средств 
обучения.  В  данной  статье  мы  рассмотрим 
возможности  рабочей  тетради  на  печатной 
основе,  относительно  нового  жанра  учебной 
литературы, 
в 
формировании 
ключевых 
компетенций учащихся. 
Выбор  объектом  изучения  рабочей  тетради 
связан  с  тем,  что  данный  вид  учебного  пособия 
является 
одним 
из 
средств 
обучения 
способствующей  конкретизации,  дифференциа-
ции  и  индивидуализации  обучения.  Рабочая 
тетрадь дает возможность повышать грамотность 
детей,  способствует  развитию  письменной  речи, 
умению  четко  и  кратко  делать  обобщения, 
выделять главное.  
Конечной 
целью 
исследования 
была 
разработка  рабочей  тетради,  смысл  которой 
состоит 
в 
предоставлении 
учащимся 
возможностей развития ключевых компетенции.  
Для получения более полной информации о 
рабочих  тетрадях  по  истории  было  проведено: 
изучение  учебников  и  рабочих  тетрадей  по 
истории;  анализ  предложений  учителей  по 
совершенствованию 
учебников; 
разработка 
концепции  рабочей  тетради  к  курсу  «История 
древнего Казахстана» 6 класса и ее подготовка на 
основе компетентностного подхода. 
Подробнее  остановимся  на  результатах 
исследования. 
Изучение  изданной  в  стране  учебной 
литературы 
позволяет 
сделать 
вывод 
о 
распространенности 
рабочих 
тетрадей 
на 
печатной  основе.  Объясняется  это  тем,  что  в 
нашей стране разработка учебника идет в составе 
учебно-методического   комплекса    (УМК),    где 

 
68 
учебник  разрабатывается  как  ядро  УМК,  а  рабочая  тетрадь  и  книга  для  учителя  как 
методическое обеспечение учебника.  
На  основе  анализа  учебников  истории  [2-5]  и  рабочих  тетрадей  [6-9]  был  сделан 
вывод  о  значительных  изменениях  в  предоставлении  содержания  исторического 
материала  и  ее  интерпретации.  Изучение  аппарата  организации  усвоения  (АОУ) 
показывает,  что  вопросы  и  задания  в  них  несут  в  себе  печать  знаниевого  подхода, 
выражавшегося  в  преобладании  заданий  рецептивного  и  репродуктивного  уровня,  в 
ущерб  компетентностному  подходу,  ориентированному  на  формирование  ключевых 
компетенций [10].  
Традиционно  для  решения  проблем  формирования  общеучебных  умений 
разрабатывались учебные пособия для учителя, с заданиями для самостоятельной работы 
по  тому  или  иному  курсу  истории  [11;  12].  Такой  подход  давал  возможность  учителю 
отбирать  необходимые  задания,  исходя  из  конкретных  условий  своей  работы  и 
возможностей учащихся, которым он преподавал. Разработка рабочих тетрадей в составе 
УМК и обязательное использование их наряду с учебником в массовом порядке облегчило 
задачу  индивидуализации  обучения,  формирования  и  развития  ключевых  компетенций 
школьников.  
Однако при ближайшем рассмотрении рабочих тетрадей можно увидеть, что общим 
недостатком  предлагаемых  вопросов  и  заданий  является  господство  вопросов 
исполнительского  характера  со  слабо  выраженной  воспитательной  направленностью. 
Преобладают  вопросы  о  том,  где  и  когда  происходили  события,  в  тени  остаются 
причинно-следственные  связи.  Формирование  пространственных  представлений 
ограничено  ввиду  отсутствия  или  малочисленности  заданий  на  работу  с  картами  и 
картосхемами.  Общей  чертой  стали  места  для  ответов  на  вопросы  в  виде  линии,  куда 
ученики должны вписать ответы.  
Следующим  этапом  исследования  было  изучение  мнений  учителей  истории  о 
рабочих  тетрадях.  Исследования  в  фокус-группах  осуществлялись  со  слушателями 
курсов  повышения  квалификации  Акмолинской  области.  В  состав  фокус-групп 
отбирались  специалисты,  работающие  в  школах  по  исследуемым  учебникам  и  рабочим 
тетрадям,  поделенные  на  четыре  группы  по  двум  критериям:  стаж  работы  и  язык 
преподавания. 
Высказывания учителей разнятся в зависимости от места проживания (город, село), 
возраста,  педагогического  стажа,  языка  ведения  учебного  предмета.  Участниками 
дискуссии представлены более 50 предложений по совершенствованию учебника истории 
и рабочей тетради.  
На основе анализа предложений учителей был определен вектор поиска, выделены 
пути  подготовки  рабочей  тетради  по  истории  Казахстана  6  класса.  Выбор  предмета  и 
класса  объясняется  тем,  что  в  6  классе  начинается  систематическое  изучение  истории  в 
школе.  
В  основу  содержательной  адекватности  исторической  подготовки  школьника  мы 
взяли  базовое  понятие  «компетенция/компетентность»  [10].  Следующим  шагом  в 
подготовке  рабочей  тетради  было  составление  списка  ключевых  компетенций  для 
учащихся  6  класса.  Основой  и  ориентиром  данного  списка  являются  ключевые 
компетенции  ГОСО  [1,  с.13],  которые  были  нами  конкретизированы  на  предметном 
уровне следующим образом:  
Компетентность разрешения проблем: 
- осмысление исторических документов, источников; 
- анализ исторических источников и интерпретация; 
- методы исследования; 
- исторический анализ исходных факторов и принятых решений. 
Информационная компетентность: 

