Предисловие. Жотабаев Н. Р. Судьбы людские

438

АҚЫЛДЫҢ КеНТі

Өмірде  көпті  көріп,  көңілге  түйгені  мол  адамның  қартайған 

шағында  кейінгі  ұрпақ  үшін  ақыл-кеңес  айтып  отыруының  өзі 

бір  ғанибет  емес  пе?  Қарттықтың  белгілі  бір  асуындай  болып 

көрінетін  пайғамбар  жасына  жеткен  соң  әрбір  мәселеге  терең 

мән беріп, салиқалы сұқбатты жаны қалайтын ақасақалдың аузы-

нан шыққан әрбір сөз ақыл кентімен бірдей. Әсіресе, ойға жиған-

тергенді  өлең  сөзбен  өрнектеп  жеткізер  болса,  қара  сөзбен 

айтқанға қарағанда анағұрлым әсерлі де мәнді шығатыны ақиқат. 

Абайша айтқанда, «көрген, білгенін хатқа түсіріп», кейінгі ұрпақ 

үшін  таусылмас  «азық»  болатын  мәңгі  мұра  қалдырған  сондай 

жандардың бірі – Құсайын тәкежанов болатын. Ақындығымен 

алты  алашқа  дүрілдеп  аты  шықпаса  да,  заманының  тынысын  ақ 

қағазға  түсіре  білген  қатардағы  қазақ  азаматтарының  бірі  һәм 

бірегейі.  Өзінің  салиқалы  ғұмырында  артында  біршама  әдеби 

мұра  қалдырған.  Өкінішке  орай,  осындай  адамдардың  аты  көп 

жерлерде аталмай, шығармалары жарыққа шықпай, тасада қалып 

қоятыны  бар.  Ел  ішінде  асыл  сөздің  маржанын  теріп,  жыр  жа-

затындар  жиі  кездескенімен  де,  реті  келсе  олардың  туындыла-

ры жарыққа шығып, өз бағаларын алып жатса, артықтық етпесі 

анық.  одан  сөз  өнері  өрге  жылжымаса,  кері  кетпейтіні  белгілі. 

Қайта,  осындай  елеусіз  қалып  келе  жатқан  сөз  шеберлерінің 

ішінде бұрын ешбір ақын айта қоймаған, ешкімнің шығармасында 

кездеспейтін өткір ой мен сөз орамдарының кездесетіні де бар. 

Құсайын  тәкежановтың  қаламынан  туған  жыр  жолдары 

өзіндік  құндылығымен  ерекшеленеді.  оның  шығармаларының 

басым  бөлігі  кейінгі  ұрпаққа  деген  ақыл-кеңес,  өсиет-өнегеден 

тұрады.  Ақын  өмірден  түйгені  мен  көргенін  ой  таразысына  са-

лып,  соның  негізгілерін  ғана  жыр-жолдарына  қосып  отырған. 

Қазақтың  онбір  буынды  қара  өлең  ұйқасымен  сөз  маржанын 

тере білген Құсайын тәкежанов ақындық деген ұлы қасиетке өте 

жауапкершілікпен қарап, әр сөзін босқа шашпауға тырысқан. 

Қаруым қалам болса қолымдағы,

Қазынам толық болса миымдағы,

Кейде бал, кейде удай сиям болып,

Әлемге мәшһүр болса ойымдағы.

439

Өткірлігің сілтесең нарды кессін,

Болат оқ атқанында тасты кессін.

Әділ бол, қара қылды қақ жаратын,

Болмасаң осы айтқандай қараң өшсін,–

деп  Құсайын  аға  өзіне  жоғары  талап  қоя  білген.  Қолындағы 

қаламын қару етіп, тек ақиқатты жырлағысы келеді. Жақсыларға 

бал сиямен жыр арнап, жамандарды улы сиямен түйрегісі келеді. 

Құсайын  тәкежановтың  алғашқы  жыр  жинағы  1959  жылы 

«термелер» деген атпен жарық көріп, қалың оқырман назарына 

жол тартқан екен. Содан кейін араға бірнеше жыл салып барып, 

оның  «Қария  толғанысы»  (1971)  деген  екінші  кітабы  шығады. 

Қарияның  өмірден  түйген  ой-тұжырымдарынан  тұратын  осы 

кітапқа  қазақ  әдебиетінің  классигі  Сәбит  Мұқановтың  өзі 

алғы  сөз  жазып,  оның  ақындық  қасиетіне  жоғары  баға  берген. 

Сондағы  Сәбеңнің  (С.  Мұқановтың)  назарына  іліккен  өлеңнің 

бірі «Өмір жолдары» деген толғаныс болатын. Ақынның ой орам-

дары мен сөз саптасына қарап, оның «ақындық жолының жемісті 

болғанына» жазушы сенім білдірген.

Құсайынның  шығармашылығында  негізінен  қарт  адамның 

жан  сыры  мен  ішкі  мұңы  негізгі  тақырып  өзегіне  айналған.  ол 

қамшының  сабындай  қысқа  өмірдің  көзді  ашып-жұмғанша  бір 

сәтте өте шығатынын көркем сөзбен әсерлеп жеткізе білген. Бой-

дан әл-қуат кеміп, сақал мен шашты ақ қырау шалған уақыттағы 

қарияның ішкі жан-дүниесін «Қарт мұңы» деген өлеңінде ашып 

берген.  Жасы  келген  адамның  әлденеден  сескенгендей  болып, 

Әзірейілдің жанды қай жағынан алатынына алаңдаумен болаты-

нын ақын жақсы суреттей алған. 

Алпыстан жетпіс жасқа жақындаған,

Кәрілік тұрмыспенен тақымдаған.

денеден жігіт қайрат бәрі кеміп,

Жалғыз-ақ тілім қалды тақылдаған.

Қаруым қарсыласар болмаған соң,

Бас изеп, бәрін де мақұлдаған.

ор қазып, торын құрып, ажал отыр,

Күнбе-күн мен де оған жақындаған.

Ақын  осы  шығармасында  әр  адамның  туғаннан  бастап, 

өмірінің соңына дейін бастан өтетін бес нәрсе бар екенін ерек-

440

ше атап өтеді. осы бес асыл қасиетті уақытында қадірлей білуге 

шақырады. Бертін келе жастықтың орнын қарттық, денсулықтың 

орнын  ауру,  байлықтың  орнын  кедейшілік  басқанда  өкінгеннің 

ешбір  пайдасы  жоқ  екендігін  айтады  ол.  Өмірдің  ащысы  мен 

тұщысын  бірдей  татқан  қарияның  көкейінен  шыққан  әрбір  сөз 

көңіліңе жақын келіп, шығармада көтерілген мәселелерді іштей 

қабылдайсың.

Кәрілік келген бетте сұрды алды,

Балбырап жылтыраған түрді алды.

денеден қайрат кеміп, буын босап,

Көз жайнап, құр сайраған тілі қалды. 

Сақал, мұртты ақ шалған адам үшін жастық шақтың, соның 

ішінде жиырма бестің орны бөлек. «Соққан желдей» өте шыққан 

сол  бір  жиырма  бестегі  жігіттік  пен  серілікті  армандамайтын, 

сол  сәттерді  қайта  бастан  кешіргісі  келмейтін  адам  болмаса 

керек.  Әсіресе,  қолына  қалам  алып,  шабыттың  жетегінде  кет-

кен  ақынның  арманы  ерекше  боларына  күмән  жоқ.  Құсайын 

тәкежановтың «Жиырма бес» деген өлеңінде жастықтың сол бір 

албырттық шақтары кең жырланған. ол «Жиырма бес, кеткенің 

бе  бір  қайырылмай,  Көрінсең  ұстар  едім  енді  айырылмай»  деп, 

сол кездерді қолға түспес қызыл қыранға, кез-келгенге ер салды-

ра бермес асау бесті айғырға теңейді.

 

Жиырма бес өте шықтың соққан желдей,

Бар жанды зарықтырдың қайта келмей.

Мысалы жаз айындай жастық дәуір

Өткізер ақымақ адам қадірін білмей, –

деп жырлаған ақын жастық шақты жаз маусымына балап, сақал 

мен мұртқа ақ түскен қарттықты қыс мезгіліне теңеген. Жаздың 

артынан күз, одан кейін міндетті түрде қыс келетінін ақын адамның 

өмірімен  салыстырып  береді.  Өмірдің  аты  өмір,  ол  бір  қалыпты 

тұрмайды. Бұл дүниеде «абул хаятты» яғни «мәңгілік суын» ішкен 

ешкім жоқ. тіпті, әлемді билеген қос мүйізді Ескендір мен бүкіл 

махлұқаттың  тілін  білген  Сүлеймен  пайғамбар  да  жаратқанның 

бұл сыйынан құр қалған. Сондықтан да, өмірде өткен әрбір уақыт 

пендені  кәрілікке  қарай  жетелей  түсетіні  ақиқат.  «Өткен  өмір 

–  өкініш»  атты  шығармасында  ақын  осы  мәселелерді  кеңінен 

қозғап, жыр-жолдарына қосқан.

441

Өкініш – өткен өмір ойлағанға,

тереңге ой жіберіп бойлағанға.

Басыңнан түрлі-түрлі дәурен өтті,

Ұқсайды ешнәрсе де болмағанға –

деп түйеді ақын. 

Өмірде көпті көрген адамның сыншы келетіні бар. «Жаман 

еркектің  сыр-сыны»,  «Жақсы  еркектің  сыр-сыны»,  «Жақсы 

әйел»,  «Жалқау  әйел»,  «Жақсы  әнші»,  «Жаман  әнші»,  «Жақсы 

мінез»,  «нашар  мінез»  секілді  өлеңдерде  ақынның  сыни 

көзқарасы қамтылған. Жақсы мен жаманды салғастыра отырып, 

екеуінің түр сипатын жақсы аша білген.

Ақын  –  өз  дәуірінің  жыршысы.  Құсайын  тәкежановтың 

бар  өмірі  кешегі  кеңес  заманында  өткендіктен  де,  оның 

шығармаларының кейбірінен сол дәуірдің тынысын аңғаруға бо-

лады. Ақынның «отан соғысында совет күші», «Совет үкіметінің 

отыз жылдығына арналған», «Май қуанышында» сияқты өлеңдері 

осы мазмұнды құрайды.

Ер қанаты – ат. Жылқы баптап, бәйгеге жүйрік қосқан қазақ 

үшін аттың жөні бөлек. Қазақтың көне жыр-дастандары мен эпо-

старында батырдың астындағы тұлпарына ерекше мән беріледі. 

Сұлу  жылқының  дене  бітімінен  бастап,  жүйріктің  жүріс-тұры-

сына  дейін  бейнелеудің  үлкен  шеберлік  пен  біліктілікті  қажет 

етері  анық.  Құсайын  тәкежанов  осы  дәстүрді  жалғастырып, 

жүзден жүйрік жылқыны былайша суреттеген:

орақ бас, ойық желке, майда жалды,

Кең кеуде, қысқа бақай, серке санды.

тармыққан бота тірсек, қалың тұяқ,

Кең танау, сымсыз құйрық, қабылан белді.

Салынған сапты аяқтай төменгі ерні,

Кеудесі өрлеп келген ерге жайлы.

Екпіндеп ауыздығын қарш-қарш шайнап,

тымық күн аяңынан болар жайлы.

Қайшылап құлақтары ереуілдеп,

Жан-жаққа көз жіберіп сереуілдеп.

Ентелеп басын шұлғып, иек қағар,

той көрсең жануарды қайрат кернеп.

442

Сондай-ақ,  ақын  «төрт  ат»  деген  өлеңінде  жылқы  малын 

түр-түсіне  қарап,  сары  бауыр,  ала  жорға,  ақ  құйрық  және  қозы 

күрең деп төртке бөліп, әрқайсысын жыр-жолдармен сипаттаған. 

Соның ішінде ақ құйрықты атты бейнелегені ерекше:

Үшінші, ақ құйрық ат өте сұлу,

Жылқыда аз кездесер мұндай туу.

дене қара, жал-құйрық бәрі аппақ,

Салғандай әдемілеп қолдан ою.

Құсайын тәкежановтың таңдамалы жыр-жинағы үшінші рет 

кітап болып шыққалы тұр. Ақын мұрасының араға бірнеше жыл 

салып  барып  оқырманмен  қайта  қауышып  отырғанына  сәттілік 

тілейміз.

Тәкежанов Қ. Таңдамалы шығармалар: 

– Алматы: – 2006. – Б. 5-10.

443

АКАДеМиК АХМеТ жұБАНОв

Жер  шарының  үлкен  екі  құрлығын,  Азия  мен  Еуропаны 

әрі  бөліп,  әрі  біріктіріп  тұрған  орал  тауының  Қазақстандағы 

оңтүстік  сілемін  Мұғалжар  тауы  құрайды.  осы  Мұғалжар 

тауының  оңтүстік-батыс  орталығында  Жұрын  деген  жер  бар. 

Сол Жұрынның жоталарының бірінде еліне әйгілі болған Жұбан 

атты бабаның бейіті бар. Сол зиратта Жұбан атаның бәйбішесі, 

ағайын-тумаларының  бейіті  түгел  бір  қорым  болып  жатыр.  Сол 

жаққа жолы түсіп барған зиялы адам дұға оқымай кетпейді. Міне, 

сол  Жұбан  атаның  Қуан  атты  баласының  Құдайберген  мен  Ах-

мет есімді ұлдары бүкіл қазақ елінің, қазақ қана емес, кеше ғана 

ыдыраған  Кеңес  одағының  рухани-мәдениеті  мен  ғылымына 

қосқан үлесі ересен. Үлкені Құдайберген бірнеше тілді меңгерген 

айтулы түрколог, қазақ тіл білімінің негізін қалаушылардың бірі 

болды. Егер 1930 жылдардағы сталиндік зұлмат өмірін қиып кет-

пегенде  Құдайберген  ұлттық  филологиямызды  қаншама  биікке 

көтеріп,  құнды  зерттеулерімен  ғылымымызды  байытқан  болар 

еді.

Ал,  інісі  Ахмет  –  ол  да  өзінің  көпқырлы  талантымен  та-

нылды.  ол  профессионалды  қазақ  музыкасының,  музыката-

ну  ғылымының,  ұлттық  музыканың  білім  жүйесінің  негіздерін 

қалады,  алғашқы  ұлттық  оркестрдің,  консерваторияның 

ұйымдастырушысы болды, Қазақ Ғылым академиясының ірге та-

сын қаласты. Әрине, мұншалықты қыруар еңбекті жүзеге асыру, 

сөз  жоқ,  зор  дарынды  талап  етеді.  Ахмет  Жұбановтың  дарыны 

сол  Жұбан  атасынан  бастау  алған  болу  керек.  олай  дейтініміз 

бүгінде  еліміздің  ғылымы  мен  мәдениетінде  Жұбановтар  ди-

настиясы  елеулі  орын  алып,  туған  елінің  өркендеуіне  қомақты 

үлес  қосып  жүр.  Құдайберген  Жұбановтан  Акрам,  Есет,  Асқар, 

Ахмет  Жұбановтан  Ғазиза,  Болат,  Қайыр,  Ажар  тарап,  қазіргі 

танымал дирижер Аланға дейін – бәріміз мақтан тұтатын үлкен 

қайраткерлер емес пе? 

Жаратушының  құдіретімен  ата-анадан  дарыған  талант 

Ахметтің  жас  кезінен  көрініп,  ауылдастары  ғалым  күйшінің, 

мұғалімдері Қ. Ашғалиевтың, Ж. тілепбергеновтің, өзінің әкесі-

нің, әсіресе ағасы Құдайбергеннің ықпалы мен әсерінен шыңдала, 

ашыла түседі. Сөйтіп ерте жастан музыкамен шұғылданған Ахмет 

темірдегі  орыс  халық  аспаптары  әуесқой  оркестріне  қатысады, 

ал мұның өзі оның ленинградқа сапар шегуіне жол ашады.

444

ленинградтағы М.И. Глинка атындағы музыка техникумын-

да,  содан  соң  Римский-Корсаков  атындағы  Мемлекеттік  кон-

серваторияда,  өнер  зерттеу  академиясының  аспирантурасында 

оқыған  (1928–1932)  жылдары  талантты  да  талапты  жігітке  ора-

сан білім береді, соның нәтижесінде ол музыка теориясы мен та-

рихын жетік біліп шығады. Сол оқу орындарында ол скрипкада, 

гобойда  ойнауды  профессионалды  деңгейде  меңгереді.  Сөйтіп, 

өзі бұрыннан құлағында ойнайтын домбыраға енді тағы екі аспап 

қосылады, кейін фортепианоны да ауыздықтап алады.

ленинградтан 1933 жылы елге қайтуға тура келеді. Алматы-

да музыкалы-драмалық училище ашылады да Ахмет Жұбановты 

техникумның  оқу  бөлімінің  меңгерушісі  етіп  тағайындайды.  

Міне, осыдан бастап Ахмет Қуанұлының көпқырлы жұмысы ба-

сталады: ұстаздық, зерттеушілік, ұйымдастырушылық, компози-

торлық, жинаушылық, т.б.

Ұстаздық қызметін бастаған 1933 жылы Ахаң алғашқы еңбегін 

– «Музыка әліппесін» жарыққа шығарды. осы 1930–40 жылдар 

Ахмет Қуанұлы үшін ең өнімді кезең болды. тынымсыз еңбектің 

арқасында  Ахмет  Қуанұлы  осы  жылдары  көптеген  істің  бастау-

шысы болды. техникумда ұстаздық ете жүріп, студенттердің дом-

быра  ансамблін  құрды.  осыдан  бастап  ол  тікелей  практикалық 

жұмыспен  де  айналысады.  Өйткені  1930  жылдары  республика-

мызда  әлеуметтік,  экономикалық,  саяси,  мәдени  реформалар 

жүріп жатты да өмірдің барлық саласына түбірлі өзгерістер енгізу 

қажет  болды.  Бұл  өте  күрделі  дәуір  еді.  Бір  жағынан,  бұрыннан 

келе жатқан өмір салтын бұзып, елді жаппай колхоздастыру орын 

алды. Ал, мұның өзі орасан қиыншылық туғызып, қазақ халқын 

ашаршылыққа  ұшыратты,  халықтың  біраз  бөлігін  Қытай,  Иран, 

Ауған  асырды.  Екінші  жағынан,  орыс  өмірі  мен  салт-дәстүрі 

күштеп  енгізіліп  жатты,  орыстандыру  саясаты  жүзеге  аса  ба-

стады. Үшінші жағынан, саяси қуғын-сүргін басталды. Ел ішінде 

үрей  мен  күдік,  сенімсіздік  туды.  Көптеген  қайраткерлеріміз 

репрессияға  ұшырады,  соның  ішінде  профессор  Құдайберген 

Жұбанов та бар еді.

осындай қиын да күрделі заманда Ахмет Жұбанов ағасының 

тағдыры  үшін  қанша  қиналса  да,  күйзелсе  де,  еңбек  етуін 

тоқтатқан жоқ. ол өте маңызды шаруаларды атқаруға кірісті. Ең 

бірінші әрі аса мәнді ісі – Қазақ халық аспаптар оркестрін құрып, 

соны  басқарды.  1935  жылы  Ахаң  бастаған  осы  оркестр  алғаш 

445

рет  облыстарға  гастрольге  шығып,  жұрттың  ыстық  ықыласына 

бөленді.

Сол  жылдары  Жамбыл  атындағы  Қазақ  мемлекеттік 

филармониясының  көркемдік  жетекшісі  әрі  директоры, 

Құрманғазы  атындағы  Қазақ  халық  аспаптар  оркестрінің  бас 

дирижері әрі көркемдік жетекшісі болып, қазақтың халық әндері 

мен күйлерін, халық композиторларының шығармаларын оркес-

трге орындатып, радиоға жаздырып, бұқара халыққа тарату мен 

көркемдік-эстетикалық  қызмет  көрсету,  насихаттау  ісін  қолға 

алады, ел ішіндегі өнерпаздарды тауып, оларды профессионалды 

өнер жолына түсіреді.

Өткенімізді  танып-білуде,  халқымыздың  мәдениетін,  оның 

тарихын зерттеуде өлшеусіз еңбек еткен бір топ ғұламамыз бар. 

олар ұлтымыздың ертеректе жасап кеткен, халқымыздың тари-

хында ерекше орын алатын қайраткерлеріміздің еңбегін жария-

лап, зерттеп, есімін елге танытқан еді. Мәселен, Мұхтар Әуезов  

данышпан  Абайды,  Қажым  Жұмалиев  Махамбетті,  Әлкей  Мар-

ғұлан Шоқанды қайта тірілтіп, халқымен қауыштырған болатын. 

осы  қатарда  Ахмет  Жұбанов  та  тұр.  ол  атақты  Құрманғазыны 

жалпақ  жұртқа  танытты.  Сондықтан  да  болар  осы  аталған 

үркердей  топ  Қазақ  Ғылым  академиясының  алғашқы  мүшелері 

болып, оның ірге тасын қалағаны әділетті әрі заңды оқиға есебінде 

қабылданды. Себебі осы аталған ғұламалар Академия құрылған-

нан  бұрынырақ  ғылым  докторы  дәрежесіне  ие  болған-ды.  Мұх-

тар Әуезов пен Ахмет Жұбановқа диссертация қорғамай-ақ док-

тор дипломы берілді, ал Әлкей Марғұлан мен Қажым Жұмалиев 

Мәскеуде абыроймен докторлық диссертация қорғаған болатын.

Ахмет  Жұбанов  ұстаздық,  ғалымдық,  ұйымдастырушылық, 

композиторлық  жұмыстарды  қатар  атқарып  жүрді.  Мәселен, 

Құрманғазы атындағы консерваторияны құрушылардың бірі әрі 

бірінші ректоры, кафедра меңгерушісі қызметтерін атқара жүріп, 

творчестволық салада да қыруар істің басын қайырды. осы тұста 

латиф  Хамидимен  бірігіп  «Абай»,  «төлеген  тоқтаров»  опера-

ларын  жазғанын  айтуға  болады,  бұл  туындылар  ұлттық  опера 

өнерінің алтын қорына енгені белгілі. Әсіресе «Абай» операсы әлі 

күнге дейін сахнадан түспей, бүгінгі рухани өміріміздің кәдесіне 

толық жарап жүргенін алғыс сезімімен айтуымыз керек.

Классикалық опера жазумен шектеліп қалмай, Ахмет Жұба-

нов бірнеше драмалық спектакльге, кинофильмге музыка жазды. 

446

Сонымен қатар әр жанр бойынша да музыкалық шығармалардың 

авторы болды. ол кісінің қолынан, қаламынан сюита, увертюра, 

фантазия, марш сияқты нәрселер және көптеген ән мен романс 

туды. яғни бұл салада да Ахаң бірінші ұлттық дүниелер туғызды 

деуге болады.

осыншама жұмыстың ара-арасында Ахмет Қуанұлы ұлттық 

оркестр үшін домбыра аспабын жетілдіріп, реформатор ретінде 

де  көрінді.  Өзі  ұйымдастырған  осы  оркестрдің  репертуарын 

байытуға күш салды. Сөйтіп қазақ әндері мен күйлері ғана емес, 

орыс  пен  әлем  классикасын  да  оркестрге  орындатты.  оркестр 

үшін әрі өзінің ғылыми зерттеулері мен музыкалық творчествосы 

үшін Ахаң көп жылдар бойы ел арасынан музыкалық фольклорды 

жинау ісімен де айналысады. Мамандардың айтуынша, Ахмет аға 

мыңнан астам қазақ әндері мен күйлерін жазып алыпты. осын-

дай  ыждаһаттылықпен  жинағанының  арқасында  ол  1961  жылы 

«Құрманғазы  күйлері»  және  «дәулеткерей  күйлері»  деген  екі 

кітабын  жарыққа  шығарды.  Кітаптарда  күйлердің  ноталарымен 

бірге өте мазмұнды алғы сөз, құнды түсініктер (комментарийлер) 

берілген.

Ахмет  Жұбанов  –  қазақ  ұлттық  музыкатану  ғылымын 

негіздеп, оны дамытуға баға жетпес үлес қосты. оның қаламынан 

300-ден  астам  зерттеу  туған.  Солардың  ішінде  ерекше  орын 

алатын  еңбектері  ретінде  «Құрманғазы»  (1936),  «Қазақ  халық 

композиторларының өмірі мен творчествосы» (1942), «Ғасырлар 

пернесі»  (1958),  «Замана  бұлбұлдары»  (1963)  атты  кітаптарын 

атауға болады. Өзі өмірден кеткеннен кейін жарық көрген «Ән-

күй сапары» (1976) атты іргелі монографиясы мен «Өскен өнер» 

(1985)  деген  кітабы  зерттеушілер  мен  оқырмандардың  жоғары 

бағасын алды. Ал, оның «Струны столетий» мен «Соловьи столе-

тий» деп орысша шыққан екі кітабы бүгінде классикалық зерттеу 

ретінде қабылданады. олар биыл қайтадан жарық көрді. осының 

өзі Ахаң кітаптарының қазіргі дәуірде де құнды руханият екенін 

дәлелдесе керек.

Жалпы,  Ахмет  Қуанұлының  еңбектері  өз  кезінде  лайықты 

бағасын  алғаны  белгілі.  Мысалы  «Замана  бұлбұлдары»  кітабы 

үшін  оған  Ғылым  академиясының  Шоқан  уәлиханов  атындағы 

бірінші  дәрежелі  сыйлығы  берілді  (1968),  «Советтік  қазақ  му-

зыкасы»  атты  ұжымдық  монографиясы  үшін  Шоқан  уәлиханов 

атындағы ІІ дәрежелі сыйлық берілді. Сондай-ақ «Абай» операсы 

447

(л. Хамидимен бірге) үшін Қазақ ССР Мемлекеттік сыйлығының 

лауреаты болды.

Ахмет  Жұбановтың  музыка  өнерін  дамытудағы,  педагоги-

ка  мен  музыкатану  ғылымы  саласындағы  әрі  қоғам  қайраткері 

ретіндегі  сіңірген  еңбегі  бірнеше  СССР  ордендерімен  аталып 

белгіленді.  осы  қатарда  ленин  ордені,  Еңбек  Қызыл  ту  ордені, 

«Құрмет белгісі» орденін және медальдарды, Қазақ ССР Жоғарғы 

Кеңесінің Құрмет грамотасын атауға болады. 

Бұларға  қоса  Ахаң  1936  ж.  Республикаға  еңбек  сіңірген  ар-

тист,  1944  ж.  Қазақ  ССР  халық  артисі  атағына  ие  болады,  1939 

жылдан СССР Композиторлар одағына мүше болады. 1945 жылы 

өнертану  ғылымының  докторы  ғылыми  дәрежесін,  1947  жылы 

профессор ғылыми атағын алады. 1946 жылы Қазақ ССР Ғылым 

Академиясының толық мүшесі (академик) болып сайланады.

Алайда, мұның бәрі оңайлықпен келген жоқ. Әр асу, әр атақ 

орасан еңбек пен төзімділік арқасында ғана алынған жоқ. Маңдай 

тер төгілген еңбектен де қиын соққаны – 1947–54 жылдардағы 

«буржуазиялық  ұлтшылдықпен»  күресу  науқаны  болды.  Сол 

тұстағы ұлтымыздың қаймағы Қ. Сәтбаев, М. Әуезов, А. Жұбанов, 

І.  Кеңесбаев,  Ә.  Марғұлан,  Е.  Бекмаханов,  Қ.  Жұмалиев,  Е.  Ыс-

майылов,  Б.  Сүлейменов,  Б.  Кенжебаевтар  «ұлтшылдықпен» 

айыпталып,  қудалауға  түсті.  Кейбірі  сотталып,  Сібірге  айдалды, 

кейбірі  Алматыдан  жер  аударылды,  енді  бірқатары  партиядан, 

жұмыстан  шығарылды.  олардың  зерттеу  еңбектері  мен  көркем 

шығармалары  «зиянды»  деп  есептеліп,  репрессияға  ұшырады. 

Ахмет Қуанұлы да партия қатарынан шығарылып, жұмыстан бо-

сатылды. Бірақ ол кісі сынбады. Соншама атақ-даңқына қарамай 

Ахаң  1951–52  жылдары  тарихи  архивте  жұмыс  істеді.  онда  да 

мазалаған  соң,  Сәтбаев  пен  Әуезов  сияқты,  Мәскеуге  кетуге 

мәжбүр болды.

осыншама  зіл  батпан  моральдық,  психологиялық  салмақ 

Ахаңды  да,  басқаларды  да  тізе  бүктіре  алмады,  бірақ  олардың 

өмірін  қысқартты.  нағыз  кемеліне  келген  шақта  1968  жылы  30 

мамыр  күні  дархан  талант  иесі,  үлкен  жүректі  Ахмет  Қуанұлы 

Жұбанов дүниеден өтті. 

Ахмет  Қуанұлының  мәңгілік  өмірі  басталды.  оның  музыка-

лық  шығармалары  мен  ғылыми  зерттеулері  ұлтымыздың 

ескірмейтін,  тозбайтын  байлығы.  олар  –  бүгінгі  ұрпақтың 

қымбат руханияты.

448

оның ісін шәкірттері жалғастыруда, оның ойлары мен идея-

лары өзі соңғы күнге дейін қызмет еткен М.о. Әуезов атындағы 

Әдебиет  және  өнер  институтының  ғылыми  зерттеулерінде, 

кітаптарында  тереңдетіліп,  жан-жақты  қарастырылып,  дамып 

келеді. Ахмет Жұбанов қазақ халқымен бірге мәңгі жасайтыны-

на біз сенімдіміз.

Ахмет Жұбанов және Қазақстанның 

өнертану ғылымдары: Республикалық 

ғылыми-теориялық конференцияның 

материалдары. – Алматы, 2006. – Б. 3-8.

449

УМеющий ЗОРКО ПРеДвиДеТЬ СУДЬБУ...

Редкостной  судьбы  человек  –  Жамбыл  Жабаев.  Пожалуй, 

история не знает ей аналога: в 90 лет он стал всемирно известным 

и  еще  10  лет  провел  в  стремительном  творческом  полете.  Жам-

былом восхищались, его переводили на многие языки и больши-

ми  тиражами  издавали  как  в  бывшем  СССР,  так  и  за  рубежом. 

о нем слагали стихи и поэмы, писали рассказы, очерки и роман, 

создавали фильмы и симфонии. Среди тех, кто писал о Жамбыле, 

были Р. Роллан, М. Шолохов, П. тычина, н. тихонов, К. Симонов 

и другие видные поэты, писатели и ученые. в чем же был секрет 

феномена Жамбыла?

Жамбыл  Жабаев,  наследовавший  многовековой  опыт  им-

провизаторской традиции жырау, жыршы и акынов, являл собой 

яркий  талант.  он  обогатил  устную  поэзию  и  по  содержанию,  и 

по  тематике,  и  по  поэтике,  расширил  ее  функциональный  диа-

пазон,  повысил  ее  роль.  Жамбыл  превратился  во  всесоюзно-

го  трибуна,  оперативно  откликавшегося  на  все  важные  собы-

тия  в  жизни  страны,  став  поэтическим  летописцем  двух  веков. 

  Казахская  литература  в  течение  многих  столетий  развивалась 

в  двух  формах:  устной  и  письменной.  Письменная  литература 

создавалась  преимущественно  в  придворной  среде  профессио-

нальными  поэтами  или  писцами-хронистами,  находившимися 

на  государственной  службе  у  правителя,  как  это  было  распро-

странено  на  средневековом  востоке.  Причем  авторы,  как  пра-

вило, посвящали свои произведения султану или же приносили 

свои творения в дар правителю, за что получали вознаграждение. 

 устная же поэзия, создававшаяся акынами и жырау, бытовала и 

сохранялась путем устной передачи от наставника к ученику, от 

отца  к  сыну.  но  это  не  означало,  что  произведения,  передавае-

мые  устно,  лишались  первоначальной  оригинальности  и  теряли 

авторскую индивидуальность. традиция передачи от наставника 

к  ученику  требовала  обязательного  сохранения  авторского  тек-

ста таким, каким он его перенимал от своего предшественника. 

Исключение составляли лишь анонимные произведения, а также 

традиционные героические и любовные сказания, которые созда-

вались и исполнялись не одним поколением сказителей – жыршы. 

 основными творцами устной литературы были жырау и акыны. 

Жырау  представляли  собой  тип  поэта-импровизатора,  который 

450

постоянно находился при правителе, был его советником и идео-

логом.  он  выступал  с  импровизацией  по  важнейшим  вопросам 

жизни  и  государства  и  адресовал  свои  слова  непосредственно 

хану или султану. Его выступление происходило на ханском со-

вете  или  на  народном  собрании  и  носило  форму  поэтического 

размышления – толгау либо посвящения – арнау, в которых он 

в назидательно-философском плане говорил об эпохе своей и ми-

нувшей, сравнивал их, оценивал ситуацию в стране, излагал свое 

мнение о происходящих событиях, давал советы и рекомендации, 

а иногда высказывал свое отрицательное отношение к тому или 

иному поступку самого хана. 

Жырау как носители идеи казахской государственности сош-

ли с исторической арены вместе с распадом Казахского ханства. 

  на  арену  вышли  акыны,  которые  прежде  импровизировали  на 

семейно-бытовые  и  другие  темы  народной  жизни,  участвовали 

в  поэтических  состязаниях,  устраиваемых  на  свадебных  пирах, 

годовых тризнах – поминках по умершим и прочих праздниках. 

начиная с XIX века роль акынов повысилась, их поэзия стала об-

щественно  значимой.  Поэтическая  импровизация  стала  их  про-

фессией, и акыны теперь начали ездить по аулам, благодаря чему 

познавали  жизнь,  обретали  знания  по  истории  и  культуре  тех 

краев, которые посещали, нередко обучались арабской грамоте и 

приобщались к классической поэзии востока. все это позволяло 

акынам  смотреть  на  общество  и  его  устройство  по-новому,  вы-

двигаться на передний план духовной жизни казахского народа и 

стать выразителями cоциальных интересов и чаяний.

Жамбыл  сочетал  в  себе  качества  и  жырау,  и  акына.  устная 

литературная  традиция  предполагала,  что  начинающие  акы-

ны  проходят  серьезную  поэтическую  школу  у  прославленных 

поэтов-импровизаторов. Жамбыл не был исключением: он про-

шел блестящую школу поэтического мастерства у своего знаме-

нитого наставника Суюнбая Аронова и других известных акынов 

Семиречья и Южного Казахстана. он начинал творческую жизнь 

как  акын  аула.  в  15  лет  сочинил  первые  песни  и  до  конца  дней 

не переставал импровизировать. Сколько произведений им было 

сочинено и исполнено за это время, точно не известно. К сожа-

лению, его песни, толгау, айтысы и дастаны стали записываться 

только с 1936 года, когда он буквально в один день стал известен 

на весь Советский Союз, благодаря публикации в газете «Правда» 

(7 мая) его большого толгау «Моя Родина» («туган елiм»). в нем он 

451

рассказал  об  истории  казахов,  их  судьбах  в  прошлом  и  охарак-

теризовал жизнь Казахстана 20–30-х годов. лишь после этого к 

Жамбылу прикрепили литературных секретарей, которые стали 

регулярно записывать его новые импровизации, а также старые 

произведения в его исполнении. 

Жамбыл  Жабаев  родился  в  феврале  1846  года  у  подножия 

горы Жамбыл. Это был период, когда казахи Жетысу, в частно-

сти роды племени шапырашты, куда входил род екей, откуда были 

предки будущего акына, находились под игом кокандцев, подвер-

гались набегам киргизов и испытывали гнет царской России.

Активная творческая деятельность Жамбыла началась в по-

следней трети XIX века, когда Семиречье и Южный Казахстан пол-

ностью были присоединены к России. в результате реформ 1867 – 

1868 гг. по управлению различными областями казахских степей в 

Казахстане была введена российская система административно-

территориального управления, что разрушило многовековой уклад 

жизни казахов и привело аулы к социально-экономическому кри-

зису  и  серьезным  общественно-политическим  противоречиям. 

 на глазах Жамбыла рушилась традиционная жизнь казахов, гиб-

ло  все,  что  было  выработано  предками  в  течение  многих  веков, 

нарушались обычаи, менялись нравы. новые порядки порождали 

недоверие между людьми, угодничество перед начальством, кле-

ветничество и сутяжничество, то есть те пороки, которые возни-

кают  при  государственно-чиновничьем  управлении.  Естествен-

но, все это наложило отпечаток на творчество Жамбыла. Многие 

акыны-импровизаторы, как и представители письменной литера-

туры, во всю мощь своего таланта выражали интересы казахско-

го народа, подвергали жестокой критике отрицательные явления 

в общественной и семейной жизни, высмеивали лицемерие вы-

бранных по указке царской администрации волостных управите-

лей, брали под обстрел людские пороки. особенно сильно звуча-

ли  голоса  Махамбета,  дулата,  Шернияза,  Шортанбая,  Суюнбая, 

Мурата и других. Был среди них и молодой Жамбыл.

Жамбыл,  как  и  другие  акыны,  часто  свои  песни  адресовал 

знатным сородичам, богатым волостным или зажиточным аулча-

нам. обычно целью этих посвящений являлась не хвала, а какая-

нибудь просьба. Если же тот, к кому обращены слова акына, от-

казывал в просьбе, то песня-арнау моментально превращалась в 

едкую сатиру. в песне «Шалтабаю», например, Жамбыл открыто 

452

высказывал волостному управителю свою обиду и развенчал его 

двуличность и циничность.

взором мрачным смотришь в дали,

думая, что ты один.

волостных мы повидали

И немало, господин.

Черным потом обливался

ты на выборах своих.

И богатством ты швырялся,

Был приветлив, щедр и тих.

Был ты всем, как друг и брат,

всем кричал ты: «Жамагат».

А добился власти,

никому ты стал не рад.

не приветлив ты, не мил,

у тебя не раз я был.

Как не гневаться джамбулу,

Коль с обидой уходил?

такие  песни-посвящения  –  излюбленная  форма  Жамбы-

ла досоветской эпохи. Поводом для подобных обращений могли 

быть и различные жизненные ситуации, людские действия и нра-

вы.  в  них  Жамбыл  рассказывал  о  конкретных  делах  реального 

человека, давал им оценку, стыдил и корил жадных богачей за их 

скупость и бездушие, выставлял на посмешище воров и лжецов, 

зло высмеивал спесь баев и биев. За это власть имущие не любили 

Жамбыла, но он не боялся и не заискивал перед ними. Жамбыл 

знал, что его поэзия неподвластна никому, ибо у казахов издревле 

был культ поэзии и красноречия. не случайно в народе бытовало 

крылатое  выражение  «верх  искусства  –  красноречие»  («Өнер 

алды – қызыл тiл»). К тому же в казахском обществе с древности 

придерживались принципа «можно лишить головы, но не слова» 

(«бас  кеспек  болса  да,  тiл  кеспек  жоқ»).  И  никто  из  подвергав-

шихся осмеянию не имел права наказывать акына, преследовать 

его. наоборот, они старались умаслить и одаривали его, потому 

что  боялись:  песня  разлетится  по  аулам,  и  о  них  пойдет  дурная 

слава. Акыны, в том числе и Жамбыл, очень умело пользовались 

этим обстоятельством.

Жамбыл – непревзойденный мастер айтыса – поэтическо-

го состязания акынов. Именно в айтысе наиболее ярко проявился 

453

его великий талант, он показал себя истинным художником сло-

ва, обладающим образным мышлением, сочным языком и всеми 

качествами, необходимыми для победы в большом поэтическом 

марафоне.  По  традиции  импровизатор  мог  заслужить  звание 

акына лишь после участия в нескольких крупных айтысах, одер-

жав победу над одним из знаменитых акынов-айтыскеров. Айты-

сы бывали разные по форме и целевой установке: кайым-айтыс 

– любовно-шуточные состязания между парнями и девушками, 

туре-айтыс  –  спор  в  форме  песни  между  молодыми  акынами 

(чаще  джигитом  и  девушкой),  суре-айтыс  –эпическое  поэтиче-

ское состязание маститых акынов с охватом больших проблем и 

разной тематики и так далее.

  в  творчестве  Жамбыла  есть  все  формы  айтыса.  от  самого 

Жамбыла записаны айтысы с девушкой Айкумыс и дочерью бо-

гача  Болека.  они  носят  не  только  любовно-шутливый  характер 

– молодые люди в образно-поэтической форме говорят о своих 

проблемах, о несчастной судьбе девушки, просватанной за нелю-

бимого человека, о горе разлученных влюбленных:

я мог ли к тебе, Айкумыс, 

 

 

 

не спешить?

я молод, о скалы я бьюсь,

 

 

 

чтоб любить.

я ночью и днем лишь тобою живу, 

тебе ль для худого добычею быть, –

говорит Жамбыл. на это Айкумыс отвечает:  

ты самоуверенным, милый, 

 

 

 

 

не будь,

Как будто всех девушек спас ты, 

 

 

 

 

джамбул.

Зачем же расстался с родным 

 

 

 

 

ястребком, 

умеющий зорко предвидеть 

 

 

 

 

судьбу?

И Жамбыл, и Айкумыс иносказательно намекают на то, что 

Айкумыс просватана за «худого», то есть недостойного ее жени-

ха,  а  Жамбыл  не  по  воле  своей  расстался  с  любимой  девушкой 

Бурым, которая в айтысе называется «родным ястребком».

454

Жамбыл  вступал  в  поэтический  спор  со  многими  прослав-

ленными  акынами  из  разных  регионов  Казахстана  и  Кыргыз-

стана  и  не  проигрывал.  Исследователями  зафиксированы  тек-

сты  айтысов  великого  акына  с  Бактыбаем,  Сары,  Майкотом, 

Болтириком,  Кулмамбетом,  Сарбасом,  досмагамбетом,  Ша-

шубаем  и  другими.  По  сложившимся  с  давних  пор  правилам, 

участники  айтыса  поочередно  нападали  друг  на  друга,  защи-

щались  и  парировали  слова  соперника,  путем  взаимных  вопро-

сов и ответов выясняли знания, общую культуру друг друга, за-

гадывали  и  отгадывали  загадки.  в  пылу  поэтической  полемики 

считалось  допустимым  затрагивать  честь  и  достоинство  про-

тивника,  вплоть  до  насмешек  над  его  физическими  недостат-

ками.  Поскольку  акыны  выступали  от  имени  своих  родов,  они 

безжалостно  поносили  роды  противников,  восхваляли  свой  и 

прославляли  его  старейшин  и  других  знатных  соплеменников. 

 Жамбыл тоже использовал все эти приемы за исключением одно-

го – не унижал достоинство человека. И не только в этом было его 

новаторство. Жамбыл ввел в айтыс абсолютно новые идеи и темы, 

непривычные подходы и оригинальные аргументы. И этим значи-

тельно обогатил жанр айтыса, от родоплеменного сознания поднял 

на общенародный уровень, придал ему острую социальную направ-

ленность  и  повысил  значение  его  нравственной  составляющей. 

 в лучших своих айтысах Жамбыл родовому и сословному пони-

манию жизни противопоставлял всенародное значение подвигов 

выдающихся  личностей,  сыгравших  большую  роль  в  борьбе  за 

независимость родины. в этом отношении особенно показателен 

айтыс Жамбыла с виднейшим акыном Семиречья Кулмамбетом, 

состоявшийся  в  1881  году  на  большой  ярмарке,  устроенной  на 

берегу  реки  Или.  Кулмамбет,  победивший  накануне  девятерых 

акынов и находящийся в экзальтации, весь свой айтыс построил 

на восхвалениях двух конкретных родов и их знати. Жамбыл же, 

наоборот, пел о батырах, защищавших родную землю от посяга-

тельств чужеземцев, о бедных, но благородных людях. 

в мощи народа – сила моя, 

Цель народу ясна моя. 

Богатырям я честь воздаю, 

вот на какой я земле стою! 

не уступлю, Кулмамбет, тебе!

455

не  родоплеменные  и  не  сословные  интересы  движут  мыс-

лями  Жамбыла.  он  живет  думами  обо  всем  народе,  о  его  че-

сти,  о  судьбе,  защите  интересов.  Именно  эта  направленность 

айтысов,  да  и  всей  поэзии  Жамбыла,  стала  главенствующей  в 

творчестве акына в советское время, своеобразной основой для 

возрождения  традиции  древних  жырау.  Если  в  прежнее  вре-

мя  Жамбыл  сочинял  песни  по  разным  поводам,  то  в  советскую 

эпоху,  особенно  начиная  с  конца  20-х  годов,  он  стал  слагать 

их  по  случаям,  имевшим  общенародное  значение.  Его  широ-

ко  известные  толгау  и  стихи  30–40-х  годов  предназначались, 

как  и  у  средневековых  жырау,  в  основном  для  торжественно-

го  церемониального  исполнения  перед  большой  аудиторией. 

 Прославившись на весь Союз, Жамбыл неоднократно выступал 

с импровизациями на торжественных собраниях, посвященных 

очередной годовщине октябрьской революции, на сессиях вер-

ховного Совета республики, на юбилейных заседаниях пленумов 

Союза  писателей  СССР,  Союза  писателей  Казахстана  и  Союза 

писателей  Грузии.  И  в  обычные  дни  он  импровизировал  перед 

колхозниками  и  школьниками.  Естественно,  эти  произведения 

в  высоком  стиле  были  исполнены  социально-политического  и 

героическо-патриотического пафоса. 

Если раньше сочинение и исполнение были единым процес-

сом, то теперь они разделились. литературные секретари Жамбы-

ла отныне не только записывали экспромты акына, но и читали ему 

газеты, информировали о происходящих в республике и стране со-

бытиях, сообщали новости, рассказывали разные истории из жиз-

ни поэтов и писателей, читали их произведения. так расширялся 

кругозор Жамбыла, и он чувствовал себя участником всего того, 

что совершалось тогда в Советском Союзе. Постепенно у акына, 

как и у миллионов людей, возникла иллюзия личной причастности 

к решению важных государственных проблем во всем СССР, и 

то, что он в своих толгау смело говорил о них, вполне естественно.  

 Конечно, нельзя тут отрицать и тот факт, что многие его произве-

дения 30–40-х годов были созданы по желанию властей, которые 

в завуалированном виде подсказаны литературными секретаря-

ми акына. тем не менее надо признать, что эти толгау и стихи по 

своей идейно-эмоциональной силе и поэтическим достоинствам 

нисколько не уступают лучшим поэмам и стихам профессиональ-

ной письменной литературы. они, в сущности, представляют со-

456

бою  классические  образцы  высокой  поэзии  жырау  в  условиях 

первой половины XX столетия. в этот период Жамбыл был и жы-

рау, и поэт, то есть он сочинял стихи устно, но потом их шлифо-

вал  при  помощи  литературных  секретарей.  только  после  такой 

редакционной правки стихи обнародовались.

один из литературных секретарей акына, видный поэт таир 

Жароков  писал:  «...Жамбыл  импровизировал  под  домбру,  не 

любил, когда за ним не успевали записывать. он просил и даже 

требовал,  чтобы  ему  обязательно  читали  запись.  Когда  Жамбы-

лу  не  нравилось  записанное,  он  снова  импровизировал  неудач-

ные  строки,  а  потом  просил  перечитать  исправленный  вариант 

и  спрашивал,  что  еще  нужно  улучшить...».  Здесь  кроется  одна 

из причин того, что некоторые его стихи, посвященные вождям 

партии,  особенно  толгау-размышления  о  прожитой  жизни,  по 

образной  мощи,  метафоричности  и  обобщенности  превосход-

ны и недосягаемы. в них налицо целенаправленный отбор фак-

тов  действительности,  обобщение  и  художественный  вымысел. 

При этом Жамбыл широко использовал многовековые традиции 

фольклора.

Песня-посвящение  стала  излюбленным  жанром  Жамбыла. 

он стал своего рода поэтом-летописцем и посвящал стихи акти-

вистам, воинам Красной Армии, испанцам-республиканцам, па-

панинцам,  ученым,  комсомольцам,  молодежи...  немало  у  Жам-

была  было  и  персональных  посвящений  и  обращений,  стихов  о 

больших  индустриальных  городах,  о  Москве,  ленинграде.  Эти 

произведения не лишены художественности, и они не могут за-

слонить яркий талант Жамбыла, его образное мировосприятие и 

подлинно поэтическое самовыражение.

История  народа  и  степные  события  вереницей  проходят 

перед его глазами, когда он импровизирует о «Беге времени», о 

«Родине», о «Рождении жизни». Судьба народа и личная судьба 

Жамбыла неотделимы, поэтому в своих толгау и стихах он создал 

свой образ, сходный с образом народа. он так же, как и народ, 

страдал в прошлом, находился под тройным гнетом, терпел лише-

ния и бедствия, но не сломался:

я, как цветок без дождя, без воды, 

Рос на распутье последней орды. 

я, как олень, потерявший следы, 

выхода сердцем искал из беды.

457

Совершено  другой  свой  образ  рисует  акын,  сравнивая  ми-

нувшее  и  настоящее:  «Сед  я,  столетний,  но  всеми  любим,  Сед 

я,  столетний,  но  думами  юн».  впрочем,  «я»  акына  в  поэзии  со-

ветского  времени  и  в  айтысе  заметно  различаются.  Если  в  поэ-

зии 30 – 40-х годов «я» представлено в основном в социальном 

плане  (акын  как  свидетель  двух  эпох,  как  мудрый  старец),  то  в 

айтысе  оно  охарактеризовано  чисто  в  художественном  стиле  с 

использованием  образных  сравнений  и  метафор.  «я  –  скакун 

перед тобой, облезлым одром», «я – речистый, как река», «Как 

горный кряж, я поднимаюсь над тобой. я – та основа, что скре-

пляет дом большой», «я –костер, горю в выси, Буря слов – вра-

га  коси»,  «я  же  –  сокол,  полный  сил»,  «Клад  народа  –  это  я, 

Речь  народа  –  это  я»,  «я,  как  молния,  ударю  и  хребет  сломаю 

твой», «я – ковер, что степью сшит из живых цветов и песен».  

  вообще,  следует  подчеркнуть,  что  Жамбыл,  будучи  представи-

телем устной поэзии, вышел за ее рамки, расширил ее изобрази-

тельные  возможности.  Как  профессиональный  поэт,  он  сложил 

стихи о природе и временах года, о поэзии и искусстве, о стихот-

ворцах, музыкантах и артистах. даже в толгау, айтысах и дастанах 

он описывает природу, что не традиционно для устной поэзии:

С неба выпал белый нежный снег...

Серебристый, свежий утолил

Жажду расцветающей земли.

Пей, земля любимая, легко, 

Белый снег соси, как молоко.

Или:

дождь серебристый прошел, 

в тучах вымылся орел. 

у подножия Ала-тау, 

Поклонясь медовым травам, 

на заре тюльпан расцвел. 

тополя листвой шумят. 

Буйно воды Чу кипят, 

на зеркальные озера 

С криком лебеди летят...

А вот «Колыбельная песня»:

458

...Спят кузнечики в траве, 

Рыбки спят в Аму-дарье. 

тишине глубокой внемля, 

над рекою спит камыш, 

Спят цветы, озера, земли. 

отчего же ты не дремлешь, 

Черноглазый мой малыш?

в поэзии Жамбыла военных лет основное место, естественно, 

заняла тема защиты родины и дружбы народов. все четыре года 

он  неустанно  создавал  произведения  о  воинах,  о  гвардейцах,  о 

Москве, ленинграде. весь мир облетела его песня «ленинградцы, 

дети мои!». Многие из этих творений Жамбыла были настоящи-

ми шедеврами патриотической поэзии. Это было вполне законо-

мерно, если учесть, что Жамбыл вобрал в себя всю многовековую 

устную поэзию, где доминантой была воинская и повстанческая. 

К тому же его великое импровизаторское мастерство позволяло 

оперативно сочинять на злободневную тему.

однако годы брали свое, и Жамбыл так же, как и его предше-

ственники, начал говорить о старости. в устной литературе каза-

хов была традиция, описывающая особенности разных возрастов 

человека, в том числе и старости. Почти все выдающиеся акыны 

слагали  такую  песню.  И  Жамбыл  начиная  с  1941  года  время  от 

времени пел об этом. но в отличие от предшественников, здесь 

физическое  и  душевное  состояние  человека  передается  через 

сравнения:

достиг я, шагая, вершины горы,

А век бесконечен, как песня домбры. 

Расходятся ноги, как струны, дрожат, 

Стоять не могу, мои ноги стары.

я ветхой кибитке подобен. в груди, 

в глазах и в ушах моих ветер гудит. 

нет сил моих прежних управиться с ним, 

А старость не вылечишь. 

Что же впереди?

война не обошла ни одной семьи. И Жамбыл потерял люби-

мого сына Алгадая. Его гибель принесла акыну огромное горе, от 

которого  он  долго  не  мог  оправиться.  он  скорбел  и  сложил  не-

сколько песен о своем сыне, которые звучали и как традицион-

459

ное  «жоктау-причитание»,  и  как  реквием  по  всем  убиенным  на 

войне:

Если я обойду Ала-тау в тоске, 

Алгадая найду ль? 

Если травы обшарю в Сары-Арке, 

Соколенка вспугну ль?

Горе не сломило Жамбыла. он продолжал петь, правда, все 

реже и реже. одна из последних песен была посвящена акынам 

– соратникам и продолжателям многовековой устной поэтиче-

ской традиции. Это было своего рода песенное завещание вели-

кого акына и напутствием тем, кто принимал эстафету импро-

визаторского искусства. Произошло это выступление в декабре 

1943 года на республиканском айтысе акынов. Это год гибели его 

сына, война была в разгаре. А Жамбыл верил в победу и ждал ее. 

не терял надежды и тогда, когда в декабре 1944 года он спел свое 

«Последнее слово»:

Кто мой костер потушил? 

Кто мои уши закрыл? 

Слабый румянец горит,

в постели лежу без сил. 

я не владею собой, 

Слаб я, пора на покой...

Жамбыл  дожил  до  дня  Победы,  он  воочию  увидел  радость 

и ликование народа. Словно удовлетворенный этим и исполнив 

свой долг, 99-летний Жамбыл ушел из жизни 22 июня 1945 года, 

накануне Парада Победы. 

он покоится на территории своей усадьбы близ Алматы, на 

могиле его воздвигнут монументальный мавзолей. Его имя носят 

Жамбылская область, районы и села, школы и учреждения куль-

туры. народ суверенного Казахстана высоко ценит великого акы-

на и достойно чтит его память. литературное наследие Жамбыла 

является национальным достоянием и продолжает быть объектом 

как художественного творчества, так и научного исследования.

жүктеу/скачать 3,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: