А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №4-5, 2010

 
48 
соң    арада    жиырма    екі    жыл    өткенде    жарық    көрген  «Рүстем–Дастан»  
кітабының    кіріспесінде  М.Әуезов:  «Мынау    еңбек    Фирдаусидің 
«Шаһнамасынан»  тікелей    жасалған    аударма    демейсіз,    сол    Фирдаусидің  
үлгісімен   халық   ақыны  
Тұрмағамбеттің   өзі   өлең  етіп  жазған   Рүстем
   
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №4-5, 2010 
 
Әбілхайыров Н.
 
Сырдағы жыр мүшәйрасы
 
 
 
 
жөніндегі  дастанның  қазақша  варианты  дейміз»,– деп  жазды. Ал  академик  
М.Қаратаев  ақынның  бұл  еңбегін «әдеби  ерлік»  деп  бағалаған  еді. Ғалым  
Тұрмағамбет    негізін    қалаған    Сыр    бойындағы    шайырлық    мектебінің  
өкілдері    жайынан    сөз    қозғай    келіп    былайша    пікір    білдірген: 
«Тұрмағамбеттің  өзіне  тән  ерекшелігі: ол  бір  жағынан  өз  мектебінің  
шайырларынша    Шығыс    әдебиеті    мен    қазақтың    халық    әдебиетін  
ұштастырса,  екінші  жағынан осы  дәстүрді  Иса  Байзақовша  қазақтың  
Совет  әдебиетімен  ұштастырды.  Сондықтан  да  Сыр  бойынан  шыққан  
Асқар  Тоқмағамбетов,  Әбділда  Тәжібаев,  Қалмақан  Әбдіқадыров, Өтебай  
Тұрманжанов    сықылды    сол    кездегі    жас    совет    ақындары    өздерінің  
алғашқы  адымында  Тұрмағамбеттен  ақындық  тәлім  алып,  оны  өздеріне  
ұстаз    тұтқан»  [4.56].  Расында,    зерттеуші    мақаласында    атап  
көрсеткендей,  ақын  қазақ  поэзиясына  енген  Шығыс  өрнектері  – мысал,  
тақпақ,  рубаи,  тәмсіл, хикая, дастан  жанрларын  қазақ  топырағында,  төл  
тілімізге  беймдеп,  түлетіп,  түрлендіріп,  жазудың  тамаша  үлгісін  танытты. 
М.Қаратаевтың:  «Сонымен  образ  түрінде  «Шаһнаманы»    Шығыс  
поэзиясының  ұлы   дарағына  теңесек,  қазақтың  Тұрмағамбет   ақын  бізді  
сол    дараққа    апарып    таныстырған    жоқ,    дарақты    бізге    әкеліп,  қазақ  
топырағына    қондырып    таныстырды.  Таныстырып  коймай,  бұл  дарақты 
қазақ  поэзиясының  миуалы  бағына  қосып,  жанымызға  эстетикалық  сая 
таптырды.  Оның  бұл  ең  шұрайлы,  ең  жемісті  еңбегі!»  [4].    деген  ризалық 
сезімге толы әдеби әрі азаматтық ой-пікірі Тұрмағамбет шығармашылығына  
берілген лайықты баға. 
Тұрмағамбет мұрасына сонау ХХ ғасырдың 30-жылдарынан бастап көңіл 
бөлген  Әуелбек  Қоңыратбаев  та  ақынның  Сыр  бойы  ақындарына  ұстаздық 
жасап,  қисса  әдебиетіне  жол  салған,  жазба  әдебиетіміздің  Шығыспен 
байланысты екінші бір қанатын дамытқан, өлең мен термеге үлкен жаңалық 
енгізген  тұлға  екендігін,  сол  себепті  Т.Ізтілеуов  өзіндік  дәстүр,  мектеп 
тудырған  поэзия  өкілдерінің  бірі  ретінде  бағаланатынын  жазған.  Оның 
пікірінше, Сыр елінің ақындары мен шайырлары: Кете Жүсіп, Қаңлы Жүсіп, 
Нақып,    Ерімбет,  Даңмұрын,  Шораяқтың  Омары  да    шығыстың  поэзия 
өлшемін  осы  Тұрмағамбеттен  үйренген.  Тұрмағамбет  мектебіндегі  қара 
өлеңнің  бунақтары  3-4-4  болып  келетін  болса,  мұның  өзі  Сыр  бойында  ән-
жырдың  жаңа  үлгілерін  тудырған.  Соның  бірін  4-4-3,  4-4-3  болып  келетін 
«түркімен  күйі»  өлшеуі  дейміз.  Поэзия  мен  музыкада  қатар  туған  бұл 
реформаны  бірден  түсіну  оңай  емес.  Зерттеушінің  мына  пікірлері  бүгін  де 
маңызды:  «Бізде  өлеңді  тақырыптан,  жанрды  автордан  бастайтын  әдет  бар. 

 
49 
Әр түрлі әдісте, жанрда көрінген Т.Ізтілеуовке бұл өлшем тура келе бермейді. 
Асылы,  Тұрмағамбет  поэзиясын  стильдік  ерекшелігі,  шеберлік  мәселесінен 
бастаған жөн. Стилі – шығыстық реализм, шеберлігі – өлеңдерінің дүрлігінде, 
метафоризмінде болса керек. Онда тақпақ, нақыл мен ғибрат, рубаи, афоризм, 
қисса, бойын жасырған сатирашылдық бар» [5.221-222]. 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №4-5, 2010 
 
Әбілхайыров Н.
 
Сырдағы жыр мүшәйрасы
 
 
 
 
Міне,  парсының  ұлы  ақыны  Ә.Фирдоусидің  отыз  бес  жыл  жазған 
«Шаһнамесін»  небәрі  он  айда  қазақша  сөйлетіп  талай  «мықтымын»  деп 
жүрген  қалам  иелерінің  өзін  таңырқатқан  Тұрмағамбет  поэзияда  өз  үні,  өз 
мектебі,  өз  тақырыбы  мен  идеясы  бар  тұғыры  берік  тұлға  еді.  Кеңес 
үкіметінің  тұсында  қазақ  ақындарының    арасында  оны  түсінбестікпен 
«молда»  деп  кемсіткісі  келгендер  де  болды.  Ал  шын  мәнісінде 
Тұрмағамбеттің    ақындық  стилі  Орта  Азияның  ортағасырлық  реализмінен 
туған  еді.  Сондықтан  өз  тұсында  оның  жұмбақ,  сенімсіз  адамға  айналуы 
түсінікті де.  
Тұрмағамбеттің  тағы  бір  шәкірті  Әбдікәрім  Оңалбаев  ұстазынан  кеңес 
сұрап, былайша ғазал арнайды:  
Алашқа атың шыққан ақын едің, 
Шәрбатын әр ғылымның татып едің. 
Жар-жолдас жаныңызға және де ертпей, 
Бәйгеге бағасы мол батып едің.    
Тәлиптер тағлым оқып алатұғын 
Көне сөз көп жазылған кәтіп едің.  
Беріңіз бізге жазып бір насихат, 
Ей, ерім, сахауатты сахип едің [3.289]. 
 
Тұрмағамбет оған: 
Білгірдің байтаққа бас баласысың,  
Өзің де қатарыңның данасысың. 
Әр түрлі түркі де бар дүкеніңде, 
Көтерме бізден қалай аласысың? 
Үйреткен өнегені Кіші жүзге, 
Және  де  Қосымханға қарашысың... [3]  –  деп  сыпайы  жауап  береді.  Аяқ 
жағы ұстаз бен шәкірттің жеңіл әзіліне ұласатын бұл жауаптасу мүшәйраның 
әдепкі,  шағын  үлгілері  секілді.  Осы  айтыс  үзіндісінің  өзінде  шайырлар 
шығыс әдебиетінің стиліндегі бірнеше терминдерді еркін қолданған.  
Мысалы: тәлип – оқушы, талапкер, студент; кәтіп – жазушы, қаламгер; 
сахауатты сахиб – сахилық, жомарттық иесі, мырза; әпсана – аңыз, үлгі сөз; 
кәміл  сарас  –  нағыз  шындық,  т.с.с.  араб,  парсы  сөздері  шайырлар 
шығармасына шығыстық стиль дарытқандай. 
Тұрмағамбеттің  Қосымхан  деп  отырғаны  –  Кіші  жүздің  Пірі  сайланған 
атақты  Қосым  қожа  болса  керек.  Әрине,  ол  хан  болмаса  да  қалаң  қазақ 
арасында  зор  беделге  ие  әулеттердің  бірінен  саналған.  Ұстаздың  шәкіртіне: 

 
50 
«Үйреткен  өнегені  Кіші  жүзге  және  де  Қосымханға    қарашысың»  деуіне 
қарағанда аталған Пір Керейт қожалардан шыққаны, сондай-ақ Әбдікәрімнің 
де сол руға жақындығы (бірақ қожа емес.–Н.Ә.)  көрінеді. Қосымханның хан 
емес, қожа екендігі Әбдікәрімнің:  
      
 
«Қосымхан қарашысы» депсіз және  
                  
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №4-5, 2010 
 
Әбілхайыров Н.
 
Сырдағы жыр мүшәйрасы
 
 
 
 
Қай уақыт халық биледі ол жайып палас, – деген жауабынан 
да  аңғарылып  тұр.    Бұл  арада  бір  ескерер  нәрсе,  Тұрмағамбет  исламды, 
шариғатты  ілім  тұрғысынан  мойындаған  Абай  үлгісіндегі  ақын  болған. 
Сондықтан  да  шәкіртінің  «Сөз  болса,  бұл  тарихты  қоя  тұрып,  \\  Жан  аға, 
жазып берші бір илтімас» деген өтінішіне: 
                    Сопысып сонша неге шегінесің, 
                     Көңіліңнің байқадық қой босаң, беркін.  
                     Онан да сүйгеніңмен ойнап-күліп, 
 «Ай-қай!»  –  деп  төбе  үстіне  барып  желпін  –  деп  әзілге  жеңдіре  жауап 
жазғаны да содан болар. Жалпы, Тұрмағамбет өлеңдерінде өткір юмор, ащы 
сатира  қоғамдағы  кемшіліктерді  сынауға  бағытталады  да  арнауларында  не 
айтысқа  түскен  сәттерінде  қарсыласына  аса  сыпайылықпен  және  жеңіл 
қалжыңмен  жауап  беретіні  байқалады.  Шайырдың  осы  кірпияз,  сыпа 
болмысы оның Сыр бойында өткен дүбірлі мүшәйраларға тікелей қатыспай, 
сырттан қадағалап, аратұра ара ағайындық жасауы мен басалқы сөз жазуынан 
көру қиын емес.  
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1.
 
Тебегенов Т. Ақындық  поэзиядағы  фольклор мен  әдебиет  дәстүрі (Әдеби  прцесс.  Авторлық  
поэзия...). /филол. ғ.д. ғыл... авторефераты/ Алматы, 2002.– 65б. 
2.
 
Кәкішев Т. Сын  сапары.– Алматы: Жазушы, 1971.–176 б. 
3.
 
Айтыс. Екінші том (Құраст. Ш.Ахметов, т.б.). Алматы: Жазушы, 1965. –664 б. 
4.
 
Қаратаев М. Ақын  туралы  ақиқат //Қазақ  әдебиеті, 1962 жыл, 6 шілде. 
5.
 
Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы: Оқу құралы. Алматы: Санат, 1994.– 312 б. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
51 
 
 
 
 
 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №4-5, 2010 
 
 
А.ҚОҢЫРБАЕВА 
«Қайнар» университетінің ізденушісі 
 
СӨЗЖАСАМДЫҚ ТИП ЖӘНЕ ҮЛГІ МӘСЕЛЕСІНІҢ БАСҚА 
РЕСПУБЛИКАЛАРДЫҢ ТІЛ БІЛІМІНЕ ТАРАУЫ 
 
В данной статье исследуются проблемы словообразовательного типа и  словообразовательной 
модели языка  как в Казахстане, так и в других республиках. 
 
This article deals with some matters of a word-building type and a word-building language model not 
only in Kazakhstan but also in other republics. 
 
      Тіл  біліміндегі,  анығырақ  айтқанда,  тіл  білімінің  сөзжасам  саласындағы 
маңызды болып танылған сөзжасамдық тип мәселесі ұлттық тіл білімдерінің 
сөзжасам саласына да әсер етті. 
      Оған  дәлел  ретінде  1987  жылы  Қазанда  шыққан  Э.А.Балаликина  мен 
Г.А.Николаевтың  «Русское  словообразование»  деген  оқулығын  мысалға 
келтірейік [1]. 
       Осы оқулықта ғалымдар сөзжасамдық тип мәселесі мен сөзжасамдық үлгі 
мәселесіне арнайы тоқталған. 
       Ғалымдар  оқулықтың  VІІ  тарауын  сөзжасам  бірліктері  (Основные 
единицы  словообразования)  деп  атап,  осы  тарауда:  сөзжасамдық  тип, 
сөзжасамдық  тізбек  (словообразовательная  цепь),  сөзжасамдық  парадигма, 
сөзжасамдық ұя мәселелеріне жеке-жеке тоқталған . 
       Ғалымдар  алдымен  сөзжасамдық  типке  тоқталған.  Онда  сөзжасамдық 
типке  мынадай  анықтама  берген:  «Словообразовательный  тип  –  это 
совокупность 
производных 
слов, 
характерезующихся 
одинаковыми 
словообразовательными  связами  единством  части  речи  производящих  слов, 
единым  словообразовательным  значением  и  единым  словообразовательным 
средством.  Например:  доброта,  краснота,  дурнота,  прямота  и  т.  д.»  [1.139]. 
Анықтамада  ғалымдар  сөзжасамдық  типтің  негізгі  белгілеріне  сүйенген. 
Олар: уәждеме сөздің бір сөз табынан болуы, бір туынды мағынаны білдіруі, 
бір формант арқылы жасалуы:  Орыс  тіл білімі ғалымдары  да,  әсіресе  соңғы 
еңбектерде қысқаша осы пікірге тоқталғаны байқалып еді. 
        Ғалымдар  сөзжасамдық  типке  сөзжасамдық  морфемдік  талдау  арқылы 
келген.  Бұл  орайда,  ғалымдар  талдаудың  3  түрін  атаған,  олар:  сөздің 
тұлғасын  талдау,  сөзжасамдық  талдау,  морфемдік  талдау.  Олардың  ішінде 
сөзжасамдық  типке  сөзжасамдық  талдау  қатысы  болғандықтан  талдау  
туралы пікірін келтірген: «Основной задачей словообразовательного анализа, 
как  было  показано  в  предыдущих  главах  учебника,  является  обнаружение 
словообразовательной  формы  слова  и  ее  составляющих:  производящей 
(мотивирующей)  основы  и  словообразовательного  формата.  Основной 

 
52 
принцип  этого  анализа  –  сопоставление  соотнесенных  образований  в 
словообразовательном  ряду.  Например,  слово  учительница    соотносится  со 
словом учитель и выделяет в структуре производящую основу учитель- и
  
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №4-5, 2010 
 
Қоңырбаева А. Сөзжасамдық тип және үлгі мәселесінің басқа республикалардың
 
тіл біліміне тарауы 
 
 
 
формант  –ниц  (а).  Полный  словообразовательный  анализ  включает  в  себя 
определение  соотнесенности  данного  слова,  его  словообразовательной 
формы и словообразовательного значения» [1.132]. 
     Осы    сөзжасамдық  талдауға  сүйеніп,  жоғарыда  келтірілген  доброта, 
краснота,  дурнота,  прямота  сөздерін  добрый-доброта,  красный-краснота, 
сияқты салыстырып, олардың құрамында дәйексіз мағыналы – ота жұрнағы 
барын  дәлелдеген.  Сондықтан  олар  бір  сөзжасамдық  типке  жатады  деп 
шешкен [1.136]. Осы сияқты әр түрлі сөзжасамдық типтен мысалдар келтіру 
арқылы сөзжасамдық типті сипаттаған. 
      Осы  оқулықта  ғалымдар  сөзжасамдық  типпен  байланысты  сөзжасамдық 
үлгі мәселесіне кең түрде тоқталған. Біз ол мәселеге кейін тоқталамыз. 
       Өзбекстанда  1975  жылы  шыққан  «Актуальные  проблемы  русского 
словообразования»  деген  жинақта  К.А.Полянская  «Словообразовательная 
модель  и  словообразовательный  тип»  деген  мақала  жариялаған.  Осы 
мақалада  ғалым  сөзжасамдық  үлгінің  сөзжасамдық  типпен  байланысын 
дәлелдеген.  Ғалым  етістік  негізді  туынды  зат  есімдерге  сүйеніп,  модельдеу 
терминін 
төмендегіше 
сипаттаған: 
«Моделиривание 
 
глагольных 
существительных  происходит  в  основном  по  моделям  (схемам,  формулам) 
«производящая  основа  с  суффиксом  и  производящая  основа  без  суффикса». 
Каждая  из  двух  моделей  способов  словообразования  включает  в  себя  ряд 
словообразовательных типов» [2. 215]. 
         Бұрынғы  еңбектерде  модельдік  жұрнақ  кездеcпеп  еді,  ғалым  еңбегінде 
сөзжасамдық үлгінің құрамында нөлдік жұрнақты көрсеткен. 
         Ғалым  сөзжасамдық  типті  уәждеме  сөз  бен  туынды  сөздің  қатысы 
тұрғысынан  олардың  сөз  табына  қатысы  тұрғысынан,  сөзжасамдық  мағына 
тұрғысынан  сипаттаған.  Ол  төмендегідей:  «Словообразовательный  тип 
характеризуются  отношениями  производности,  предполагая  обязательно 
наличие  производящего  слова  и  производного;  между  компонентами 
словообразовательной  поры  обычно  имеется  отношение  мотивированности. 
Производящей  слово  и  производное  относится  определенным  лексика-
семантическим  разрядом  слов.  Принадлежностью  словообразовательного 
типа  является  не  только  набор  материальных  средств,  но  и 
словообразовательное значение» [2. 215 б] 
         К.А.Полянская  бұл  мақаласында  сөзжасамдық  үлгіні  де  сипаттаған. 
Оған кейін тоқталамыз. 
        Ғалым сөзжасамдық типте жасалған сөз өзіне тән лексикалық мағынаға, 
грамматикалық мағынаға ие болып, тілдің сөздік қорына кіреді деп санаған. 
Бұл  көп  айтыла  бермейтін  сипаттама.  Сөзжасамдық  типте  әр  түрлі  сөз 

 
53 
табының сөздері жасалады. Сондықтан сөзжасамдық типте қай сөз табының 
туынды  сөзі  жасалса,  ол  сол  сөз  табының  грамматикалық  қасиетін  бірден 
қабылдайды. Оны ғалым әр түрлі сөз табының сөзжасамдық типтері арқылы 
дәлелдеген [2. 216]. 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №4-5, 2010 
 
Қоңырбаева А. Сөзжасамдық тип және үлгі мәселесінің басқа республикалардың
 
тіл біліміне тарауы 
 
 
 
Ташкентте  1985  жылы  шыққан  «Актуальные  проблемы  русского 
словообразования»  деген  мақалада  анығында  В.Н.Виноградова  «О  понятиях 
словообразовательной  цепи  и  словообразовательного  типа»  деген  мақала 
жариялаған. 
         Ғалым  мақаласында  сөзжасамның  күрделі  бірліктері  тұрғысынан 
қарағанда,  сөзжасамдық  типтің  анықталмаған  мәселелері  бар  деп  санайды. 
Сонымен бірге, ғалым сөзжасамдық типтің  уәждеме сөзінің бір сөз табынан 
болады  деген  белгісіне  күмән  келтіреді.  Ғалым  сөзжасамдыққа,  мағынаға 
сүйенуін ұсынады: «Расположение слов с одним форманттам в одном месте 
представляется  более  адекватным  внутри  уже  может  быть  выделение 
образования, мотивированные разными частями речи, если таковые имеются» 
[2.45]. 
        Сөзжасамдық  типтің  уәждемесі  түрлі  сөз  табынан  болса  да,  бір 
сөзжасамдық мағына беруін негізге алған ғалымның пікірін мына үзінді анық 
білдіреді:  «Признание  не  единственности  и  мотиваций      множественности 
словообразовательной структуры  слова также, как будто должно склонять к 
объединению образований, имеющих разные мотивирующие »[2.47]. 
         Бұдан  сөзжасамдық  тип  мәселесі    бұдан  қалыптаса  қоймаған.  Түрлі 
пікірталас негізінде қалыптасқаны анықталды. 
        Аталған 
жинақта  О.И.Досщенко.,  А.Д.Зверев  «О  соотношений 
комплексных  единиц  словообразования»  деген  мақала  жариялаған.  Осы 
мақалаларында 
ғалымдар 
күрделі 
сөзжасамдық 
бірліктерді 
(словообразовательное пора, словообразовательный ряд, совообразовательная 
пародигма)  талдай  келе,  Е.А.Земскаяның  пікірін  қостап,  сөзжасамдық  типті 
күрделі сөзжасамдық бірліктерге жатқызады. 
      «Словообразовательный тип – единица абстрактная, это схема построения 
производных  в  то  же  время  как  другие  комплексные  единицы  –  единицы 
конкретно-речевого  уровня,  реализуемые  в  языке  -  рядом  конкретных 
языковых  структур  словообразовательный  тип  –  схема  производных  с 
идентичными  формантами  лексически  разными  мотиваторами,  тогда  как 
почти все другие контексные единицы включают проезные мотиваторами» . 
       Авторлар  сөзжасамдық  тип  басқа  күрделі  сөзжасамдық  бірліктердің 
құрамына  да  кіреді  және  олардан  үлкен  де  болады  деп  оны  басқа  күрделі 
сөзжасамдық бірліктерден айырмасы деп санаған [2.48]. 
       1991  жылы  шыққан  «Актуальные  вопросы  словообразовательного 
синтеза»  деген  жинақты  В.Н.Виноградов  орыс  тілі  мен  венгер  тілінің 
сөзжасамдық  типтерінде  ұқсастық  барын  тапқан.  Екі  тілдегі  сөзжасамдық 
типтерді  салыстыра  келе,  олардың  ұқсастығын  мына  сияқты  қорытындылап 

 
54 
отырған:  «Венгерскому  словообразовательному  типу  соответствуют  русские 
словообразовательному  типу  А.Б.В».  Осы  сияқты  бірнеше  қорытындылар 
жасаған [7.25].  
         
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №4-5, 2010 
 
Қоңырбаева А. Сөзжасамдық тип және үлгі мәселесінің басқа республикалардың
 
тіл біліміне тарауы 
 
 
 
Бұдан  түрлі  тілдердің  сөзжасамдық  типтерін  салыстыра  зерттеуге 
типтерін  салыстыра  зерттеуге  болатыны,  сөзжасамдық  тип  мәселесі  алыс 
елдерге де қатысты екені анықталды. 
        Демек,  сөзжасамдық  тип  теориясы  Ресейде  ғана  зерттеліп  қана  қоймай, 
ол  кезде  басқа  өлкелер,  республика  ғалымдарына  да  танылған.  Оған  дәлел 
ретінде  Татарстан.  Өзбекстан,  Украина  ғалымдарының  сөзжасамдық  тип 
мәселесіне  қатысты  зерттеулері  келтірілді.  Әрине,  бұл  ғылыми  ағым  сол 
кездегі  басқа  өлке  ғалымдарына  да  қатысты  екені  даусыз.  Бірақ  оларды 
тізбелеу қажет емес деп саналды. 
        Сөзжасамдық  тип  мәселесінің  ықпалы  жеткен  өлкенің  тағы  бірі  –
Қазақстан.  Қазақстанда  сөзжасамдық  тип  теориясы  орыс  тіл  білімі 
ғалымдарынан да қолдау тауып, олардың еңбектерінен де орын алды. 
        Тілдің сөзжасам жүйесінің маңызды мәселесі қазақ тіл білімінде арнайы 
зерттелген  емес.  Бірақ  бұл  сөзжасамдық  тип  мәселесі  қазақ  тіл  білімінде 
мүлде  сөз  болмаған,  қазақ  тіл  білімі  үшін  ол  ғылыми  ұғым  мүлдем  таныс 
емес деген түсінік тумақ керек. 
        Қазақ  тіл  білімінде  сөзжасамдық  тип  мәселесі  ғылыми  айналымға  1989 
жылы түсті. Анығырақ айтқанда, сөзжасамдық тип мәселесі туралы алғашқы 
ғылыми  мәлімет  қазақ  тіл  білімінде  алғашқы  1989  жылғы  «Қазіргі  қазақ 
тілінің сөзжасам жүйесі» деген монографияда берілген болатын .  
        Монографияда  сөзжасамдық  тип  туралы  түрлі  мәлімет  берілген,  ол 
мынадай:  «Сөзжасамдағы  ең  негізгі  ұғымның  бірі  –  сөзжасамдық  тип. 
Сөзжасамдық тип тілде жаңа сөз қалай жасалатынын нақты түрде көрсетеді, 
өйткені  ол  –  әр  сөз  табының  туынды  сөздерінің  жасалу  үлгісі.  Сондықтан 
сөзжасамдық  тип  –  тілдің  сөзжасам  жүйесінің  негізгі  элементіне  жатады. 
Тілдегі  туынды  сөз  атаулы  сөзжасамдық  тип  жасаған  сөздер  өте  аз.  Олай 
болса,  сөзжасамдық  типті  анықтау  сөзжасам  тілі  үшін  өте  маңызды  мәселе 
болып табылады. Оның ерекшеліктерін белгілеу, өзіндік белгісін көрсету өте 
қажет» [5.58]. 
        Бұл  сөзжасамдық  типке  берілген  қысқа  сипаттама  қазақ  тіл  білімі  үшін 
жақсылық болды. Өйткені бұрын қазақ тіл білімінде бұл мәселе туралы ешбір 
мағлұмат жоқ еді. Мұнда сөзжасамдық негізгі бірлігі екені, сөзжасамдық тип 
туынды  сөздердің  қалай  жасалғанын  білдіретіні,  әсіресе,  ғылымда  кездесе 
бермейтін  тілдегі  туынды  сөз  атауының  сөзжасамдық  тип  арқылы 
жасалатыны  туралы  пікірі  өте  құнды.  Монографияда  сөзжасамдық  типтің  3 
белгісі анық көрсетілген, бұл да ғалымдар пікірінде мұндай анық түрде атала 
бермейтіні  орыс  тіл  білімінде  сөзжасамдық  типтің  зерттелуіне  жасалған 
шолудан аңғарылады. Ол көрсетілген белгілер мыналар: «1) негіз сөздің қай 

 
55 
сөз  табына  жататыны,  2)  негіз  сөз  бен  туындының  мағыналық  қатысы,  3) 
сөзжасам  тәсілінің  бірлігі,  синтетикалық  тәсілде  бір  аффикс  арқылы 
жасалуы» [3.65]. Бұл үш белгі – сөзжасамдық типтің нақты белгілері, оларды 
алғашқы еңбектің өзінде өте дәл көрсетілген. 

жүктеу/скачать 2,24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: