Ф. Ш. Оразбаева Гылыми редакторлар



Pdf көрінісі
бет7/40
Дата06.03.2017
өлшемі6,09 Mb.
#8282
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   40
Вестник КазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  1(51),  2015 г.
ецбектерде,  оныц  ш ш де,  тiлдi  зерттеу  материалдьщ  дYние  мен  элемдi  тану  арасындагы  «аралыщ 
элем» 
болып 
табылады 
деп 
керсеткен, 
«элемнщ 
тiлдiк 
бейнесi» 
^гымыныц 
авторы 
Й.Л.Вайсгербердыц зерттеулерiнде жалгасын табады.
В. 
фон  Гумбольдтыц  «тшдщ  ш ю »   формасы  халыщ  дYниетанымыныц  жекелеген  керш ю   дейтiн 
теориясы  шетелдiк  жэне  отандыщ  зерттеушiлер  Л.  Вайсгербер,  А.  В.  Звегинцев,  Э  Кассирер,
A.Ф.Лосев,  А  Марти,  А.  Н.  Портнова,  А.  А.  Потебни,  Й.  Трир,  Н.  Хомский,  X.  Штейнталь,
С.Н.Булгаков жэне бас^алардыц ецбектерше ар^ау болды.
Орыс  тiл  бiлiмiнде  В.  фон  Гумбольдтыц  идеясы  А.А.  Потебняныц  ецбектерiнде,  атап  айщанда, 
сез,  ^^былыс  номинациясыныц  тэсш   ар^ылы  ойды  ^алыптастыру  тетiгiн  аныщтайтын  «сездщ  iшкi 
формасы»; жалпы сез изоморфизмi мен керкем шыгарма туралы т^жырымда; тiлдiк ойлаудыц ^лтты^ 
езара шарттастыщ туралы  жорамалында жалгасын тапты.  Б^л  туралы  И.А.  Бодуэн  де  Куртенэ  былай 
деп  атап  керсетедк  «...Тщдш  ойлау  ар^ылы  болмыс  пен  гайыптыц  барлыщ  салаларынан  тiлдiк 
бш м нщ   кептеген  ерекшелiктерiн,  элемнщ  материалдыщ,  сондай-а^  жеке  психологиялыщ  жэне 
элеуметтiк (^огамдыщ) керiнiстерiн белiп алуга болады»  [3, б.  312].
Шетелвдк 
лингвистика  гылымында  В.фон  Гумбольдттыц  идеясы 
Э.Сепир, 
Б.Уорфтыц 
(«салыстырмалы 
лингвистикалыщ 
теориясы»), 
^азiргi 
когнитологияныц 
негiзiн 
салушы 
Дж.Лакоффтыц, 
когнитивтi  семантика  саласыныц  бiлгiрi  А.Вежбицкаяныц  (кез  келген  тш 
«семантикалыщ элемдi» бейнелейдi) ецбектершде жаца ^ар^ынга ие болды.
Тшдш  менталитет  мэселесiне  арналган  жогарыдагы  ецбектерге  бiркатар  галымдардыц  талдау 
жасаган зерттеулерi жарыщ кердi:  Е.В. Падучеваныц (Вежбицкая туралы), В. Руднева,  Дж.Лакоффтыц 
(Б.Л.Уорф  туралы),  А.Е.  Кибриктщ  (Э.Сепир  туралы),  Т.Б.  Радбиль  (тщдш  менталитеттi  зерттеу 
мYмкiндiгiнiц  жолдары)  Т.В.Цивьян,  т.б.  Сондыщтан  ^олдарыцыздагы 
б^л  ецбек  жогарыдагы 
галымдар кетерген мэселелер ау^ымын аныщтауды ма^сат еттi.
Тiлдiц танымга ^атысты жагын басым ^арастыруда  1988 жылы жарыщ керген Б.А.  Серебренников, 
Е.С.  Кубрякова,  В.И.  Постовалова,  В.Н.Телия,  А.А.  Уфимцевалардыц «Роль человеческого  фактора в 
языке.  Язык  и  картина  мира»  атты  ^жымдыщ  о^у  к¥радын  атап  етпеу  мYмкiн  емес.  ^арастырылып 
отырган  мэселеге  ^атысты  Б.А.Серебренников:  «Элем  бейнесiне  ^атысты  тiл  екi  Yдерiске  ^атысады. 
Бiрiншiден,  оныц  ^ойнауында адамдагы  элем  анаг^рлым  терец  ^абаттарыныц  бiрi  болып  табылатын 
элемнiц тiлдiк бейнесi ^алыптасады.  Екшшщен, тiл адам келбетi мен мэдениетш ендiре  отырып, тiлге 
арнайы  лексика  ар^ылы  енетiн  езге  элем  бейнелерш  керсетедi  жэне  эксплуатациялайды.  Тiлдiц 
кемеп  ар^ылы  жекелеген  адамдармен  алынган  тэжiрибелi  бiлiм  ^жымдыщ  игiлiкке,  ^жымды^ 
тэжiрибеге айналады»  [4, б.  11].
Ецбектеп  ^сынылган  идеялар  (тiлдегi  концептуалды  жэне  на^ты  тiлдiк,  эмбебап  жэне  арнайы 
^лттыщ  компоненттерге 
сай, 
кез  келген  ^лтты^  тiлдiц  сапасына  тэн  антропоезектшк, 
экстралингвистикалыщ  факторлардыц басымдылыгы,  тiлдiк санадагы  субективтi жэне  на^ты-образды 
компоненттердiц  доминанттылыгы)  тYрлi  гылым  салаларында,  оныц  iшiнде  лингвистикалыщ 
багыттар мен мектептерде ^ар^ынды дамып келедi.
Сондай-а^,  ^лттыщ  менталдылыщ  мэселесi  лингвомэдениеттанымды^  ецбектерде,  мысалы,  болгар 
мэдениеттанушысы  Г.Гачевтыц  «Национальные  образы  мира»  (1988),  орыстыц белгiлi  эдебиет жэне 
мэдениеттанушысы  Д.  С. Лихачевтыц «Заметки о русском» (1987) зерттеуiнде кершю тапты.
Антропоезектi 
гылыми 
парадигма 
когнитивт 
лингвистика, 
этнопсихолингвистика, 
этногерменевтика,  этнориторика,  «этноконнотация»,  т.б.  гылыми  багыттардыц  пайда  болуына  жол 
ашты.  Kазiргi  тацда  осы  этникалыщ  ^састыщ,  этностыц  езiн  езi  тану  мэселесiне  кептеген  ецбектер 
арналды.
Орыс  тiл  бiлiмiнде  тiлдiк  менталитет  диахрондыщ  т^ргыдан  жiтi  зерттелуде.  Айталыщ,
B.В.Колесовтыц  бiрнеше  ецбектерi  «орыс  менталдылыгыныц  негiзгi  табигаты:  шындыщ  критериi 
тэжiрибе  емес,  сенiм  мен  т^лгага  непзделген  багыт,  символизм,  синтетизм,  руханилылыщ» 
мэселелерше  арналган.  Диахронды  аспектiде  мэскеу  лингвомэдениеттанушылы^  мектептерiнiц  релi 
зор. 
Мэселен,  Ю.С. 
Степановтыц 
константтарды 
тарихи  т^ргыдан 
тYрлi 
кезецдердегi 
материалдардыц  негiзiнде 
сипаттауы  (лингвомэдениеттанымды^  зерттеулердiц  дамуында  езiндiк 
арна 
^ р ай т ы н  
«Константы. 
Словарь 
русской 
культуры» 
(1997) 
атты 
ецбеп 
лингвомэдениеттанымды^  жэне  лингвокогнитивтш  зерттеулердiц  сенiмдi  гылыми  ^орына  айналады. 
ТYрлi тiлдердiц материалдары  негiзiнде  тYрлi  тарихи кезецдердегi  эмбебап терминдердi,  мэдениеттщ 
 
  52  -------------------------------------------------------------------

Абай атындагы Каз¥ПУ-дыцХабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  1  (51),  2015 ж.
метатш н 
^арастырган 
Н.Д.Арутюнованыц 
мектебг, 
фразеологиялыщ 
семантиканы 
лингвомэдениеттанымды^  тургыдан  зерттеген,  ягни  идиомалардыц  улпыщ-мэдени  курылымын  тш 
мен  мэдениеттi  тутынушы  тулга  ар^ылы  талдау  эдiсiн  енгiзген  В.Н.Телияныц  мектебг,  МХДУ-деп
В.В.Воробьев,  В.М.Шаклеиннщ, 
Е.М.Верещагин  мен  В.Г.Костомаровтыц  эквивалентсiз  тiлдiк 
бiрлiктердiц мэселесш ^арастырган мектептерi дэлел бола алады.
Мэскеу  лингвомэдениеттанушылы^  мектептерi  туралы  В.А.Маслованыц  (2001)  ецбегшде  жан- 
жа^ты талданады.
Kазiргi  тацда  тiлдi  синхронды  зерттеу  мэселесi  белсендi  тYPде  жYзеге  асырылуда.  Бул  ретте 
Ю.Д.Апресян  негiзiн  ^алаган  Мэскеу  семантикалыщ  мектебшщ 
«Интегральное  описание  языка  и 
системная лексикография»  (1995)  жэне  «Языковая картина мира и системная лексикография» (2006) 
атты  iргелi  ецбектершщ  мэш  зор.  Ю.Д.Апресянныц  семантикалыщ  метатiл  элементтерi,  «кварктыц» 
кездесуiне  байланысты  айщан  пiкiрi  назар  аудартады.  Fалымныц  тYсiнiгi  бойынша,  «кварк»  -  сол 
тшде  еш^ашан  «вербалданбайтын»,  сол  тшдщ  элемнщ  ^арабайыр  бейнесiн  сипаттауга  ^ажетп 
кезектi магыналар.  Оларды жеткiзуге  арналган еш^андай тiлдiк бiрлiк жо^ болганмен, кептеген тiлдiк 
сездердщ  семантикасыныц  курамына  кiредi.  Бул  идея  семантиканыц  жаца  саласы  -   лексикалыщ 
типологияда 
жYзеге  асырылады.  Fалымныц  «тiлдi  интегралды  сипаттауда»  сездiк  пен 
грамматиканыц бiрлiгiнде  ^арастыруга байланысты  ой-пiкiрi  бiрлiк немесе  бiрлiктер тобыныц сездiк 
^асиеттершен  туындаган  грамматикалыщ  ережелердi  шектеудi  ескере  отырып  ^урастыруга 
багытталса,  лексикографиялыщ  сипаттау  эдiсiнде  аталган  сез,  на^ты  ^атыса  алатын  грамматикалыщ 
ережелер  тYрiнде  керсетiледi.  Аталмыш  идея  «¥гым  -   Мэтiн»  теориясынан  туындап,  лексика- 
семантикалыщ компонент пен сездш а^паратта Yлкен рел ат^арады.
Жогарыда  санамаланып  керсетiлген  ^азiргi  лингвистикадагы  жаца  багыттар  тiлдiк  жYЙе  аясынан 
шыгып,  адамга  тiлдiк  ^абшетп,  ^лтты^  тшд^  мэдениет  жэне  менталитеттi  физикалыщ  жэне 
психикалыщ  тургыдан  ерекше  иеленетiн  тулга  ретiнде  ^арастыруга  мYмкiндiк  бередi.  Булар  тiлдiц 
негiзгi  сапасы  мен  болмысыныц  неге  негiзделгенiн,  адам  мен  элемнщ,  тшдердщ  байланысы  мен 
дYниенi танудагы тiлдiц релiн пайымдауды ескерудi ^ажет етедi.
Менталитет/ментальдiлiк  терминдерiн  ^алыптастыру  юшщ  бастау  кезiнде  эйгiлi  тарихшы
А.Я.Гуревич  тирады.  Оныц  пайымдауынша,  бiр  мэдениетке  жататын  кез-келген  ^огам  екiлдерiнiц 
белгш   дэрежеде  «а^ыл-ой  курылгылары»  (адамныц  дуниетанымын  ^алыптастыратын,  а^и^атты 
^абылдау  эдiстерi,  ужымдыщ  психологиялыщ  устанымдар)  мен  «психологиялыщ  дайындыгыныц» 
(эркiмнiц  табиги  жэне  элеуметтiк  ^оршаган  ортасын,  езiн-езi  танып-бiлуге  мYмкiндiк  беретш) 
болуымен ай^ындалады  [5].
«Менталитет»  угымын  аныщтау  мэселесi  оныц  ау^ымы  мен  мазмуныныц тутаса,  бiркелкi  гылыми 
дефиницияларга багынбайтындыгынан туындайды.Менталитет угымын ^арастырган лингвистикалыщ 
эдебиеттерде  де  бул  угым тYрлi  тiлдер  мен  мэдениеттi  тутынушы  тулганыц  сырт^ы  элеммен жалпы 
байланысын керсетедь  В.А. Пищальникова  менталитетке  терминологияда тYрлiше  аныщтама берiлуi, 
оныц  «когнитивтi»  жэне  «менталдылыщ»  угымдарын  тогыстыруы  себеп  дейдь  Оныц  пiкiрiнше, 
«Менталитет  угымыныц  мэш  тутастай  когнитивтiк  гылым  аясында  ай^ындалады.  Тiл  -   бiлiмнiц 
эртYPлi  децгейдеп  сатысын  са^таудыц,  ^алыптастыру  мен  усынудыц  эмбебап  хуралы  ретiнде 
менталитеттi  зерттеу  барысында  нысан  ^ызметш  ат^арады,  ейткеш  психикалыщ  бiлiм  мазмунын 
аныщтаудыц баск;а тэсiлi бiзде жок;».  [
6
, б.  189].
Осыган  байланысты  А.А.Залевская  В.А. Пищальникованыц  жогарыдагы  пiкiрiн  элемнiц  ушты^ 
бейнесiн  лингвистикалыщ  тургыдан  ^арастыратын  зерттеулерге  ^ажет  деп  есептейдi.  Бул  бiлiмдi 
репрезенттаушы  жYЙе  гYрлi  гылымдарды  дэйектеушi  эдiстер  мен  формалар  (Yлгiлi  тYрлерiн),  ал 
адамга тYрлi канал ар^ылы жететiн аппарат тек тiл ар^ылы берiледi» дегендi бiлдiредi.
А.А.Залевскаяныц  пшршше,  В.А.Пищальникова  ^олданган  «ец  алдымен»  деген  аныщтама 
«менталитет  мазмуныныныц  бiлiмге  ^осымша  езге  де  ^убылыстардыц  эсерiнен  кецеюш  болжауга 
мYмкiндiк  тугызады.  Бiздiцше,  кеп  жагдайда  орын  алатын  адамныц  психикалыщ  емiрiнiц  на^ты 
жоспарланган,  логикалыщ  тургыда  тYзiлген  бiлiмге  уласуы  -   адамзат  баласыныц  перцептивть 
когнитивтi-аффективтi  тамырына балта шабатын  логикалыщ-рационалиспк дэстYPдiц салдары»  [7,  б. 
45].
Т.Б.Рабдиль,  менталитет  сезшщ  семантикасын  орыс  тiлiнiц  этимологиялыщ  жэне  тYсiндiрме 
сездiктерiмен  жэне  ^азiргi  батыс  тiлдерiмен  салыстыра  ^арастырып,  онда  езгеше  инвариантты 
-------------------------------------------------------------------  53  -------------------------------------------------------------------

Вестник КазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  1(51),  2015 г.
семантикалык белгшердщ бар  екендшн,  «жалпы  мэдени корга тиесш   б^л  сeзгe  -   акылдыц коймасы, 
акылды  багыттау,  образды  ойлау»  бeлгiлepiн  жаткызады.  Fалым  бipкатаp  Yндieуpопалык  тiлдepдe 
кeздeсeтiн  инвариантты  семантикалык  белгшерге  CYЙeнe  отырып,  ^лттык менталиттет  eзiншe  «ортак 
идеологияга  багынатын,  адамдардыц  кез-келген  когамдык  тобын  индивидуумныц  менталитетше» 
жаткызуга  болатындыгын  атап  eткeн.  Сонда  да  б^л  колданыс  ец  алдымен  халыктыц  этникалык 
тутастыгыныц  табигатына нeгiздeлeдi  [1,  б.  50].  Зeprreушiнiн «менталитет» ^гымына жакын кeлeтiн 
пiкipлepiнeн  халыцтыц  рухы  жэне  улттыц  рух  (В.  Фон  Гумбольдт),  халыц  психологиясы 
(Г.Штейнталь),  этникалыц  психология  (Г.Г.Шпет),  этнопсихологияга  (А.Вежбицкая)  берген 
аныктамаларын кepсeтугe болады.
Fылыми  эдебиеттерде  «менталдылык»  жэне  «менталитет»  ^гымдарыныц  диффериенциалды 
колданыстары  жиi  кeздeсeдi,  б^л  олардыц  жeткiлiктi  зepттeлмeгeндiгiнiн  бeлгiсi.  А.Я.Гуревич 
багытын  ^станган  Л.А.Микешина  б^л  ею  ^гымды  синоним  peтiндe  карастырады:  «менталдылык» 
жэне  «менталитет»  -  б^л  сезшмейтш ^гымдар,  сeнiм,  к¥ндылык,  дэстYP,  когамдагы  этникалык жэне 
элeумerriк  топтардыц,  класстардыц  эpeкeтi  мен  мiнeз-  к¥лкыныц  теориялык  жэне  идеологиялык 
жYЙeсi».  [8, б.  431].
Т.Б.Рабдиль  «менталитет»  танымныц  белгш   бip  категориясы  ^гымына  жакын  екен д тн ,  ал 
«менталдылык»  «менталитет»  ^гымыныц  юке  асу  мYмкiндiгi,  таным  категориясы  сапасыныц 
жиынтыгы дeгeндi  бiлдipeдi  дeйдi.  Алайда,  бiздiн пайымдауымызша,  казipгi тiлдiк тэжipибeдe  (Орыс 
тiлiнiн ^лттык корпусы бойынша)  «менталдылык» жэне  «менталитет»  ^гымдары семантикалык жэне 
стилистикалык тургыдан аpажiгi мYЛдe ажыратылмай синонимдес колданылып жYp. [1, б.  53]
Менталитет  жэне  т1лдш  менталитет  ^гымдарыныц  аракатынасына  кeлeтiн  болсак,  б^лар
В.В.Колесов,  А.Вежбицкая,  В.А.  Морковкин  жэне  А.В.Морковкина,  Т.Б.Рабдиль,  т.б.  ецбектервде 
абсолюттi  синонимдер  peтiндe  колданылып,  менталитеттщ  мэш  тек тiлдiк  менталитетте  гана айкын 
кepiнуi мYмкiн деп кepсeтiлeдi.
Дэлел  peтiндe  бipнeшe  аныктамалар  келпрешк.  «Менталдылык»  ана  тiлдiн  категориялары  мен 
формалары  аркылы  дYниeнi  тану,  таным  YДepiсiндe  ^лттык  болмысты  танытудагы  т^лганыц 
интеллектуалды, рухани касиerrepiнiн накты га р ш с  табуы» дeйдi. [9, б.  81].
В.В.  Морковкин жэне А.В.  Морковкина:  «Тш  eзiнe  бeлгiлeнгeндi жYзeгe  асыра отырып, уакыт пен 
кeнiстiктeгi  (ягни  этникалык  кещспктщ  eзгe  нYктeсiндe  eмip  CYpeтiндepмeн  бipгe  осы  жерде  eмip 
CYpeтiндep)  индивидпен  бipiгiп  ортага  кызмет  eтeдi  жэне  адам  санасын  толыктырып,  этникалык 
тургыдан  ерекше  бeйнeнi  к¥рылымдайды,  оны  улттык  рухани  бастауына  тиесш   eтeдi.  Шынында, 
адам  eзiн жалпыга бeлгiлi  eзiндiк жеке  бeйнeсiнeн тыс,  баскалар  Ymrn тYсiнiктi  болатындай  бейнеде 
гарсете  алмайды.  Б^л,  бipiншiдeн,  тшмен  «байланган»  ойлау  формалары,  ал  еюншщен,  тiл  eзiнiн 
материалдык  нактылыгында  гар^ед^).  [10,  б.  41]  ;  А.  Вежбицкая:  «Тшдш  менталитет  -   б^л  бiздiн 
eмip  CYPУ,  ойлау  жэне  сeйлeу  тэсiлiмiз»  [11,  б.  41];  Т.Б.  Рабдиль:  «тшдш  менталитет  -   элем  туралы 
бш мге  тэн  тацбалык  кepiнiстiн  ерекше  ^лттык  тэсiлi,  к¥ВДылыктар  жYЙeсi  мен  улттык  тiлдiн 
семантикалык жYЙeсiнe  каныккан  эрекеттер  модeлi»  [1,  б.  66].  Ойлаудыц  ерекше  ^лттык  к¥рылымы 
мен мазмуны  туралы мэселе  элi де дау тудырып келедь
И.А.  Стернин  мен  Г.В.  Быков  «ойлаудыц  ^лттык  epeкшeлiгi  тiлдeн  емес,  керюшше  акикат 
шындыктан  жасалады,  тш  оны  тек  eз  семантикасында  гарсете  отырып,  бeлгiлi  бip  жагдайларда 
адамдар 
арасындагы 
релевантты 
карым-катынастагы 
айырмашылыктарды» 
атайды. 
Б^л 
семантикалык кeнiстiктiн ^йымдастырылуы тшдщ формалды  паpамeтpлepiнe тэуeлдi деген т^жырым 
жасауга мYмкiндiк бepeтiн У.М.Трофимованыц журпзген экспepимeнrrepiнiн нэтижeлepiмeн карама- 
кайшы  келедь  Б^ган  байланысты  А.А.  Залевская:  «Кандай  да  бip  YPДiстiн  (байланыс,  зацдылык 
тYpлepi  жэне  т.б.)  эмбебаптылыгына  катысты,  сондай-ак  жекелеген  этникалык  кауымдастыктардан 
алынган  материалдардагы  тiлдiк,  концептуалды  жэне  баска  да  epiстepдi  талдаудыц  нэтижeсi 
бойынша  алга  тартып  отырган  теориялык  ережелердщ  абсолюrriлiгi  турасында,  оныц  Yстiнe  непзп 
зерттеу эд ю  тiлдiк жYЙeнi талдау болып отырганда корытынды жасауга асыгудыц кажeтi жок» дeйдi.
[7, б. 47].
Антpопоeзeктi  гылыми  парадигмадагы  эpбip  жаца  зерттеулер  (лингвокогнитология,  тiлдiк 
менталитет,  элемнщ тiлдiк бeйнeсi,  лингвомэдениеттаным,  этнолингвистика,  т.б.)  адамныц элем мен 
eзiн  тек  тш  аркылы  гана  тани  алатындыгын,  тiлдiн  ойлау  мен  шынайы  болмысты  кабылдаудагы 
эмбебап жэне бipeгeй табиги к¥рал eкeндiгiн тагы бip дэлелдей тYсeдi.
---------------------------------------------------------------------- 
54
  ----------------------------------------------------------------------

Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  1  (51),  2015 ж.
1  Рабдиль  Т.Б.  Основы изучения языкового менталитета.  -  М. :  Флинта,  2010 -  326 б.
2  Корнилов 2003: Языковые  картины мира как производные национального менталитета.  2 изд.- 
М. :,  2003.  -  348 б.
3  Бодуэн де Куртенэ И.А.  Человеческие языки//Избранные труды по общему языкознанию.  Тт.  1­
2.  -М.,  1963.  -  1т.  -  384б.;  2 т.  -  391  б.
4  Роль  человеческого  языка  в  языке.  Язык  и  картина  мира/ Под ред.  Б.А.Серебренникова  -  М.: 
Наука,  1988.  -  216 б.
5  Гуревич А.Я.  Проблемы средневековой народной культуры.  -  М.,  1981
6  Пищальникова  В.А.  Национальная  специфика  картины  мира  и  ее  репрезентация  в  языке  //  
Языковое 
сознание: 
содержание 
и 
функционирование
Х Ш   междунар. 
симпозиум 
по 
психолингвистике и теории коммуникации:  Тез.докл. М.,  2000.  -  Б.189-190.
7  Залевская  А.А.  Национально-культурная  специфика  картины  мира  и  различные  подходы  к  её 
исследованию//Языковое сознание и образ мира.  Сборник статей.  -  М.,  2000 -  320 б.
8  Микешина  Л.А.  Философия  науки:  Современная  эпистемология.  Научное  знание  в  динамике 
культуры.  Методология  научного  исследования:  Учеб.  пособие.  -   М.:  Прогресс-Традиция;  МПСИ; 
Флинта,  2005.- 464 б.
9  Колесов В.В. Жизнь происходит от слова...  - СПб.: Златоуст,  1999 -  368 б.
10  Морковкин В.В., Морковкина А.В.  Русские агнонимы агнонимы  (слова,  которых мы не знаем).  -  
М.:.  ИРЯим. А.С.Пушкина,  1997  - 414 б.
11  Вежбицкая А. Язык.  Культура.  Познание.  -  М. : Русские словари,  1997 -  416 б.
РО Л Ь ЯЗЫ КА В И ЗУ ЧЕН И И  Н АЦ ИОНАЛЬНОГО М ЕНТАЛИТЕТА
М.Ш. М усатаева- Казахский национальный педагогический университет имени Абая 
Доктор филологических наук,  профессор 
А.О.  Т ы м болова- Казахский национальный педагогический университет имени Абая
Доктор филологических наук,  доцент 
Резюме
«Мир  человеческого  духа»  потерпел  бы  крушение  с  исчезновением  хотя  бы  одного  из  главных 
составляющих  сферы  человеческого  сознания  -   познавательного,  нравственного  и  эстетического 
компонентов.  Каждая  из  сфер  сознания  в  настоящее  время  располагает  особой  специализированной 
отраслью  духовного  производства:  в  познавательной  сфере  такой  отраслью  является  наука,  в 
нравственной  -  мораль  и  право,  в  эстетической  -   искусство.  В  соответствии  с  антропоцентрической 
научной парадигмой в  центре теоретических построений в разных науках, так или иначе  связанных с 
изучением  человека,  находится  культура.  Свойственный  тому  или  иному  национальному  языку 
способ  концептуализации  действительности  частично  универсален,  частично 
национально 
специфичен  и  отражает  этнические  особенности.  В  данной  статье  рассматривается  роль  языка  в 
изучении национального менталитета.
Клю чевые слова:  национальный менталитет, язык, культура, способ концептуализации
ТНЕ ROLE OF LANGUAGE IN THE STUDY OF NATIONAL M ENTALITY 
M ussatayeva M.Sh. -  Kazakh National Pedagogikal  University by Abay 
Doctor o f Filology, professor 
Tymbolova A.O. -  Kazakh National Pedagogikal  University by Abay 
Doctor o f Filology,  docent 
Sum m ary
"The  world  of  human  spirit"  would  be  wrecked  with  disappearance  of  at  least  one  of  the  main 
components  of the  sphere  o f human  consciousness  -  cognitive,  moral  or  aesthetic.  Each  o f the  spheres  of 
consciousness now has  special branches  o f spiritual production: in the  informative  sphere  such branch is the 
science,  in moral  - morality and  law,  in  aesthetic  - art.  According to the  anthropocentric  scientific paradigm 
in the  center  o f theoretical  constructions  in the  different  sciences,  anyway  connected  with  human  studying, 
there  is  a  culture.  The  way  of  conceptualization  peculiar  to  this  or  that  national  language  is  partially 
universal, partially national  specific and reflects ethnic features.  This article examines the role  of language in 
the  study o f national mentality.
Key words:  national mentality, language, culture, way of conceptualizing
55

Вестник КазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  1(51),  2015 г.
Э О Ж  16.21.33
САЯСИ ЦАЙРАТКЕРЛЕР  ТТЛ1НДЕП 
САЯСИ М ЕТАФ ОРАЛАРДЫ Ц КОНЦЕПТУАЛДАНУЫ
С.Э.  Садуакасова -  I.ЖансYгiров атындагы Жетту мемлекеттЫ универсиmеmi 
педагогика гылымдарыныц магисmрi,  PhD докторант
ТYЙiндеме.  Б^л  макалада саяси дискурста окырман  не  тыцдарманныц  бeлгiлi  окигага катысты  оц 
немесе  тepiс  ^зкарасы н  калыптастырып,  багалауыштык  жэне  экспpeссивтi-эмоционалды  сипаттагы 
кepкeмдiк 
к¥рал 
болып  табылатын  саяси  метафораныц 
Казакстан 
Республикасы 
саяси 
кайраткерлершщ  сeйлeу  тiлiндe 
колданылу  epeкшeлiктepi 
карастырылган. 
Э. 
Лассанныц 
т^жырымына  сэйкес,  элеуметпк  сипатпен  катар  жYpeтiн  саяси  метафоралардыц  eмipшeндiгiнiн  Yш 
сатысы:  практикалык  кызметшщ  к¥рылымдык  сатысы;  концептуалдык  метафораныц  дискурстык 
сатысы;  айкын  емес  (кYHгipт)  метафоралар  аркылы  юке  асырылатын  концептуалдык  метафора 
eмipшeндiгiнiн  тiлдiк  сатысы  бойынша  контекстерге  жYpгiзiлгeн  лингво-когнитивтi  талдау 
«Казакстан  халыктарыныц  бipлiгi»  идеясы  метафорикалык  модeльдeудiн  аталган  сатыларында 
бeлсeндi  кызмет  аткаратындыгын  г а р с е т .  Тiлдiк  фактiлepгe  жасалган  лингво-когнитивтi  талдау 
барысында  «Казакстан  халыктарыныц  бipлiгi»  идеясы  мемлекетп  к¥рап  отырган  ^лттардыц 
болмысына  сэйкес  саяси  метафоралардыц  ваpиативтi  (к^былмалы)  болып  табылатындыгы 
сараланды.  Бepiлгeн  контекстерде  Президентпц  басшылык  кызмeтi  мен  peлi,  Ассамблеяныц  ел 
eмipiнiн  дамуында,  когамныц  алга  жылжуында  алатын  орнына  сэйкес  казакстандыктардыц 
Президент  -   Казакстан  когамыныц  локомотивi;  Президент  -   Бipлiк  кепш ;  ¥ л т   бipлiгi  -   Шацырак, 
Азаматтар -  Уык модeлдepiндe метафоралык концептуалдануына имплициrri эсер eтуi байкалды.
ТYЙiн 
сездер: 
саяси 
метафора, 
концептуалдандыру, 
саяси 
кайраткерлер, 
«Казакстан 
халыктарыныц бipлiгi» идеясы, реципиент, саяси дискурс, метафорикалык модель, б^каралык акпарат 
к¥ралдары.
Казipгi  гылым  мен  техниканыц  дамыган  заманында,  жаhандану  дэуipiндe  адамныц  теракты 
коммуникациясыныц дамуына б^каралык  акпарат к¥ралдарыныц тигiзep  ыкпалыныц  зор  eкeнi  анык. 
Когнитивтi  ^ зк а р а с   т^ргысынан  осындай  эсер  eтудiн  мыкты  к¥ралдарыныц  бipi  -   метафора  болып 
табылады.  ХХ1  гасырдыц  басындагы  онжылдыкта  элeмдeгi  эр  мэдeниerriн  саяси  дискурсы  eтe 
жогары децгейде метафораланган.  Б^л Дж.  Лакофф жэне М. Джонсонныц т^жырымына сэйкес, бiздiн 
тYсiну,  кабылдау  кабiлeтiмiздiн  метафоралык  сипатка  ие  болуымен,  ойлауымыз,  кYндeлiктi 
тэжipибeмiз  мен  тэpтiбiмiздiн  eзi  бeлгiлi  бip  дэрежеде  метафоралармен  белгшенетшдшне 
байланысты  [1,387].  Саяси  метафораларды  зерттеп-карастыру  аркылы  бiз  когамда  болып  жаткан 
eзгepiстepгe  когам  мYшeлepiнiн  газкарасын  аныктап  кана коймай,  сонымен катар,  эpтYpлi  мэдениет 
элeмiндe  болып  жаткан  жалпы  тенденцияларды  аныктап,  бага  бере  аламыз.  Эpбip  саяси  метафора 
субъектшщ  peлi  мен  орны  кepiнiс  табатын  саяси  iс-эpeкerri  кабылдау  Yлгiсiн  (моделш) 
калыптастырады.
Саяси  дискурстагы  метафораныц  аткаратын  кызмет  зор,  атап  айтканда,  ол  саяси  дискурска  жан 
бiтipeдi, Я. Эльсбергтщ пiкipiншe,  «позволяет увидеть ярко,  картинно  представить  себе  определенное 
явление жизни,  ...кидает свет на самую сущность данного явления,  позволяет лучше  понять,  оценить, 
определить  его»  [2,  20].  Осылайша,  саяси  метафора  окырманныц  ерекше  назарын  аударады;  окыган 
адамныц ешнде бipаз уакытка дeйiн сакталатындай мэтiнгe кepкeмдiк, эмоциялык, экпpeссивтiк сипат 
бередц  ыкпал  ету  к¥ралы  ретнде  ассоциативтi  ойлауга  эсер  eтeдi;  автордыц  жеке  кeзкаpасын 
бiлдipудe  тиiмдi  к¥рал  болып  табылады,  сондай-ак  акпаратты  нактылау  кызмeтiн  аткарады.  Саяси 
метафора  шeшiм  кабылдау  пpоцeсiнe  эсер  ету  мYмкiндiгiнe  де  ие.  А.Н.Баранов  пен  Е.Г.Казакевич 
метафораныц  когнитивтi  кYшi  проблемалык  жагдайлардыц  шeшiмiн  табуда  мацызды  к¥рал  болып 
табылатындыгын  атап  кepсeтeдi  жэне  ойын  былай  тYЙiндeйдi:  «Метафорическое  мышление  в 
политике  является  признаком  кризисного  мышления,  мышления  в  сложной  проблемной  ситуации
разрешение  которой  требует  значительных  усилий  от  когнитивной  системы  человека  по  усвоению 
новых знаний и переработке  их для построения  множества вариантов действий и выбора правильной 
альтернативы»  [3,17].
56



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   40




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет