Тамшылатып суару әдісін қолданудың экономикалық тиімділігі

 

281 

А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №6, 2010 

 

Айтаханов Қ. Суармалы жерлер: проблемалары, экономикалық тиімділігін арттыру жолдары 

 

 

шешілуі керек.    

Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе елімізде азық-түлік молшылығын 

қамтамасыз  ету  мақсатында  «Агроөнеркәсiптiк  кешендi  және  ауылдық 

аумақтарды 

дамытуды 

мемлекеттiк 

реттеу 

туралы» 

Қазақстан 

Республикасының  Заңына  ауыл  шаруашылығы  айналымынан  шығып, 

пайдаланылмай  жатқан  суармалы  жерлерді  қайтадан  қалпына  келтіру  үшін 

және  тамшылатып  суару  жүйесін  енгізуге  жеңілдетілген  несие  беру,  ал 

суармалы жерлердің мелиоративтік жағдайын жақсарту шараларын жүргізуге 

субсидия беру деген толықтырулар енгізілуі керек деп есептейміз. 

Ауыл  шаруашылығы  министрлігінің  есебі  бойынша  бұл  ұсыныстар 

қабылданып,  еліміздегі  суармалы  жерлердің  мелиоративтік  жағдайын 

жақсартуға  бағытталған  шараларға  жыл  сайын  қажетті  11,0  миллиард  теңге 

субсидия  бөлінсе,  суармалы  жерлердің  гектар  өнімділігі  20-25  пайызға 

артады. Нәтижеде, республика бойынша суармалы жерлерден қосымша 120-

123 миллиард теңге ауыл шаруашылығы өнімдері өндіріледі, яғни мемлекет 

тарапынан бөлінген 1 теңге субсидия 11 теңге болып қайтарылады [5].  

кесте №3 

Суармалы жерлердің мелиоративтік жағдайын жақсартуға берілетін 

субсидияның экономикалық тиімділігі 

Дақылдар 

түрлері 

Егіс  

көлемі, 

мың га 

Мелиоративтік шаралар өткізгенге 

дейін 

Мелиоративтік шаралар 

өткізгеннен кейін 

Қосымша 

табыс, 

млрд.тг. 

 

Өнімділік, 

тонн/га 

Жалпы 

өнім, млн 

тонн 

Жалпы 

табыс, 

млрд тг 

Өнімділік, 

тонн/га 

Жалпы 

өнім, 

млн тонн 

Жалпы 

табыс, 

млрд тг 

Картоп 

172,2 

16,0 

2755,2 

52,3 

20,0 

3444,0 

65,4 

+ 13,1 

Көкөніс, бақша 

165,5 

18,1 

2995,6 

119,9 

30,0 

4965,0 

198,6 

+ 78,7 

Қант қызылшасы 

19,0 

18,3 

347,7 

2,2 

25,0 

475,0 

3,0 

+0,8 

Мақта 

140,1 

2,0 

280,2 

14,0 

2,7 

378,3 

18,9 

+4,9 

Күріш 

86,6 

3,5 

303,1 

7,5 

3,8 

329,1 

8,2 

+0,7 

Күнбағыс 

722,2 

0,6 

433,3 

9,9 

2,0 

1444,4 

33,2 

+23,3 

Дәндік дақылдар 

64,1 

2,5 

160,3 

2,4 

3,0 

192,3 

2,9 

+0,5 

БАРЛЫҒЫ 

1369,7 

х 

х 

207,3 

х 

х 

330,2 

+123 

 

Субсидия  төлеу  үшін  жыл  сайынғы  қажетті  қаржы  мөлшері  –  11  млрд  теңге;  Жалпы 

табыстың  жыл  сайынғы  күтілетін  өсімі  –  123  млрд  теңге;  Болжам  бойынша,  берілетін 

субсидияның  1  теңгесінің  қайтарымы  –  11  теңге.  Қазақстан  Республикасының  Ауыл 

шаруашылығы министрлігінің мәліметі бойынша. 

 

Ауыл  шаруашылығы  өнімдерін  өндіруді  субсидиялау  жыл  сайын 

сараланып,  жетілдіріліп  отыруы  керек,  ол  біріншіден  тауар  өндірушіні 

қолдап,  оны  мол  сапалы  өнім  алуға    ынталандыруы  тиіс.  Әсіресе  суармалы 

жерлерде  егілетін  дақылдар жоғары  нормативте  субсидиялануға  тиіс, себебі 

жұмсалатын шығын тәлімі жерлерге қарағанда анағұрлым жоғары.  

Ауыл  шаруашылығы  саласының  басқару  органдары  мен  ғылыми 

мекемелері  суармалы  жерлерге  егілетін  дақылдардың  су  үнемдейтін  және  

 

282 

А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №6, 2010 

 

Айтаханов Қ. Суармалы жерлер: проблемалары, экономикалық тиімділігін арттыру жолдары 

 

 

инновациялық технологияларды енгізетін, тұзданған жерлерге, ыстық-суыққа 

төзімді сорттарды шығаруға әрекеттер жасауы керек.  

Елімізде мал шаруашылығын дамыту үшін салынып жатқан сүт-тауарлы 

фермалары,  ірі  мал  бордақылау  алаңдары  мен  құс  фабрикалары  рентабельді 

жұмыс  істеу  үшін,  құрамында  ештеңемен  алмастыруға  болмайтын  амин 

қышқылдары  бар  жоғары  белокты  жем-шөп  дайындауды,  құрама  жем 

индустриясын дамытуды ойластыруымыз керек, ол үшін – жүгері, жоңышқа, 

сояны мол өндіруіміз керек,  бұл дақылдар тек суармалы жерде өседі. 

Суармалы жерлерді пайдаланудың тиімділігін арттырудың жолдарының 

бірі  –  майда,  ұсақ    шаруа  қожалықтарын  біріктіріп,  ірілендіру.  Сонда  ғана 

ауыспалы  егісті,  озат  тәжірибе  мен  ғылым  жетістіктерін  жаңа 

агротехнологияларды  ендіріп,  еңбек  өнімділігін  көтеруге,  ағын  суды 

үнемдеп, топырақ құнарлығын арттыруға, мол өнім алуға қол жеткізіледі. 

Суармалы  жер  пайдаланушыларды  мемлекеттік  қолдауды  күшейтумен 

бірге,  олардың  жерді  тиімді  пайдаланудағы  жауапкершіліктерін  де 

арттыруымыз  керек.  Заңнамалық  актілерде  жер  пайдаланушылардың 

міндеттері  мен  құқықтары,  жерді  пайдалану  мен  қорғауды  мемлекеттік 

бақылау,  жерді  мақсатсыз  пайдалану  мен  ережелерін  бұзушылыққа  жол 

бергендерге  қолданылатын  шаралар  толығымен  айтылса  да,  бұл  бағыттағы 

жұмыстар өз дәрежесінде емес.  

Жер  ресурстарын  басқаратын  Агенттік  пен  оның  аумақтық 

құрылымдары  және  жергілікті  атқарушы  органдар  пайдаланылмай  жатқан 

және  құнарлығы  төмендеген  жерлерді  қайтарып  алу  тетігін  жетілдіріп,  жер 

пайдаланушылардың  жауапкершіліктерін  көтеріп,  бақылауды  күшейте  түсуі 

керек.  Жер-ана, ол ел байлығы, ел игілігіне жұмыс істеуі керек. 

Еліміздің  жері  үлкен,  жайылымы  ұлан-ғайыр.  Осы  жайылымдарды 

тиімді пайдалану үшін, рентабельдігі жоғары қой мен жылқы шаруашылығын 

дамытуымыз керек.  Ол үшін Үкімет мал жайылымын суландыру мәселесіне 

көңіл  аударуы  керек.  Үлкенді-кішілі  өзендер  маңында  көлдете  суару  да 

қайтадан қолға алу керек.  

Осы мәселелер, әсіресе ауыл шаруашылығының «алтын қоры» суармалы 

жерлердің  жағдайын  барлап,  болашағын  жоспарлап,  керекті  нормативтік 

құжаттарды әзірлеп отыратын Ауыл шаруашылығы министрлігінде суармалы 

жер шаруашылығымен айналысатын басқарма немесе бөлім болуы тиіс.  

Еліміздегі ең үлкен су тұтынушы Ауыл шаруашылығы министрлігі, ол су 

қорының  60  пайызы  егін  суару  мақсатында  пайдаланады.  Ал,  су  қорын 

пайдалану  және  қорғау  саласындағы  бақылау,  рұқсат  беруге  жауап  беретін 

мемлекеттік  орган  Су  комитеті  Министрлік  қарамағында.  Бұл  парадокс. 

Еліміздегі  трансшекаралық  өзендердің  су  ресурстарын  пайдалану, 

халықаралық  мәселелерді  көрші  елдердің    Үкіметінің    мүшелері  деңгейінде 

араласып,  халықаралық  жобаларды  іске  асыру,  су  қоймалары  мен 

тораптардың, каналдардың  жағдайын  бақылау,  су  пайдаланудың

 стратегиялық 

 

283 

А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №6, 2010 

 

Айтаханов Қ. Суармалы жерлер: проблемалары, экономикалық тиімділігін арттыру жолдары 

 

 

мәселелерін  тікелей  Үкімет  алдына  қойып  отыратын  жоғарғы  билік 

құрылымында Мелиорация және су шаруашылығы Агенттігін құратын және 

оның вертикальды жүйесін жасайтын уақыт жетті ғой деп ойлаймыз. Олар өз 

кезегінде  суармалы  жер  мен  ағын  суды  пайдаланудың  тиімді  жолдарын 

зерттеп, ұсыныстар беріп, қандай бағыттарда мемлекеттік реттеу шараларын 

жетілдіру  керек  деген  мәселелерді  көтеріп,  басқару  органдары  мен  жер 

пайдаланушылардың назарын осы мәселеге ұдайы аударып отыруы тиіс. 

Бүгінгі таңда республикада суармалы жерлерді пайдаланудың тиімділігі 

туралы  нақты  деректер  жоқтың  қасы.  Сондықтан  республика  ақпарат 

агенттігінің  статистикалық  мәліметтерінде  суармалы  жерлердің  жағдайын, 

(көлемі,  өнімділігі,  ирригациялық-мелиоративтік  қалпы)  облыстар  бойынша 

көрсететін ақпараттар болуы керек.  

Бұрыннан  айтылып  жүрген  «Мелиорация  туралы»  заң  қабылдайтын 

уақыт жетті. Бұл заңда жерді мелиорациялау бойынша мемлекеттік органдар 

мен  жер  пайдаланушылардың  жауапкершілігі,  су  шаруашылығына  қатысты 

мемлекеттік  реттеу  шаралары,  мелиорация  жұмыстарын  жүргізетін 

кадрларды дайындау мен қайта дайындау, т.с.с. мәселелер нақтылануы тиіс. 

 

1-кесте  

Республикадағы су қоймаларының жағдайы 

 

 

 

Барлық су 

қоймаларының 

саны, дана 

 

Су 

қоймаларыны

ң жобалық 

көлемі, млн.м³ 

Жағдайы 

қанағаттанарлықсыз 

су қоймалары 

 

Күрделі 

жөндеуге 

қажетті 

қаржы, 

млн.теңге 

 

дана 

% 

барлық 

қоймаға 

шаққанда 

Барлығы 

560 

66 216 

113 

20 

17 094 

Республикалық  

меншікте 

66 

11 760 

17 

26 

15 350 

Коммуналдық  меншікте 

175 

742 

54 

31 

308 

Жеке меншікте 

211 

53 556 

17 

8 

210 

Иесі жоқ 

108 

157 

25 

23 

226 

 

Республика  бойынша  бүгінгі  таңда  тозығы  жеткен  су  қоймалары  -  20 

пайыз,  су  тораптары  -  38  пайыз,  каналдар  -  46  пайыз  құрайды  [6].    Олар 

күрделі  жөндеуді  керек  етеді.  Жергілікті  жерлердегі  108  су  қоймалары  мен 

бірқатар  коллекторлардың  иесі  жоқ.  Сондықтан,  бұл  объектілердің  бәріне 

техникалық  инвентаризациядан  өткізіп,  паспорттау  керек.    Бүгінгі  таңда 

республикадағы  су  қоймаларды  күрделі  жөндеуге  17  миллиард  теңге 

көлемінде қаржы керек. Ал, жыл сайын бөлінетін қаржы 1 миллиард теңгеге 

жетпейді ол қажеттіліктің 4 пайызын ғана құрайды. Бұл өте аз. 

Тіпті, соңғы бес жылда су шаруашылығы нысандарының күрделі жөндеу 

жұмыстары үшін жобалық-сметалық құжаттарына қаржы бөлінбеген. Әсіресе 

 

284 

А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №6, 2010 

 

Айтаханов Қ. Суармалы жерлер: проблемалары, экономикалық тиімділігін арттыру жолдары 

 

 

жекеменшік  иелігіне  өтіп  кеткен  су  қоймаларының  жағдайы  өте  қиын.  Тек 

қана  жобалау-сметалық  құжаттар  жасауға  3,4  миллиард  теңге  қаржы  керек. 

Үкімет  үстіміздегі  жылы  қалпына  келтіруді,  күрделі  жөндеуді  кезек 

күттірмей керек ететін су қоймалары мен гидротехникалық  ғимараттардың, 

каналдардың  тізімін  бекітіп,  оған  алдағы  жылы  республикалық  бюджеттен 

тиісті  қаржы  бөлінуі  керек.  Бұл  шаралар  облыстар  мен  аудандарда  да 

атқарылуы  тиіс.  Кешегі  Қызыл-Ағаш,  Самардағы  болған  жағдайлардан  біз 

қорытынды шығаруға тиіспіз.  

Республикамызда  су  қоймалары  меншік  иелеріне  қарамастан  әртүрлі 

деңгейдегі  стратегиялық  маңызды  объектілер  қатарына  жатқызылып, 

мемлекет  тарапынан  мониторинг  жүргілізіп  отырылуы  тиіс.  Сол  үшін 

бұрынырақта  қабылданған  «Экономикалық  стратегиялық  маңызы  бар 

салалардағы  меншіктің  мемлекеттік  мониторингі  туралы»  заңға  және  басқа 

қандай  заңдарға  өзгерістер  енгізу  керек,  бұл  туралы  Үкімет  Парламентке 

ұсыныс беру керек. 

Суармалы  жерлерді  пайдаланудың  тиімділігін  арттыру  –  ол  елімізде 

азық-түліктің тұрақты түрде молшылығын жасаудың бірден-бір жолы екенін 

біз  толық  түсініп  қана  қоймай,  осы  салаға  барынша  басымдық  беруге 

баршамыз  болып  ат  салысуымыз  керек.  Мейлі  ол  жеңілдетілген  несие 

болсын, субсидия беру болсын, инвестиция тартуға бағытталған заңнамалық 

актілерге  тиісті  өзгертулер  енгізу  болсын.  Себебі  суармалы  жерлер  кепілді 

түрде  жыл  сайын  мол  өнім  беретін,  қайтарымы  жоғары  ауыл 

шаруашылығының  «алтын  қоры»  ғана  емес,  ол  сол  өңірлерде  тұратын 

республика  халқының  өмір  тіршілігі,  әлеуметтік  жағдайы,  тағдыры. 

Суармалы  жерлердің  жағдайы  жөнделсе,  елімізде  азық-түлік  молшылығы 

болады, агроөнеркәсіп кешенінің экспорттық әлеуеті артады, импорт азаяды, 

республика халқының 40 пайыздан астамының жағдайы жақсарады.  

 

ӘДЕБИЕТТЕР 

 

1.

 

Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы, 29.01.2010 жыл. 

2.

 

Қазақстан  Республикасының  Жер  ресурстары  агенттігінің  2009  жылғы  қорытынды  есебі,  2010 

жыл. 

3.

 

Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігінің мәліметтері, 2010 жыл.  

4.

 

Қазақстан  Республикасының  Ауыл  шаруашылығы  министрлігі  Су  комитетінің  мәліметтері,  2010 

жыл.  

5.

 

Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігінің мәліметтері, 2010 жыл.  

6.

 

Қазақстан  Республикасының  Ауыл  шаруашылығы  министрлігі  Су  комитетінің  мәліметтері,  2010 

жыл.  

 

 

 

 

 

 

 

285 

А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №6, 2010 

 

 

Б.С.МЫРЗАЛИЕВ 

доктор экономических наук, профессор 

МКТУ им. А.Ясави 

 

А.С.ДЮСЕМБИЕВ 

кандидат экономических наук 

МКТУ им. А.Ясави 

 

ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ОЦЕНКА КОНКУРЕНТОСПОСОБНОСТИ  

РЕГИОНАЛЬНОГО ПРОДОВОЛЬСТВЕННОГО РЫНКА 

 

Мақалада  аймақтық  азық-түлік  нарығының  бәсекеге  қабілеттілігін  экономикалық  бағалау 

мәселелері қарастырылады. 

 

This article deals with the economic estimation of competitiveness of the regional food market. 

 

Мировой  финансовый  кризис  заставил  всех  нас  по-другому  взглянуть  на 

экономическую  ситуацию  в  Казахстане.  Потребовали  пересмотра  политика 

финансовых  институтов,  состояние  агропромышленного  комплекса  и  оценка 

роли  регионов  в  обеспечении  устойчивого  развития  и  конкурентоспособности 

страны. Благодаря адекватным антикризисным мерам со стороны Правительства 

республики  удалось  сохранить  определенную  стабильность,  сдержать  уровень 

инфляции,  создать  дополнительные  рабочие  места.  Первоочередное  внимание 

уделено  социальным  и  инновационным  программам,  которые  успешно 

реализуются во всех регионах страны. За  неполные два года на антикризисные 

меры в Казахстане выделено около 18 млрд. долларов. Даже в самый кризисный 

2009 год рост экономики республики составил 1,1%, а промышленности – 1,7%. 

В отдельных регионах зафиксированы еще более высокие темпы роста. 

Особенностью современных конкурентных отношений в условиях развития 

рыночной  экономики,  является  необходимость  формирования  определенных 

конкурентных преимуществ, обеспечивающих в процессе ведения хозяйственной 

деятельности,  достижения  высоких  социально-экономических  результатов. 

Повышение  конкурентоспособности  и  развитие  конкурентных  преимуществ 

продовольственного  рынка  регионов  страны,  является  одним  из  основных 

приоритетных направлений развития отечественной экономики. 

Продовольственный  рынок  в  любой  стране  является  важным  механизмом, 

обеспечивающим  согласование  экономических  интересов  производителей  и 

потребителей  сельскохозяйственной  продукции.  В  то  же  время  чисто  рыночный 

механизм не может в полной мере обеспечить эффективность распределительных 

отношений  в  обществе,  необходимый  уровень  продовольственной  безопасности 

страны  и  продовольственной  независимости  отдельных  регионов.  Поэтому 

возникает  необходимость  формирования  определенных  институциональных 

отношений для эффективного функционирования и развития продовольственного 

рынка. 

Распад  централизованной  системы  распределения  продовольственных 

ресурсов  в  Казахстане  и  затянувшийся  процесс  создания  новой   системы,

  

 

286 

А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №6, 2010 

 

Мырзалиев Б.С., Дюсембиев А.С. Экономическая оценка конкурентоспособности регионального... 

 

 

соответствующей  условиям  рыночной  экономики,  привели  к  развитию 

монополизации  отдельных  сегментов  продовольственного  рынка,  к  появлению 

неформальных  теневых  институтов  в  этой  сфере.  Данные  процессы 

сопровождались  возрастанием  роли  посреднических  структур,  сложностями 

сбыта  продукции  отечественных  сельскохозяйственных  товаропроизводителей, 

увеличением  трансакционных  издержек  в  связи  с  ростом  неопределенности  и 

нестабильности  процесса  взаимодействия  между  субъектами  рынка  различных 

уровней. 

Неразвитость  и  неэффективность  продовольственного  рынка  обусловили 

возникновение  рисков  продовольственной  безопасности  страны  в  целом  и 

продовольственной независимости отдельных регионов. 

Таким образом, теоретико-экономическое исследование продовольственного 

рынка имеет большое значение для формирования на нем действенной системы 

экономических и институциональных отношений.  

В 

постсоветский 

период 

коренным 

образом 

изменилась 

роль 

продовольственного  рынка  в  системе  экономических  отношений  страны.  Из 

посредника 

между 

товаропроизводителями 

и 

потребителями 

сельскохозяйственной  продукции  он  превратился  в  активного  регулятора 

воспроизводственного  процесса  аграрного  производства 



  рынок  формирует 

спрос,  который  в  свою  очередь  определяет  предложение  по  ассортименту, 

количеству и качеству продовольственных товаров. 

Продовольственный  рынок  с  позиций  системного  подхода  необходимо 

рассматривать, по нашему мнению, в следующих аспектах: во-первых, в качестве 

организационной  структуры  с  такими  взаимодействующими  элементами,  как 

товаропроизводители,  покупатели,  инфраструктура  и  государство  в  лице 

центральных и региональных органов власти и управления; во-вторых, в качестве 

регулируемой экономической системы, так как от управляемости организационно-

экономических  процессов  зависит  достижение  в  конечном  счете  главной  цели  – 

обеспечения  населения  качественными  продуктами  питания  в  достаточном 

количестве и ассортименте. 

В  последнее  время  возросло  внимание  к  процессам,  происходящим  не 

столько  на  общереспубликанском,  сколько  на  региональном  уровне. 

Многообразие природно-экономических условий развития экономики Казахстана 

обусловливает  необходимость  формирования  и  развития  региональных 

продовольственных  рынков,  отражающих  специфику  производства  и 

потребления продукции в конкретных регионах страны. 

При  большом  многообразии  определений  рынка  в  экономической 

литературе  имеются  лишь  несколько  определений  продовольственного  рынка  и 

практически  отсутствуют  определения  регионального  продовольственного 

рынка.  По  нашему  мнению,  региональный  продовольственный  рынок 

представляет собой организационно-экономическую систему, интегрирующую в 

едином процессе товародвижения производителей сельскохозяйственного сырья 

и продовольствия, оптовых торговцев, непосредственно потребителей продукции  

 

287 

жүктеу/скачать 5,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: