Ғылыми журнал 1996 жылдың қарашасынан бастап екі айда бір рет шығады
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010
жүктеу/скачать 5,22 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Сыздықова Г.О.
- ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНДА ТӘУЕЛСІЗДІКТІҢ ЖЫРЛАНУЫ В данной статье анализируются и научно-исследовательскими методами рассматриваются
- This article analyses truth of times, spiritual and artistic connection and inter-action between a
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Оралбаев Ө. Қазақ поэзиясында тәуелсіздіктің жырлануы
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010
- Р.Т.КАЛДЫБАЕВА
- Kazakh and Russian.
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Сыздықова Г.О. Валенттілік түрлерінің тіл деңгейлеріндегі сипаты
біріне қарама-қарсы болады. Валенттіліктің мазмұндық және формалдық түрлері С.Д.Кацнельсон, А.С.Филатова т.б. ғалымдардың еңбектерінде тұжырымдалады. Валенттілік теориясын тілдердің типологиялық ерекшеліктерімен байланысты қарастыруда синтетикалық тілдерге қарағанда аналитикалық тілдердің валенттілік құрылымы жағынан анағұрлым айқын екендігі нақтыланады. Валенттілік құбылысын сөздің толық мағыналы басқа бір сөзбен байланысу қабілеті түрінде де анықтауға болады. Жалпы әрбір толық мағыналы сөз кез келген екінші бір толық мағыналы сөзбен тіркесім құрай алады. Бірақ валенттілік – сөздердің синтаксистік қатынасқа түсу қабілетінен анағұрлым күрделі құбылыс. Валенттіліктің тіркесімділік құбылысынан ерекшелігі де осы тұрғыдан көрінеді. Сөздердің бір-бірімен өзара тіркесімділік қасиеті негізінен сөйлеу үдерісінде жүзеге асады. Ал валенттілік толық мағыналы сөздердің бәріне бірдей тән емес. Толық мағыналы сөздердің ішінде сөйлесімнің толық еместігін өздігінен білдіріп, оны толықтыруды қажет ететін сөздер ғана валенттілік сипатқа ие болады. Сондықтан валенттілік мағынаның сөйлесімдегі «бос орындарды» толықтыруды қажет ететін ерекше қасиеті ретінде қарастырылады. Валенттілік қабілеті бар сөз оны «толықтыру» мүмкіндігімен ерекшеленеді. Валенттілік түрлері белгілі бір сөз табының басқа сөз таптарымен мағыналық жағынан сөз тіркесі, сөйлем және мәтін деңгейінде байланысуы негізінде де топтастырылады. Бұл бағытта ғалым А.Е.Карлинский валенттілікті етістіктердің актанттармен байланысу сипатына қарай үшке бөледі [3.53]: 1) Міндетті валенттілік. Валенттіліктің бұл түрінде барлық актанттардың болуы міндетті. Мысалы, Студент сабаққа қатысады. 2) Факультативтік валенттілік. Мұнда актанттардың біреуінің түсірілуі әбден мүмкін. Мысалы, Оқушыда (кітап) бар. 3) Еркін валенттілік. Валенттіліктің бұл түрінде актанттардың етістікпен тікелей байланыста болмауы олардың сөйлем құрамынан еркін шығуына немесе еркін кіруіне ықпал етеді. Валенттіліктің бұл түрлері бір-бірінен өзара қарама-қарсылығымен ерекшеленеді. Мысалы, соңғы топтастырудағы міндетті және еркін валенттіліктер бір-біріне мүлдем қарама-қарсы болса, факультативтік валенттілік бұл екеуінің арасындағы аралық түр болып табылады. Валенттілік түрлерінің айырмашылығы да, ұқсастығы да тіркесімділікте актант сөздердің қатысу немесе қатыспау міндеттілігіне байланысты анықталады. Егер міндетті валенттілікке актанттардың толық қатысуы міндетті болса, еркін валенттілікте, керісінше, олардың біреуінің сөйлем ішінде болу не болмауы тіркесімділікке нұқсан келтірмейді, ал факультативтік валенттілікте актанттардың біреуінің түсірілуі мүмкін. Бұдан валенттілік түрлерінің арасындағы қарым-қатынас олардың құрамындағы актант сөздермен жүзеге асатындығы көрінеді. 123
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Сыздықова Г.О. Валенттілік түрлерінің тіл деңгейлеріндегі сипаты
М.Д.Степанова ғылыми зерттеулердегі валенттіліктің актив–пассив, категориялық-жеке, альтернативтік (міндетті)-альтернативтік емес
(факультативтік) т.б. топтарын жинақтай отырып, актив және пассив валенттіліктің тілдік бірліктің өзімен байланысатын бірлікке қатысты оған тәуелді немесе өзінің басыңқы орында болуымен, категориялық және жеке валенттіліктердің тілдік бірліктердің тұтас бір категориялар жүйесіне немесе ол жүйенің бір ғана түріне тән болуымен, альтернативтік және альтернативтік емес (міндетті және факультативтік) валенттіліктің сөйлем ішінде актант сөздердің болу немесе болмау мүмкіндігімен байланысты ерекшеленетінін атап көрсетеді [1.13]. Сонымен қатар сөздің ішкі валенттілігін талдауда валенттіліктің грамматикалық және лексикалық түрлері көрсетіледі [1.15]. Зерттеуші сөздің ішкі валенттілігін формалды-морфологиялық және семантикалық бағыттарда қарастыра келіп, біріншісінің сыртқы грамматикалық валенттілікке, екіншісінің сыртқы лексикалық валенттілікке сәйкес келетінін атап көрсетеді. Бұдан валенттілік түрлерінің арасындағы тығыз байланысты көруге болады. Формалды- морфологиялық валенттілік тілдің сөзжасамдық, морфологиялық деңгейлеріндегі бірліктердің заңдылықтарымен анықталады. Ал семантикалық валенттілік, сыртқы лексикалық валенттілік тәрізді, лексикалық-категориялық сипаттағы негізгі сөздер мен сөзжасамдық морфемалардағы экстралингвистикалық жағдайларды сипаттайды [1.18]. Сөздердің валенттілік қасиетін жан-жақты қарастыру барысында Н.И.Филичева жалпы және элементарлық, көпорынды және бірорынды, әлеуетті және реализациялы, міндетті және факультативтік, категориалды және индивидуалды валенттілік түрлерін анықтап, соның негізінде валенттіліктің синтаксистік және семантикалық түрлерін бөліп көрсетеді [4.136]. Сонымен
қатар М.Д.Степанова, Г.Хельбиг, С.Д.Кацнельсон, А.С.Филатова, т.б. зерттеушілер валенттіліктің логикалық, семантикалық және синтаксистік түрлерін де көрсетеді. Бұлардың ішінде логикалық валенттілік ұғымдық мазмұн арасындағы тілден тыс қатынастарды, семантикалық валенттілік семантикалық компоненттердің үйлесімділігі мен тіркесімділігін, ал синтаксистік валенттілік нақты тіл бірліктерінің айналасындағы ашық орындардың міндеттті және факультативтік толықтырылуын қарастырады. Ғалым Ғ.Хасанов валенттілік түрлеріне қатысты тұжырымдарды негізге ала отырып, «заттық-логикалық, семантикалық және синтаксистік валенттілікті» [5.216] жалпы валенттіліктің негізгі түрлері ретінде атап көрсетеді. Ағылшын, орыс және қырғыз тілдеріндегі валенттілік пен тіркесімділіктің тілдік сипатын өзара салғастыра зерттеуде ғалым Ч.К.Найманова валенттіліктің логикалық, семантикалық, синтаксистік, грамматикалық, лексикалық, ішкі, сыртқы және т.б. түрлерге бөлінуін «тіл бірліктерінің тіркесімділік әлеуеті деңгейімен» [6.17] байланыстыра отырып, валенттілік теориясы дамуының бастапқы кезеңінде валенттіліктің тілдің тек синтаксистік деңгейінде ғана қолданылғанын атап көрсетеді. Сондай-ақ валенттіліктің актив-пассив, міндетті-факультативтік түрлеріне жалпы сипаттама беріп, зерттеу нысанына алынған тілдер жүйесіндегі синтаксистік және семантикалық
124
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Сыздықова Г.О. Валенттілік түрлерінің тіл деңгейлеріндегі сипаты
валенттіліктің сөз тіркесі, сөйлем деңгейіндегі маңызды мәселелерін қарастырады. Тіл ғылымындағы жаңа ғылыми бағыттағы зерттеулерде соңғы кезде мәтін лингвистикасының прагматикалық жағынан зерттеу нысанына айналуы валенттіліктің тағы бір түрі – контекстуалды валенттілікті бөліп қарастыруға негіз болды. Контекстуалды немесе прагматикалық валенттілік тілдің қатысымдық жағдаятымен тікелей байланыста анықталады. Сөз валенттілік қасиеті арқылы белгілі бір тілдік заңдылықтар бойынша сөз тіркесі, сөйлем және мәтінде бірігеді. Соның негізінде сөз және контекст, сөз және мәтін арасындағы қарым-қатынас валенттілік пен мәтін арасындағы өзекті мәселелерді кеңірек зерттеуді қажет етеді. Сондықтан валенттілік теориясында валенттілік пен тілдік қатысым (коммуникация) арасындағы өзара қарым-қатынастың негізгі өлшемдерін белгілеу, валенттіліктің жаңа түрі – прагматикалық валенттіліктің дәстүрлі валенттілік түрлерімен арақатынасын анықтау, оның мәтіндегі орны мен сипаты, құрылымы т.с.с. мәселелер өз алдына жеке зерттеу нысаны ретінде қарастырылуға тиісті маңызды мәселелердің қатарынан орын алады. Сондай-ақ валенттілік пен коммуникацияның арақатынасында сөз бен контекстің, сөз бен мәтіннің арасындағы қатынастан валенттілік пен мәтіннің арасындағы қарым-қатынасты анықтау
мәселесі валенттілікті мәтін лингвистикасымен байланыстыра зерттеудің маңыздылығын көрсетеді. Бұл бағытта валенттілікті нақты ережелер бойынша сөз тіркесі, сөйлем және мәтіндерге бірігетін сөздердің сапасы ретінде қарастыруға болады. Сонымен валенттілікті топтастыру мәселесіне қатысты ғылыми тұжырымдар негізінде валенттіліктің тіл деңгейлеріндегі сипаты оның бірнеше түрлерге бөлінуімен байланысты екендігін анықтауға болады. Тіл деңгейлерінің арасындағы өзара тығыз байланыс валенттілік түрлеріне де ықпал етеді. Валенттілік теориясының тіл деңгейлеріндегі сипатын, қызметін, тілдегі басқа құбылыстармен байланысын, ерекшелігін зерттеуде валенттілік түрлерінің арасындағы байланыстар да негізге алынады.
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Степанова М.Д. О внешней и внутренней валентности слова //Иностранные языки в школе. – №3, 1967.
2.
3.
4.
//Вопросы лингвистики и методика преподавания иностранных языков. Выпуск 1. Москва, 1968. 5.
Хасанов Ғ. Қазақ тілінің лексикалық синтагматикасы. Докт. дисс. қолжазбасы. – Алматы, 2009. 6.
Найманова Ч.К. Лингвистический статус валентности и сочетаемости в разносистемных языках //Автореферат докт. дисс. – Бишкек, 2006. 125
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Ө.ОРАЛБАЕВ филология ғылымдарының кандидаты
Қазақ халқының сан ғасырлық арманы мен мұраты ел егемендігі, азаттық пен тәуелсіздік болды. Осы жолда ғасырлар бойы күресті, шайқасты, жан алысып, жан беріскен кезеңдерді бастан кешті. Қандай қиындық, қайғы- қасырет көрсе де өзінің ежелгі арманынан айныған жоқ. Осы арман мен мақсат бүгінгі күнге дейін қазақ сөз өнеріне мәңгілік мұрат, өлмес дәстүр болып жетті. Өзінің кемел туындыларымен кеңес әдебиетінің алдыңғы қатарында болған қазақ поэзиясы қай кезеңде де ата- баба арманының аңсарын бір сәтке де ұмытқан жоқ. «Мен – қазақпын мың өліп, мың тірілген» деп сонау 1960-шы жылдары, кеңестік құрсаудың шідерлі шеңгелі кезінде шынжырды бұзардай болып «Мен – қазақпын» деген ұлттық реңдегі рухты дастан туғызған Жұбан Молдағалиев шығармасының арғы арқауында Азаттық жырлары, бергі арқауында Бостандыққа ұмтылған ұлт мүддесі жатты. Бір парадокс, үш жүз жылға жуық кезеңдегі ұлт-азаттық күресінің бәрінде де қазақ поэзиясы қашанда қаһармандық пен қайсарлық танытып келді. Он алтыншы жылғы азаттық күресі мен кешегі қызыл қырғын кезіндегі қолдан ұйымдастырылған геноцид, қанды қырғын, зәбірлі зұлмат кезінде де қазақ жыры қаһармандықтың үлгі-өнегесін көрсете алды. Осы қаһармандық-азаматтық үрдіс пен дәстүр соғыстан аман-есен оралған толқынның белді өкілдері Әбу Сәрсенбаев пен Дихан Әбілевтің, Қасым Аманжолов пен Жұбан Молдағалиевтің, Хамит Ерғалиев пен Мұзафар Әлімбаевтың, Жұмағали Сайын мен Сырбай Мәуленовтің, Халижан Бекқожин мен Сағынғали Сейітовтің, т.б. қаламгерлеріміздің өлең- жырларында өзіндік өрнек тапты. Жыраулық дәстүрден бері қарай жолын үзбеген ерлік жырлары кешегі Ұлы Отан соғысының сұрапыл жылдарында да Қасым Аманжолов пен Абдолла Жұмағалиевтің, Далабай Жазықбаев пен Баубек Бұлқышевтің шығармашылығында барынша жарқырап көрінді. Ақынның заман алдындағы жауапкершілігі оның шығармаларында жан- жақты көрініп жатуы ләзім. Сондықтан да ақынның әрбір өлеңі, мейлі ол таза лирикалық тонда болсын, мейлі ол азаматтық пафосты болсын, мейлі ол
126
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Оралбаев Ө. Қазақ поэзиясында тәуелсіздіктің жырлануы
сүйген жар мен сүйікті ата-анаға арналсын, онда азаматтық жауапкершілік реңі көрініп тұруы шарт. Сонда ғана ол ақын жауапкершілігін сезіндіріп, сол арқылы оқырманын қапысыз иландырып, сендіріп тұрмақ. Замана тынысы осы ретте ақындар Нұрлан Оразалин, Күләш Ахметова поэзиясының негізгі жаны десек, жырларының өзегі ойлы да отты, сазды да салиқалы, сезімтал да сергек жырларға кенде емес.
Ежелден адамзаттың өмір сүруінің қайшылықсыз болмайтынын ақын анық біледі. Тек ол әр пенде мұны өзінің жеке өмірінің қайғы-қасыреті деп қабылдаса, ақын оны үлкен, адамзаттық-қоғамдық, замандық масштабта алып қарайды. Сондықтан да ол – ақын. Ақынның көкірек көзі басқаларға қарағанда ұялы, көңіл көзі басқаларға қарағанда тереңірек. Заманның кескін- келбетін, оның шырқыраған шындығын жырлауда ақын қаламынан туған сандаған сарабдал жырлар осы сөзімізге айғақ деген пікірдеміз. Нұрлан Оразалин өлеңдерінде тәуелсіздік тақырыбы кең масштабта, үлкен ауқымда көрінеді. Мысалы, «Таңдамалы туындылар» жинағының бірінші томындағы «Тәңірім нұрын төккенде», Үнім менің алаңдарда адасты», «Түсін мен…», «Жолдан, шаңнан іздедім», «Ақындар», «Аспан туралы жыр», «Жерік түндер», «Жастық одасы», «Мазасыздық», «Республика жыры», «Жігер жыры», «Ынтымақ жыры», екінші томындағы «Күрес жыры», «Бетпе-бет», «Қозғалыс», «Жетінші құрлық», «Жаңа алаңда жарам бар жазылмаған», «Талбесік», «Ашық сөз», «Ақын болу хақтың ісі», «Қызуқандылық», «Тамыз оқиғасы», «Сенім», «Кетті қайда…», «Азаттық жыры», үшінші томындағы Шыңғыс Айтматов «Ғарыш мінезді жырлар» деп өте дәл әрі үлкен суреткерлікпен әділ бағасын берген жырлар легі – Нұрлан Оразалиннің туған еліміздің үлкен ақыны, қалыптасқан суреткері екенін көрсететін туындылар. Ал кезінде нәзік те нақышты, сергек те сезімтал жырларымен көрінген Күләш Ахметова поэзиясы кейінгі кезеңдерде үлкен азаматтық пафос пен қаламгерлік қайраткерлікке ұласты. Оның соңғы жылдары жарық көрген «Құт», «Бақ» атты жыр кітаптарында тәуелсіздік тақырыбы кеңінен ашыла түсті. Ақын қазіргі заманды, бабаларымыз ғасырлап күткен еркіндік пен теңдікті, азаттықты барынша қуана жырлап, оның мәңгілік болуын бүкіл жан- дүниесімен тілейді, мінажат етеді. Оның жырларындағы тәуелсіздік рухы нәзік сезіммен көмкеріліп, бірақ қайсар да өр көңілмен өріледі. Сондықтан да Күләш ақын:
127
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Оралбаев Ө. Қазақ поэзиясында тәуелсіздіктің жырлануы
Ұлы үлестен Ұлы күш Ұрпағыма, Ұлы еншісін алатын ақыл бергей!- деп тебіренсе, тәуелсіздік туының құламауын тілеген ақынның адал да алғаусыз көңілін жазбай тануға болады. Мұндай жырлардың бәсі биік, бағасы үлкен, маңызы зор болуы да дау туғызбаса керек.
ӘДЕБИЕТТЕР 1.
Оразалин Н. 3 томдық таңдамалы туындылары. Алматы: Жазушы, 2006. 2.
Жиырмасыншы ғасыр жырлайды. Антология /құрастырған. С.Абдрахманов. Алматы: Раритет, 2007, -520 б. 3.
4.
5.
128
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010
Т.М.БАЙМАХАН кандидат филологических наук, профессор МКТУ им. А.Ясави
магистрант МКТУ им. А.Ясави
Г.Пальмер разработал систему моделей глагольных словосочетаний и выделил 27 глагольных моделей, которые он считал необходимым ввести в словарную статью соответствующий номеру модели наряду с её обобщенным вербальным обозначением [1]. А.Хорнби использует тот же принцип моделирования глагольных словосочетаний [2.21-121]. Система глагольных моделей, разработанная Р.С.Гинзбургом, отличается от системы, разработанной Г.Пальмером и А.Хорнби, прежде всего тем, что сами модели выделяются на уровне классов слов-частей речи. Модели представляют в обобщенном виде структуру словосочетаний, в котором используются глаголы современного английского языка. В основу разработанного ею набора моделей положены два критерия: 1) обусловленность значения глагола структурой словосочетания; 2) регулярность употребления глагола в данном значении в словосочетании, имеющим данную структуру. Автором было выделено 22 моделей глагольных словосочетаний [3]. Классификация глагольных словосочетаний, предложенная Л.С.Бархударовым, выглядит следующим образом: 1.
Словосочетания, ядром которых может быть как переходный, так и непереходный глагол; 2.
определенного подкласса: либо переходный, либо только непереходный [4.18]. Однако, вся сложность состоит в том, что в английском языке есть очень небольшое количество абсолютно переходных или абсолютно непереходных глаголов. Граница между переходными и непереходными глаголами не является раз и навсегда установленной. Глаголы в английском языке почти утратили закрепленную характеристику переходности/непереходности, они практически «превратились в синтаксическую сочетаемость глагола» [5.75]. В глагольных словосочетаниях выражаются объектные отношения, указывающие на различный характер направленности действия, на предмет (прямой или косвенный объект), либо на обратную направленность прямого или косвенного объекта на психо-физическое восприятие субъекта. В
зависимости от валентности переходного глагола объектное словосочетание может быть двучленным или трехчленным. Если глагол 129
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Баймахан Т.М., Калдыбаева Р.Т. Валентность и сочетаемость глагола в глагольных...
одновалентный, то объектное словосочетание представляет собой двучлен, если глагол двухвалентный, то, соответственно, объектное словосочетание представляет собой трехчлен. Основной синтаксической связью в глагольных объектных словосочетаниях в английском языке является примыкание, в казахском языке – управление и примыкание.
Рассмотрим только некоторые модели в английском и казахском языках: 1.
Модель V+Adv (глагол + наречие) Как отмечалось выше, в английском языке в препозиции к глаголу могут свободно употребляться только наречия, да и то их препозиция факультативна. В основном, наречия занимают постпозицию к глаголу. See clearly – жақсы көру Cry loudly – қатты жылау Наречие может быть факультативным, а может быть и обязательным для реализации данных значений глагола. В английском языке сочетаемость с наречием, характеризующим образ действия, является показателем полно-знаменательного глагола как
морфологического класса слов, так как связочные глаголы этим типом сочетаемости не обладают. Синтаксическая связь – примыкание. В казахском языке глагол и наречие сочетаются по способу примыкания, при чем наречие занимает, как правило, препозицию по отношению к ядерному глаголу: артта қалу, қатты күлу, кеш келу, ерте келу и т.п. II. Модель V + Adj (глагол + прилагательное) В английском языке имеются словосочетания, ядром которого выступает глагол, а адъюнктом – прилагательное: to sound good, to smell wonderful, to taste bitter. Синтаксическая связь в данном словосочетании осуществляется по способу примыкания. В казахском языке таким словосочетаниям соответствуют модель V + Adv (глагол + наречие), компоненты которого сочетаются по способу примыкания: тамаша (керемет) аңқиды и т.д. В казахском языке наречия занимают постпозицию по отношению к ядерному слову, в английском же языке наречия могуть занимать как препозицию, так и постпозицию по отношению к ядерному глаголу. III. Модель V + N (глагол + существительное) Ядром словосочетания является переходный глагол, адъюнктом – существительное. Глаголы могут быть разнообразными по своей семантике. Это могут быть глаголы, обозначающие конкретное физическое действие (to write – жазу, to close – жабу, чувственное восприятие (to see – көру), глаголы речи (to tell – айту) и т.д. Адъюнкт словосочетания описываемой модели может быть выражен конкретным или абстрактным, одушевленным или неодушевленным существительным. В английском языке в этом типе словосочетания синтаксическая связь не получает никакого морфологического оформления и выражается примыканием и твердым порядком расположения членов словосочетания. Объектной валентностью обладает существительное – адъюнкт в общем падеже, выполняющее функцию объектного дополнения: to read a newspaper, to send a |