 
69 
-  знание  дат  и  мест  исторического  события,  причины  и  ход  событий;  изменения,  к 
которым привело изучаемое событие; 
- техника доступа к информации, прием, передача, выдача информации; 
- информационные технологии, владение компьютером, Интернетом; 
- критическое отношение к получаемой информации. 
Коммуникативная компетентность: 
- умение общаться устно, письменно, вести диалог; 
- готовность к общению в разных коммуникативных ситуациях; 
- умение начинать, направлять, контролировать процесс общения; 
- соблюдение этикета. 
Структура рабочей тетради определялась следующими принципами: 
1.  Принцип  целеполагания.  Методологическая  основа  конструирования  рабочей 
тетради  исходит  из  компетентностной  парадигмы.  Цели  (компетентности)  определяют 
характер вопросов и заданий для ученика. 
2.  Принцип  использования  первоисточников.  Исторические  документы  являются 
одним из основных средств обучения.  
3.  Принцип  развития  самостоятельности  мышления.  Реализуется  посредством 
сопоставления учебных текстов, документов, выработки позиции к их содержанию. 
4. Принцип обсуждения учебного материала.  
Проектирование  содержания  рабочей  тетради  состояло  из  нескольких  процедур: 
отбор  содержания,  разработка  аппарата  организации  усвоения,  отбор  и  организация 
иллюстративного  материала.  Рассмотрим  особенности  типологического  подхода 
подготовленной нами рабочей тетради [13]: 
1. Рабочая тетрадь представлена в виде конструкции пособия книжной формы.  
2. Структура и содержание рабочей тетради соответствует структуре и содержанию 
учебника.  
3.  В  рабочей  тетради  предложены  различные  виды  текстов:  вводный, 
информационный, обобщающий, заключительный. 
4.  Методический  аппарат  равноценно  разделен  на  вопросы и задания  трех  уровней 
познавательной действительности. 
5.  В  пособии  представлены  как  исторические  документы,  так  и  фрагменты  из 
художественных произведений.  
6.  Для  систематизации  знаний,  формирования  умения  анализировать  и  сравнивать 
предложены сравнительно-обобщающие таблицы и схемы. 
Структурными  единицами  рабочей  тетради  является  параграф  учебника.  Учебные 
материалы  представлены  в  виде:  краткого  текста,  подкрепленные  зрительным  рядом 
(картами, схемами, таблицами); исторических документов и иллюстративного материала в 
примерно равном соотношении.  
Система  расположения  материала  унифицирована:  учебный  текст,  документы, 
картографические  материалы,  вопросы  и  задания  располагаются  автономно.  Для 
выполнения самостоятельных работ отводятся специальные места  - «пустые» строки для 
написания рассказа, ответа на вопрос, рамки для рисования, таблицы и контурные карты 
для  заполнения,  что  представляет  возможность  организовывать  свою  работу,  выбирать 
форму  выполнения  задания,  применять  свой  план  решения.  Основные  даты,  имена, 
понятия  выделены  шрифтом.  Учащиеся  могут  вносить  корректировку  в  содержание  с 
учетом последних научных публикаций. 
Центральным  в  подготовке  пособия  мы  считаем  разработку  заданий,  по  которым 
идет  процесс  обучения  ученика.  Задания  ориентированы  на  выработку  специальных  и 
надпредметных  (общеучебных)  умений  и  навыков,  создание  своей  образовательной 
продукции.  

 
70 
Для  представления  учебного  материала  были  использованы  следующие 
методические приемы:  
-  каждый  параграф  имеет  7  смысловых  блоков,  к  которым  составлен  один  вопрос 
или задание; 
-  часть  заданий  требует  использование  учебника  (например,  «Откройте  стр.  8 
учебника…»); 
-  после  проблемной  ситуации  учащимся  предлагается  сделать  обобщение  и 
обосновать свою точку зрения; 
-  задания,  построенные  на  работе  с  иллюстративным  материалом,  таблицами, 
извлечениями из научных работ и художественных произведений; 
-  вопросы  и  задания  ориентированы  не  только  на  определенный  конкретный  ответ, 
но  и  рассчитаны  на  выявление  отношений  учащихся  к  историческим  проблемам,  их 
оценку.  
Такой  подход  позволяет  усилить  личностную  направленность  образования, 
обеспечивает  активность  школьника,  оказывает  влияние  на  формирование  практических 
умений  и  навыков  учащихся,  позволяет  соотносить  содержание  учебного  материала  с 
ранее приобретенными знаниями. 
Адаптация  содержания  курса  к  различным  типологическим  группам  учащихся 
осуществлялось через: 
- сбалансированность объемов видов текста;  
- оптимальное количество заданий к изучаемой теме;  
-  соотношение  вопросов  и  заданий  репродуктивного,  исследовательского  и 
творческого характера строится по принципу равного соотношения; 
- соотношение количества иллюстративного и текстового материала. 
Идея  многоперспективности  решается  через  введение  альтернативных  взглядов, 
текстов  с  разными  подходами  к  историческим  событиям.  Особую  роль  в  формировании 
эмоционального  опыта  играют  художественно-исторические  тексты,  которые  позволяют 
не только вызывать интерес учащихся к истории, но и обеспечить интегративную связь с 
другими предметами. 
Проблема  управления формированием самоконтроля видится в разработке системы 
средств  контроля.  Чтобы  сделать  процесс  мышления  видимым  предлагается  письменная 
работа,  позволяющая  судить  о  правильности  сложившихся  представлений.  Таким 
образом,  ученик  получает  право  на  высказывание  своего  мнения  на  основании  своих 
решений нравственных проблем истории. 
Разработка рабочей тетради в составе УМК удобна тем, что в методическом пособии 
[14] 
предлагаются 
рекомендации 
по 
организации 
деятельности 
учащихся, 
ориентировочные основы действий - алгоритмы, памятки и т.д. 
Рабочая  тетрадь  эффективна  при  использовании  учителем  всей  методической 
системы  «учебник  -  методическое  пособие  -  рабочая  тетрадь».  Научная  информация 
учебника,  направленная  на  формирование  исторического  мышления,  подкрепляется 
заданиями рабочей тетради, ориентированой на формирование ключевых компетенций.  
Компетентостный  подход  к  разработке  учебного  пособия  позволил  сменить  в 
рабочей  тетради  акценты  с  «формирования»  личности  на  создание  условий  для  ее 
развития через удовлетворение базовых потребностей.  
Проведение  исследовательской  работы  затруднялось  сложностью  исследуемого 
объекта, которая обусловлена свойственными  рабочей тетради функциями, богатством и 
разнообразием  связей  с  другими  средствами  обучения.  В  содержательном  плане 
определенные  трудности  вызывали  малое  количество  исторического  материала  по  курсу 
«История  Казахстана  древнего  периода»,  абсолютное  преобладание  в  содержании 
учебника  археологического  материала,  малочисленность  письменных  источников, 

 
71 
крайняя  малочисленность  исторических  персоналий,  малочисленность  художественных 
произведений по периоду истории древнего Казахстана. 
В  методологии  подготовки  данного  вида  пособия  возможны  изменения:  к  каждой 
теме  необходимо  предлагать  документы,  выражающие  альтернативные  взгляды  на 
изучаемые  события,  их  причины  и  значения;  разрабатывать  специальные  вопросы  и 
задания  на  проведение  собственных  исторических  исследований,  увеличивать  долю 
исследовательских заданий. 
В  контексте  рассматриваемой  проблемы  перспективность  исследования  лежит  в 
актуализации  инновационной  практики  подготовки  рабочей  тетради,  что  является 
востребованным 
в 
условиях 
перехода 
системы 
среднего 
образования 
на 
компетентностную парадигму и 12-летнее обучение.  
 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
 
1
 
Государственный  общеобязательный  стандарт  образования  Республики  Казахстан. 
Среднее общее образование. Основные положения. – Астана, 2006. – 72 с. 
2
 
Абдыгулова  Б.К.  и  др.  Рассказы  по  истории  Казахстана:  Учебник  для  учащихся  5 
класса  11-летней  общеобразовательной  школы  /  Б.К.  Абдыгулова,  А.Т.  Капаева,  Г.К. 
Кенжебаев. – Алматы: Алматыкітап баспасы, 2015. - 156 с. 
3
 
Толеубаев А.Т. и др. История древнего Казахстана: Учебник для 6 кл. общеобразоват. 
шк./ А.Т. Толеубаев, Г.Д. Иргебаев. 3-е изд., перераб. – Алматы: Атамұра, 2015. – 224с. 
4
 
Артыкбаев  Ж.О.,  Сабданбекова  А.А.,  Абиль  Е.А.  Рассказы  по  истории  Казахстана: 
Учебник для 5 класса общеобразовательной школы. Алматы: Атамұра, 2006. – 192 с.  
5
 
Тулебаев  Т.А.  История  древнего  мира:  Учебник  для  6  кл.  общеобразоват.  шк.  /Т.А. 
Тулебаев,  Р.Т.  Кусаинова,  М.  Дакенов,  4-е  изд.  перераб.  –  Алматы:  Атамұра,  2015.  – 
208 с. 
6
 
Ежелгі  Қазақстан  тарихы.  Жұмыс  дәптері.  Жалпы  білім  беретін  мектептің  5-
сыныбына  арналған  /Т.  Турлыгул,  Б.  Адырбек,  Ә.  Көпекбай,  Қ.Құнапина.  -  Алматы: 
Атамұра, 2001. - 80 б. 
7
 
Құсайынова Р., Саркеев Б. Ежелгі дүние тарихы. Жұмыс дәптері. Жалпы білім беретін 
мектептің 5-сыныбына арналған. - Алматы: Атамұра, 2001. - 48 б. 
8
 
Копекбай  А.  История  Казахстана:  Рабочая  тетрадь.  Учебное  пособие  для  8  классов 
общеобразовательных школ. - Алматы: Мектеп, 2004. - 72 с. 
9
 
Кулипбаева К. Всемирная история (1640-1914): Рабочая тетрадь. Учебное пособие для 
8 классов общеобразовательных школ. - Алматы: Мектеп, 2004. - 80 с. 
10
 
Франсуа-Мари Жерар. Ксавье Рожье. Разработка и анализ школьных учебников. Пер. с 
франц. – Вильнюс: АВ ОVО, 1998. - 372 с. 
11
 
Донской Г.М. Задания для самостоятельной работы по новой истории: 9 кл.: Пособие 
для учителя. – 2- изд., доп. и перераб. – М.: Просвещение, 1989. – 126 с. 
12
 
Бахтина  О.И.  Задания  для  самостоятельной  работы  по  истории  древнего  мира: 
Пособие для учителя. – М.: Просвещение, 1988. – 95 с. 
13
 
Сарсекеев  Б.С.  История  древнего  Казахстана.  Рабочая  тетрадь:  Для  6  класса 
общеобразовательной школы. 3-е изд., перераб. - Алматы: Атамұра, 2015. – 112 с. 
14
 
Сарсекеев  Б.С.  История  древнего  Казахстана.  Методическое  руководство.  Для 
учителей  6  класса  общеобразовательной  школы.  2-  изд.  -  Алматы:  Атамұра,  2011.  – 
112с. 
 
 
 
 
 

 
72 
 
 
ТҮЙІН  
 
Мақалада  баспа  негізіндегі  жұмыс  дәптерлерін  дайындап  шығару  мәселелері  мен  олардың 
білім  алушылардың  құзыреттіліктерін  қалыптастыруға  тигізетін  әсерлері  қарастырылады.  Автор 
мектеп  оқулықтары  мен  жұмыс  дәптерлерінің  зерттеу  нәтижелерін  шығарды  және  оқу  құралы 
бойынша ұсыныстар берді. 
 
 
RESUME 
 
In  the  article  the  author  considers  the  problems  of  the  development  of  the  working  book  on  the 
printed basis and its influence on the formation of the key competences of the pupils. The author makes 
conclusions  on  researching  school  textbooks  and  working  books  and  gives  suggestions  on  modernizing 
the existing structure of the educational aid.  

 
73 
ӘОЖ 159.9.07 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ж.Т. Сарыбекова
 
Тараз инновациялық-
гуманитарлық университеті, 
пед. ғыл. д-ры, профессор 
Қазақстан 
Республикасында 
гендерлік саясаттың 
даму тарихы 
 
Аннотация 
Мақалада Қазақстан Республикасындағы 
бүгінгі  демократиялық  жағдайдағы  гендерлік 
саясаттың  тарихына
 
талдау  жасалған.  Автор 
гендерлік  саясаттың  қалыптасу  және  даму 
мәселелерін қарастырған. 
 
Түйін  сөздер:  саясат,  гендерлік  саясат, 
жыныстық  айырмашылық,  гендерлік  теңдік, 
Қазақстан әйелдері, гендерлік дискриминация. 
 
 
Біздің  қазіргі  қоғамымызда  саясат  деген 
мәселенің өзі жік-жікке бөлінеді және де олардың 
әрқайсысы  бір-бір  салаға  бағытталған.  Мысалы, 
ішкі  саясат  елдегі  ішкі  саясат  елдегі  ішкі  саясат 
елдің  ішіндегі  саяси  мәселелермен  айналысса, 
сыртқы  саясат  атынан  айтып  тұрғанындай, 
сыртқы  мәселемен  айналысады.  Сондай-ақ, 
әлеуметтік,  экономикалық  болып  кете  береді. 
Енді  біздің  өмірімізге  соңғы  жылдары  гендерлік 
саясат деген мәселе дендеп еніп келеді.  
Ал  енді  тарихқа  көз  жүгіртсек,  азаматтық 
қоғамның 
гендерлік 
стратификациясы 
мыңжылдық  тарихқа  ие.  Қоғамда  кейбір 
қызметтерді ерлер, ал кейбірін әйелдер атқаратын 
жағдай 
қалыптасқан. 
Әлеуметтік 
маңызы 
жағынан  іс-әрекеттің  тиімділігі  мен  нәтижелігі 
болды. Сондықтан да уақыт келе жыныс арасында 
қызметтердің  өзіндік  бөлінуі  пайда  болды. 
Алғашында  қызметтің  көптеген  түрі  ортақ 
саналды.  Кейін  бірте-бірте  қоғамның  дамуы 
нәтижесінде  ерлер  мен  әйелдер  бөліп  атқаратын 
тиімді  кәсіп  түрлері  көбейе  түсті.  Осылайша 
қоғамда тек ерлер мен тек әйелдер ғана атқаратын 
қызметтер 
пайда 
болды. 
Осыдан 
кейін 
биологиялық  жыныстық  айырмашылықпен  қатар 
адамдардың 
әлеуметтік 
мәдени 
жыныстық 
айырмашылықтары пайда бола бастады. 
Гендерлік  саясаттағы  маңызды  мәселе  - 
қоғамдық  өмірдің  барлық  саласында  гендерлік 
теңдікті 
қалыптастыру, 
әйелдерге 
қатысты 
барлық  дискриминацияны  жою  болып  табылады. 
Қазақстанда  әйелдердің  саяси  қозғалысы  1921 
жылдың  мамыр  айында  Қызылорда  қаласында 
өткен  әйелдердің  губерниялық  конференциясын-
дағы  Алма  Оразбаеваның  «Кеңестік  билік 
әйелдерге  не  берді?»  деп  аталатын  баяндамасы-
нан   бастау   алады.   Осы    жас    мұғалім    Алма 

 
74 
Оразбаеваның арқасында 1923 жылдың 6 желтоқсанында қалың малды жою туралы қаулы 
қабылданды. 
«Гендер»  деген  түсінік  XX  ғасырдың  60  жылдарда  пайда  болды.  Ол  адамдардың 
биологиялық  жэне  әлеуметтік  жынысы  арасындағы  айырмашылықты  сипаттайды. 
Ғылыми  анықтама  бойынша  гендер  дегеніміз  әйел  мен  ерлердің  биологиялық  жынысы 
бойынша  қоғам  бөліп  берген  әлеуметтік  рөл  негізіндегі  айырмашылық.  Гендерлік 
айырмашылық негізінде ер адам үстемдік, ал әйел адам бағынушы рөл атқаруы тиіс деген 
түсінік жатыр [1]. 
Профессор Н.Смелзер бойынша: Гендер биологиялық жынысқа қарағанда анағұрлым 
күрделі  құрылым.  Ол  жыныстық  бірегейліктің  бірнеше  құрылымын  өзіне  жинақтайды: 
биологиялық  жыныс,  гендерлік  бірегейлік,  гендерлік  идеал,  жыныстық  роль.  Гендер 
өзінің қандай да бір жынысқа жатуына байланысты физикалық және психологиялық даму 
ерекшеліктеріне  негізделген  белгілі  бір  әлеуметтік  ролдерді  орындаудағы  жыныстар 
арасындағы айырмашылықты сипаттайды [2]. 
Иә,  халықаралық  аренада  әйелдердің  саяси  көшбасшылығы  уақыт  өткен  сайын 
айқындалып  келеді.  Қоғам  мен  мемлекет  тарапынан  да  нәзік  жандылардың  іскерлік 
белсенділіктері  мен  саяси  ықпалдастықтарына  деген  сенім  жоғары  деңгейде  көрініс 
табуда.
  
Тәуелсіздік  алғанымызға  20  жылдан  астам  уақыт  болса  да  еліміздің  жаһандық 
саясатта шеберлік танытып, халық пен ел абыройын еселеуде көптеген жерлерде жеңіске 
жетіп,  үлгі-өнеге  көрсетіп  жүргенін  дөңгеленген  дүниенің  барлық  сырынан  хабардар 
мемлекеттер жақсы біледі. Сондықтан да әлем елдерінің алдындағы оң саяси имиджімізді 
бұдан да мықтырақ ету үшін демократиялық қағидаттарға негізделген гендерлік саясаттың 
арнасын кеңейтуіміз керек. 
Қазақстанның  алғашқы  тәуелсіз  жылдарынан  бастап  әйелдердің  саяси  қозғалысы 
еліміздің саяси өмірінде басты орын алды.  
XXI  ғасырдағы  Қазақстандағы  демократиялық  дамудың  негізгі  сипаттамаларының 
бірі – әйелдердің еліміздің саяси, экономикалық, мәдени өміріне қатысу құқығын одан әрі 
иеленуі.  
Қазақстан  Республикасының  Президенті  Н.Ә.  Назарбаев  Қазақстан  әйелдерінің  V 
форумында:  «Қазақстан  әйелдері  әрдайым  еліміздегі  тұрақтылық  пен  ұлтаралық 
келісімнің  ұйытқысы  болды.  Сіздер  осылай  Қазақстанның  дамуына  қомақты  үлес 
қостыңыздар. Сіздер үнемі өз Президенттеріңізді тек сайлауларда ғана емес, іс жүзінде де 
қолдадыңыздар.  Және  қоғамдағы  тұрақтылық,  біздің  жайбарақат  дамуымыз  –  негізінде, 
сіздердің  еңбектеріңіз»,  -  дей  келе,  қазақстандық  қоғамда  әйелдердің  бүгінгі  жағдайда 
олардың  көшбасшылығының  артуын  көздейтіндігі  жайлы  өз  баяндамасында  атап  өткен 
[3].  
Әйелдердің  құқықтарға  ие  болуы  және  оларды  жүзеге  асыруы  саяси  қызметтегі 
гендерлік  теңдікті  көздейді,  ол  нәтижесінде  саясат  субъектілерінің  өзара  әрекеттесуіне 
белгілі  бір  дәрежеде  ықпал  етеді.  Қазақстан  Республикасы  Президенті  жанындағы 
Қазақстандық  зерттеулер  институтының  директоры,  тарих  ғылымдарының  докторы       
Б.К.  Сұлтанов:  «Қазақстан  БҰҰ  және  әйелдер  құқықтары  жөніндегі  басқа  халықаралық 
ұйымдардың  маңызды  Конвенциялары  мен  Декларацияларына  қосылды,  ол  әйелдердің 
саяси құқықтарын жүзеге асыру саласындағы жағдайды жақсартуға, жасырын және ашық 
гендерлік дискриминациядан арылуға әсерін тигізді» ,- деп атап өткен еді [4].  
Гендерлік  саясаттың  күрделілігі  және  көпқырлылығы  әлемдік  саяси  ғылымда  да 
белгілі бір көрініс тапты. Аталған мәселені зерттеуге ретроспективтік тұрғыдан қарағанда, 
С.Дж. Кэрролл  және Л.М. Зериллидің зерттеулерін атап өткен жөн, себебі  онда АҚШ-та 
феминисттік  гендерлік  теорияның  пайда  болу,  қалыптасу  мәселелері  қозғалған.  Бұл 
ғалымдар феминистік саяси ойдың даму «векторларына» ерекше назар аударды және жаңа 

 
75 
ғылымның  практикалық  әсерін  талдады.  А.М.  Янгтің  жұмысы  саяси  теория  саласында 
әйелдік және гендерлік зерттеулердің тәжірибесін жинақтауға арналды [5].  
1970  жылдарда  батыс  және  ресейлік  қоғамдастықта  әйелдердің  саяси  қатысуларын 
мақсатты  және  жоспарлы  түрде  ұғыну  бастама  алды.  Д.Зиммерманн,  Дж.Лорбер, 
Дж.Скотт,  және  т.б.  гендер  мен  мемлекеттің  өзара  қарым-қатынастарын  қарастырып, 
билік қарым-қатынастардың гендерлік тәртібін атап өтті [6,7,8] . 
Ал  1990  жылдардан  бастап  гендерлік  саясаттану  Қазақстанда  да  қарқынды  дами 
бастады.  Атап  айтқанда,  Н.А.Усачеваның  диссертациялық  зерттеуінде  мәдениеттегі 
гендерлік дифференциацияны талдаудың алғашқы талпынысы жасалды [9].  
Ерлер  мен  әйелдердің  әлеуметтік  сипаттамалары  мен  позицияларының 
айырмашылықтары  мен  ұқсастықтарын  анықтауға  бағытталған  гендерлік  көзқарас 
Н.У.Шеденованың  бірқатар  зерттеулерінде  анықталды.  Зерттеуші  С.М.  Шакирова 
қоғамдық  өмірдің  әртүрлі  салаларындағы  үрдістерді  зерттеуде  гендерлік  тәсілді 
қолдануды қолға алды [10].  
К. Тоқтыбаеваның еңбектерінде әйелдер өмірбаяндарының талдауы, А.Б. Самакова, 
М.У.  Сеитова,  Г.А.  Алтынбекова,  Р.Б.  Сарсембаева,  Г.Г.  Соловьева,  Г.А.  Хасанова,                 
И.Б.  Сулейменова  және  басқалардың  зерттеулерінде  Қазақстандағы  гендерлік  теңдік 
мәселелеріне және гендердің әлеуметтік аспектілеріне ерекше назар аударылады [11]. 
1999  жылы  Парламенттік  сайлау  алдындағы  кезеңде  «әйелдер  ұйымдарының  саяси 
альянсын»  құраған  әйелдердің  үкіметтік  емес  ұйымдардағы  қызметі  белсендендірілгені 
өте маңызды болды. Қазақстанда бір жағынан, әртүрлі әйелдер үкіметтік емес ұйымдары, 
екінші  –  Әйелдердің  демократиялық  партиясының  құрылу  тарихы ұзақ  емес.  Ол  әртүрлі 
бағытты болғанымен, белсенді қалыптастырылды. 
Әйелдер  ұйымдарының  белсенділігі  80  жылдардың  соңында  –  90  жылдардың 
басында  байқалады  және  «Қоғамдық  бірлестіктер  туралы  заңның»  пайда  болуымен 
байланысты 
болды. 
Біздің 
пікірімізше, 
әйелдер 
бірлестіктерін 
құрудың 
орталықтандырылған  формаларынан  еркін  механизмге  көшіру  қалыптасып  жатқан 
әйелдер қозғалысының басты ерекшелігі болып табылады.  
Әйелдердің  мемлекет  саясатына  белсенді  араласуы  ХХ  ғасырдың  бірінші 
жартысында  басталды,  бірақ  әйелдердің  дауыс  құқығын  мойындау  үрдісі  әйелдердің 
үлкен  саясатқа  қатысуымен  байланыстырылған  жоқ.  Әйелдердің  мемлекеттердің  саяси 
өмірінде  пайда  болуы  жеке  жағдайларда  олардың  авторитарлық  популистік  тәртіппен 
байланыстың  нәтижесі  еді.  Алайда,  70  жылдардың  аяғына  дейін  әйелдердің  саяси 
қатысуларының  формалды  механизмдеріне  тартылуы  шектеулі  болды:  олардың 
парламентте өкілдігі аз немесе форалды болды, іс жүзінде биліктің орындаушылық және 
сот жүйесіндегі жоғары лауазымдарына қол жеткізу мүмкіндігі болған жоқ.  
Халықаралық  гендерлік  саясат  талдауы  көрсеткендей,  1990  жылдардың  басында 
әйелдердің  шешім  қабылдау  саласына  және  олардың  заңнамалық  билік  органдарында 
өкілдігі  шектеулі  болып  қала  берді.  Соңғы  жылдары  ғана  әйелдердің  саясатқа  араласу 
мәселесі  әлемнің  көптеген  мемлекеттерінде  (Кариб  бассейні  мемлекеттері,  ТМД 
мемлекеттері)  көтерілді.  Ол  гендерлік  теңдік  туралы  тұжырымдамаларда,  жаңа 
конституцияларда,  гендерлік  қатынастарды  жақсартуға  талпыныс  жасаған  құқықтық 
реформада,  әйелдерді  қолдайтын  бағдарламаларда  және  әйелдер  саясатының 
«мемлекеттік-феминистік» институционалығында көрініс тапты.  
«Ерлер  мен  әйелдердің  тең  құқықтарын»  көздейтін  БҰҰ  Жарғысы  белгілі  бір 
жынысқа  қатыстылығы  негізінде  барлық  адамдарды  кемсітусіз  құқықтар  мен  негізгі 
еркіндіктерді  жариялау  алғашқы  халықаралық  құжатқа  айналды.  Сол  кезеңнен  бастап 
әйелдердің  проблемаларын  шешу  бойынша  БҰҰ  және  ЮНИФЕМ,  ЕҚЫҰ,  МХҰ, 
ЮСАИД,  БҰҰДБ  және  т.б.  бірқатар  халықаралық  ұйымдардың  жұмысы  кейбір 
трансформацияларға  ұшырады  –  әйелдерге  тек  қана  даму  қажеттіліктері  тұрғысынан 
қараудан  бастап,  олардың  жалпы  даму  үрдісіне  олардың  елеулі  үлесін  мойындап,  адам 

 
76 
әрекеттерінің  барлық  деңгейлерінде  толыққанды  қатысу  үшін  өз  құқықтары  мен 
мүмкіндіктерін кеңейтуге талпынуға дейін өзгерді. 
Демек, гендер – ол тұлғааралық қарым-қатынастардан бастап, мемлекеттік саясатпен 
аяқталатын  әлеуметтік  тәжірибені  ұйымдастыру  жолы.  Гендерлік  топтар  біркелкі 
еместігін атап өткен жөн және реформалардың ықпалы жас, мекенжай, әлеуметтік мәртебе 
және ұлттық-мәдени ерекшеліктермен анықталады.  
Дегенмен  де,  Қазақстан  Республикасы  әлемдік  қауымдастыққа  интеграциялану 
процесі  барысында  гендерлік  саясатқа  қатысты  бірқатар  жұмыстар  атқарды.  Атап 
айтқанда, әйелдерді шешім қабылдау үрдісіне қатыстыру қажеттілігін мойындау БҰҰ 90-
жылдардың  басында  дамудың  әртүрлі  аспектілері  –  қоршаған  орта,  адам  құқықтары, 
халық  саны  және  әлеуметтік  даму  бойынша  өткізілген  бірқатар  әлемдік 
конференциялардың  барысында  көрініс  тапты.  Барлық  конференцияларда  әйелдердің 
шешімдерді  қабылдауға  толыққанды  қатысуының  маңызы  туралы  айтылып,  әйелдердің 
проблемалары дискуссиялар жоспарына және қабылданған құжаттарға енгізілді. 
Үкіметтің  2003  жылдың  27  қарашасындағы  №  1190  Қаулысымен  Қазақстан 
Республикасының гендерлік саясатының Тұжырымдамасы мақұлданды [12].  
Бұл  дегеніміз,  біздің  мемлекетіміздің  гендерлік  саясатының  негізгі  бағыттарын 
анықтады, демек, билік құрылымдарында ер мен әйелдің қатысуының тең қолжетімділігі, 
әйелдердің  экономикалық  тәуелсіздігін  және  кәсіпкерлікті  дамытуға  тең  қолжетімділікті 
қамтамасыз  ету,  қызметте  теңдей  және  әділ  көтерілу,  отбасында  құқықтық  және 
отбасылық міндеттерді теңдей жүзеге асыру үшін қолайлы жағдай жасау, жыныстық белгі 
бойынша зорлық-зомбылық көрсетумен күресу.  
Ал стратегия болса, мемлекеттің гендерлік саясатын іске асыруға бағытталған негізгі 
құжат,  оны  іске  асырудың  және  мемлекет  пен  азаматтық  қоғам  тарапынан  оның 
мониторингін  жүзеге  асырудың  құралы,  демократияның  қалыптасуының  маңызды 
факторы болып табылады. Осыған орай Стратегияның әрбір бөліміне  БҰҰ-ның  Әйелдер 
мүддесі үшін даму қорының (ЮНИФЕМ) аймақтық офисімен бірлесіп әзірленген саясат, 
экономика, білім беру, отбасы, денсаулықты қорғау және әйелдер мен балаларға қатысты 
зорлық-зомбылықтың  алдын  алу  мәселелерінде  гендерлік  теңдікке  қол  жеткізу 
индикаторлары енгізілген.  
Гендерлік  теңдік  стратегиясы  ер  мен  әйелдің  тең  құқықтары  мен  мүмкіндіктеріне 
қолжеткізу  үшін  міндеттерді  2006  жыл  мен  2016  жылдар  аралығында  шешу 
қарастырылған. Қазақстан Республикасында гендерлік теңдік стратегиясын жүзеге асыру 
ерлер  мен  әйелдердің  жыныс  белгісі  бойынша  кемсітусіз  өмір  сүру  құқықтарын  жүзеге 
асыруға  ықпал  етеді.  Аталған  құжат  9  бөлімнен  тұрады,  олардың  әрқайсысы  Қазақстан 
Республикасында  гендерлік  саясаттың  жеке  аспектісіне  арналған.  Қазақстан  адам 
құқықтары  бойынша  60-тан  аса  халықаралық  келісімшарттың  қатысушысы  болып 
табылады.  Қазақстанның  Әйелдерге  қатысты  кемсітудің  барлық  нысандарын  жою,  БҰҰ 
комитетінің Әйелдерге қатысты кемсітудің барлық нысандарын жою бойынша Қазақстан 
есебі  жоғары  бағаланды.  Әйелдердің  азаматтық  белсенділігінің  өсуі,  әйелдер  үкіметтік 
емес  ұйымдар  санының  көбеюі,  Қазақстан  Республикасы  үкіметінің  әйелдердің 
мүдделерін мемлекеттік саясатқа ендіруге дайындығы байқалуда [13].  
Қазақстан  Республикасы  үкіметі  тарапынан  белгілі  бір  дәрежеде  әйелдердің 
кәсіпкерлігін  дамыту  үшін  кредиттік  желі  ашылғандығын  атап  өтуге  болады.  Қазақстан 
Республикасы Президентінің жанындағы отбасы және гендерлік саясат жөніндегі ұлттық 
комиссия  құрылды,  Қазақстан  Республикасындағы  әйелдердің  жағдайын  жақсарту 
бойынша Ұлттық іс-әрекеттер жоспары және Қазақстан Республикасында гендерлік теңдік 
стратегиясы қабылданды.  
Ал «Отбасы» Қазақстан Республикасы Парламентінде депутаттық топ, Ұлттық адам 
құқықтары  жөніндегі  орталықта  әйелдер  мен  балалардың  құқықтарын  қорғау  бойынша 
сектор  жұмыс  істейді.  Гендерлік  теңдік  мәселелері  бойынша  халықаралық  ұйымдармен 

 
77 
ынтымақтастық  жалғасуда,  ұлттық  заңнаманың  гендерлік  сараптамасы  жүргізіледі. 
«Ерлер мен  әйелдердің тең құқықтары мен мүмкіндіктері туралы»,  «Тұрмыстық зорлық-
зомбылық  туралы»  заңдарының  және  Қазақстан  Республикасында  2006-2016  жылдарға 
арналған Гендерлік теңдік стратегиясының жобалары әзірленді. Жоғарыда аталған барлық 
оң нәтижелер назарға алынған.  
Алайда,  гендерлік  теңдіктің  қажеттілігін  қоғам  әлі  де  жеткілікті  дәрежеде  сезінген 
жоқ. Әйелдің қоғамдағы ролі мен орны туралы тұрақты дәстүрлі таптаурындар байқалады: 
1)  мемлекеттік  органдардың  гендерлік  теңдік  саясатын  баяу  жүзеге  асыруы;  2) 
заңнамалық  базаның  жетілдірілмегендігі,  гендерлік  бағыттаушы  заңнаманың  жоқтығы, 
ерлер мен әйелдердің формалды теңдігі; 3) әйелдер мен ерлердің іс жүзіндегі теңдігіне қол 
жеткізудің тиімді механизмдердің жеткіліксіздігі; 4) ерлер мен әйелдердің құқықтарын заң 
жүзінде  қорғау  мәселелерімен  айналысатын  мемлекеттік  мекемелер  мен  үкіметтік  емес 
ұйымдардың  жеткіліксіз  өзара  әрекеттесуі.  Әйелдердердің  мемлекеттік  органдарда 
шешімдерді  қабылдау  деңгейінде  және  экономиканың  әртүрлі  салаларында  жоғары 
еңбекақы  төленетін  жұмыстармен  әлсіз  қамтылғаны;  5)  гендерлік  саясатты  жүзеге 
асыруды мемлекеттік мониторингі және гендерлік талдау мен гендерлік индикаторлардың 
жоқтығы.  
Міне, қарап отырсақ ерлер мен әйел арасындағы көшбасшылық мәселесі бүгінгі күн 
тәртібінде тұрған бірден-бір күрделі мәселе екендігіне көзіміз жетіп отыр. 
Дегенменде  бүгінгі  күні  қоғамымызда  гендерлік  саясатты  қолдайтындар  да, 
мейлінше жек көріп, ұлтымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан  «ата  - орны, ана  - орны», 
отбасылық мәдениетке кесірін тигізетінін айтып сынаушылар да бар. 
Түсінген  адамға  өрескел  ештеңе  де  жоқ.  Бірақ  қазақы  ортада  бұл  сөзге  шошына 
қарайтын әдет бар, себебі оның мағынасы әуел бастан дұрыс түсініктің қалыптаспауында, 
әрине. 
Олай  дейтініміз,  ер  адамдар  мен  әйелдердің  айырмашылығы  о  бастан  табиғи 
жаратылысында екені белгілі. Ер адам ықылым заманнан бері отбасын асырап, тау-тасты 
аралап  аң  аулап,  құс  атып,  жаугершілік  т.б.  жұмыстарды  жасап  жүрген.  Ал  әйел 
баласының  қазметіне  отбасының  берекесін  келтіру,  бала  бағу,  тамақ  дайындау  т.б. 
бітпейтін  үй  шаруашылығына  араласу  болған.  Осы  қағида  келе-келе  адамдардың 
санасында әйел тек бала бағу мен отбасының тірлігінде отыру болып қалыптасты. 
Қазіргі таңда бұл «ескі ұғымның» уақыты өткендігін күнде өмірден көріп жүрміз. 60 
пайыз  әйел  қауымы  осы  күні  бизнеспен  айналысуда.  Жеке  меншік  немесе  жалдамалы 
жалақысы  да  жоғары  жұмыс  орындарда  әйел  адамдардың  басшылық  қызметте 
отырғандарының куәсі болып жүрміз. 
Олай  болса,  «біздің  ата-бабаларымыз,  әжелеріміз  бен  аналарымыз  арман  еткен 
Тәуелсіздікті  алған  күннен  бастап,  мемлекеттік  саясатымыз  бен  ұстанған  бағытымыз  да 
нақты айқындалды. Ал мемлекетіміздегі гендерлік саясат ұлттық салт-дәстүрлер негізінде 
құрылып,  соның  діңгегінде  қалыптасып  келеді  десек  артық  айтқандық  емес.  Сонымен 
қатар,  мұндай  саясатқа  бұрылған  бағдар  Елбасының  бастамасымен  айқындалғанын  да 
баршамыз жақсы білеміз. 
Демократиялық  үрдістерді  бастан  кешіп  отырғанымызға  қарамастан,  әйелдердің 
саяси  белсенділігі  турасында  қоғамда  дәстүрлі  ұстанымдар  сақталып  отыр.  Яғни, 
әйелдерді  екінші  орынға  қою,  оларды  ер  адамның  серігі  ретінде  қарастырудан  айнымай 
келеміз. Осы қағидалар әйелдердің саяси белсенділігіне кері әсер етуде. Білім деңгейіне, 
кәсібіне  қарамастан  қоғамда  қалыптасқан  қағида  біздің  әйелдердің  саясаттың  белсенді 
субъектісіне айналуына кедергі  келтіруде.  Біздің қоғамда кәсіпкер, ғалым  әйелдер, түрлі 
салаларда қызмет жасап жүрген білікті маман-әйелдер баршылық. Ал, саяси маңызы зор 
жетекші орындарда жүрген әйел балалары саусақпен санарлық. Әрине, мәселе санда емес, 
дегенмен,  бәсекелестікке  қабілетті  отыз  елдің  қатарында  тереземіз  тең  мемлекет  болу 
үшін – ойланатын жәйт. 

 
78 
Бүгінгі  күні  елімізде  әйелдердің  құқықтарын  қорғау  және  олардың  мәртебесін 
арттыру  бойынша  институционалды  механизм  қалыптастырылған.  Бұл  механизмнің 
жұмысы тұрақты түрде жетілдіріліп отыратыны белгілі.  
Дей  тұрғанмен,  гендерлік  теңдіктің  идеялары  Қазақстан  Республикасы 
заңнамасының әзірше толыққанды құрамдас және ажырамас бөлігіне айналмай отыр және 
олар барлық заңнамалық және нормативтік актілердің құрамында жоқ.  
Олай  болса,  гендерлік  теңсіздік  пен  гендерлік  «соқырлықтан»  арылудың  жаңа 
жолдарын табу үшін институционалды контекстіде тұрақты іс-шаралар өткізу қажеттігін 
көрсетіп отыр.  

жүктеу/скачать 2,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: