Физиологиясы
жүктеу/скачать 5,31 Mb. Pdf көрінісі
|
1 Нейрондардын тік тізбекті модельді приниигіі баска сезім жүйелеріне де тән. Көру, есту, иіс сезу, дәм сезу жүйелрінде де осындай тізбек тәртібі орын алатынын Д. Хьюбел мен Дж. Визель айқындады. Әр жүйедегі тізбек модульдердің өзара карымкаты- насын Дж. Экклс зерттеген. Бүл байланыстылык ірі пирамидалы нейрондардың дендриттерінін көмегімен жүруі мүмкін. Осындай байланыс ыкпалы козу не тежелу орталыгын уақытша тудырады. Ж әне тізбекті модульдену жолымен бірнеше рефлекторлык кимылды үйлестіреді. Мысалы, бір нәрсені алу үшін, колдың кимылына коса, көру сезім жүйесі де жүмыс істеуі керек. Сондықтан бүрынгы кыртысты карта тәрізді функциялык аймақтарга бөліп тастаудын дүрыстығы күмән келтіреді. И.П. Павлов та бүған өрнекті (мозаикалы) күрылым түрінде караған. 12-лекция. Ми қыртысының биотоғы Электроэнцефалография (ЭЭГ). Монополярлы және биполярлы әдістер. Биоток ыргактары жэне олардың пайда болуы. Тітіркенуден туатын потенциялдар. Алгашкы және соңгыжауап. Мидын электр тербелісін зерттеудің манызы. Ми кыртысындағы нейрондардын қозуы электр потенциалы түрінде туады. Бүл қүбылысты ец алгаш XX ғасырдың басында Р. Катон мен А. Данилевский зерттеген. 1925 ж. В. Правдич-Неминский биопотен- циалды жазып алу мүмкіншілігін іздестірген. 1929 ж. Г. Бергер адамнын бас терісіне электродтарды жанас- тырып электр тербелісін кағазға жазып алу әдістемесін үсынды. Оны электроэнцефалограмма (ЭЭГ) деп атады, аспапты элекгроэнцефалограф, ал әдістемені электро энцефалография дейді. Қазіргі кезде электроэнцефалографтьщ бірнеше түрі бар. Бір сэтте мидын 30-дан астам нүктелерінен биотоқты жазып алып зерттеуге болады. М.Н. Ливанов пен М. Ананьев электроэнцефалоскоп 106 аспабы аркылы 50-100 нүктедегі электр қүбылысын бакылауға мүмкіндік тапты. Микроэлектродтарды мидын әр нүктелеріне стеро- таксис қүралы арқылы жіберіп, бір сәтте бірнеше нейрондардан электр потенциалын жазып алуға болады. ЭЭГ-ні жазып алудын негізгі екі әдісі бар: монополярлы, ягни белсенді бір электрод арқылы және биполярлы — белсенді екі электрод аркылы жазып алу. Бірінші әдіс бойынша бір электрод бастың терісіне жанастырылады, ал екінші электрод күлақтың сырға- лығына бекітіледі. Екінші әдіс бойынша екі электродтын екеуін де бастың терісіне жапсыра орналастырады да олардын арасындағы потенциал айырымын өлшеп жазып алады. Ауруханаларда биотоқты мандайдан, бастың төбе түсынан және желке түсынан жазып алу тәртібі колданылып жүр. Ғылыми зерттеу лабораториясында маймылдын басына операция жасап, электродтарды мидың бөлімде- ріне атлас-карта бойынша бағыттап жіберіп, орналасты рады да, мидын биотоғын тікелей жазып алады. Оны электрокортикограмма (ЭКоГ) деп атайды. ЭКоГ ЭКГ-ге Караганда ырғағы жиірек, серпінісі биігірек жэне аныгырак болып жазылады. Өйткені қосымша факторлар эсер етпей таза жазылады. Биоток параметрлері токтың кернеуі, жиілігі, ампли- тудасымен сипатталады. Ми кыртысының биотоғы негіз- гі 4 түрлі ырғақ күрады. Альфа (a) ырғағы: бір секундте жиілігі 8-13 Гц, амплитудасы 50 мкВ. Бүл ырғак адамнын қалыпты күйінде, тыныштык жағдайда байқалады. Көбінесе бастың желке түсында болады. Бета ф ) ырғағы жиілігі 14-30 Гц, амплитудасы 25 мкВ. Адам үйкыдан түрып, көзін ашып, кимылдап жүрген сәтте осы ырғақ туады. Тета (Ө) ырғағы: 4-7Гц, 100-150 мкВ. Үйыктағанда (3 ырғагы Ө ыргағына көшеді. Наукастык жағдайда да осы ырғақ байқалады (7-сурет). Дельта (8) ырғагы: жиілігі 0,5-3,5 Гц, амплитудасы 250-300 мкВ. Бүл ырғак өте 107 сирек кездеседі жэне ми қыртысынын гиппокамп бөлігінде гана туады. ! 2 » h i f 7-сурет. Электроэнцефалограмма. 1-альфа ырғағы, 2- бета ырғағы, 3-тета ырғағы, 4-дельта ырғағы ЭЭГ-нің туындау механизмі оте күрделі. Қыртыс нейрондарының постпотенциалдық тербелісінің алгебра- лык жиынтығы ЭЭГ-ні тудырады деген жалпы кағида бар. Сезгіш импульстердің біркелкіленуінен ырғак күра- лады. Суретте көрсетілгендей шам жарк еткенде а-ырға- ғы Р-ырғағына ауысып, жиілігі өсіп, амплитудасы төмен- дейді. Бүған көру төмпешігінен келіп жеткен пейсмекер- лер түрінде нерв импульстері эсер етеді. Бүған тәжірибе нәтижесінін мынадай мәліметі дәлел: таламустың алдыңғы төмпешігін тітіркендіргенде туган биопотенциал ырғағы кыртыстың а-ырғағына өте үқсас болған. Ал таламусқа мидын торлы күрылымынан шыккан нерв импульстері ықпал жасайды. Сондықтан ми кыртысының биоток ырғағының тууына және қалыптасуына мидың барлық бөлімдерінің үлесі бар десек көп кателеспейміз. Биоток ырғағы дене еңбегіне және ой еңбегіне қарай өзгеріп түрады. Адам үйықтағанда (З-ырғағы әуелі а-ыр- ғағына ауысады, содан кейін электрлік тербеліс өзгеріп кезектескен үлкен толкын ырғағына көшеді. Сонда қатты үйкы басталады. Жүмыс аяғында адам кажиды. Осы кезде биоток 108 ырғағы калыпты жағдайдан өзгереді. Ауа райы күбылған күндері де биоток ыргағы біркелкі болмайды. Арақ-шарап ішкеннен кейін ірі толқындар пайда болып, ырғақ күрт өзгеріп кетеді (8-сурет). Улы иісті зат, наркоз эсер еткенде адамнын ми кыртысының электроэнцефалограммасы көп фазалы болып өзгереді. Біртіндеп үсақ толқын ірі толқынға айналады. Соңғы кезеңінде электр тербелісі жоғалып кетеді. Тітіркену сәтінде туатын белсенді потенциал. Биотоктың негізгі ырғақтары өз бетімен ағзаның ішкі жағдайына байланысты (демалу, үйқы, т.с.с.) туатын электр тербелістері. Адам бір нәрсе эсер еткенде, сөзбен болсын, затпен болсын, денесіне эсер еткен сәтте оған жауап ретінде жаңа потенциалдардың туатынын Г. Уол тер жэне баска ғалымдар анықтаған. а в I /(ч-«\Л1/Л ^ ||/Ч и .ІИ«и i HI д а Л А М А Л Ч " 3 ААЛЛЛА 4 нАЛЛЛ III ЛЛЛЛЛД л ^ Л а Л Л ^ I ». 6 8-сурет. Адамнын электроэнцефалограммасы. А-арактыц cay адамга әсері; Б- арактың маскунемге әсері; В — наркоз алғанда. І-арак іш кенге дейін, II —- арак іш кеннен кейін; ІП-айықкаи соң. 1-калғу, 2- үйкының басталуы, 3- наркоздан үйьщтау, 4-наркоздың күшті әсері, 5- наркоздың терец әсері, 6-биотоктың жоғалуы Тітіркендірумен туған потенциалдарды екі топқа 109 белуге болады: алғашкы жауап жэне сонғы жауап потенциалы. Алғашкы жауап потенциалынын өзі екі кезенде болады: он жэне теріс кіші кезендер. Алғашқы кезең лып етіп шықпай, біраздан кейін шығады және жергілікті аймақ толқыны түрде пайда болады. Пайда болу негізін постсинапстык потенциадцарының жиынтығының нәти- жесі деп караған жөн. Соңғы жауап потенциалы алғашкы жауап потен циалынын негізінде туғанымен өте түрақсыз болады. Жиі тітіркендіргенге шыдамай, тез жойылып кетеді. Наркоз заттарына тез әсерленеді де өте тез жауап береді. Ми қыртысының ассоциативтік аймактарында жиі туады, себебі бүған импульстер бейарнамалы жолдар арқылы келеді. Мүның тағы бір ерекшелігі шоғырланбай, тез жайылып кетеді. Мембрана потенциалы 60-80 мВ, әрекет потенциалы 60-100 мВ, үзактылығы 0,5-2 мс. Көбінесе аксон төмпешігінде пайда болады да аксон талшығымен жылжиды. Кейде антидромды тәртіппен кері карай жүріп кетіп, нейронның денешігі мен дендриттеріне өтеді. Қазіргі кезде түрлі жағдайларда байқалатын осы потенциалдарды ЭВМ-нің көмегімен талдап, ми кызме- тінің табиғатын түсінуге әрекет жасалынып жүр. Алгашқы сезім аймақтары қыртыстын артқы орта лык ирегінде жэне Роланд сайының астын ала жатыр. Ал соңғы сезім аймақтары осы күрылымдардын шетінде орналаскан. Бүл аймакка закым келсе, көрген нәрсенін, естіген сөздің мағынасын түсінбейтін науқас пайда болады. 13-лекция. О рталы қ ж үйке ж ү й е с ін ің барлы қ б о л ім д е р ін ің б ір л есіп іс-қ и м ы л р е ф л ек с-т е р ін ү й л естір удегі м ә н і ж ә н е к ей б ір ө зек ті м ә с е л е л ер м е н алдағы м ін деттер Дене кимыл рефлекстерінің істен шығуы. Ж үлын-ми баганасы, аралык ми, мишык пен қыртысасты түйін- 110 дердің бірлвстігі және олардың іс-кимыл рефлекстерді үйлестірудегі мәні. Кейбір шсшімін таппаған өзекті мәсвлелер мен алдағы міндеттер. Бүған дейін біз дене қимылының тәртібін, рефлекс- тердін үйлесімді реттелуін, ондағы орталык жүйке жүйесінің жеке бөліктерінің мәнін талкыладық. Бүл мәліметтердің барлығы жүйке жүйесінің кызметін және оның ағза деңгейінде, торша тіршілігі деңгейіндегі орынын білу үшін өте кажет. Ал тіршілік бір қалыпта түрмайды, кейбір функциялар дүрыс, кейбірі теріс болады, яғни істен шығып қалады. Оларды бүрынғы калпына келтіру үшін физиологиялык механизмдерін білу керек. Эрине, универсал механизм жок, дегенмен эр оқиғаның, әр қүбылыстың реттеуші жолы болады. Мысалы, радикулит ауруынын пайда болу механизмін жүлын түбіршіктерінін қабынуымен түсіндірдік. Мелшиіп калу себебін ортаңғы мидың кызыл түйінінін қызметімен байланыстырдык. Жүру үйлесімділігінің істен шығуын мишықгын зақымдануынан деп білдік. Ал бүгінгі лекцияда басқа жағдайларды, қозгалу үйлесімділігінің істен шығуының басқа түрлерін, себептерін, жөнге келтіру мүмкіншіліктерін карастырайык. Адам жарақаттанғанда жүйкенің козгалткыш тарма- гы үзілсе, дененің соған тәуелді бөлігінің қимыл-қозға- лысы баяулап, тіпті істен шығып қалуы мүмкін. Бара- бара бүлшық еттері семіп (атрофия) калады. Моноси- напстық жазылу-созылу рефлекстері әлсіреп жойьшады. Мидың қыртысастындағы түйіндері закымдалса, дененің қимыл-қозғалыс рефлекстерінің жойылуы мүм- кін. Паркинсон синдромы бүған орынды мысал. Науқас- танған адам жымиып күлуден қалады, бет еттері қимылдай алмайды, жүрісі баяулап, қойдың жүрісіне үксайды, колдары ырғақты дірілдейді. Ондай адамнын қозғалу кимылы қиындықпен әрең басталады, ал оны тоқтату одан да қиын болады. Мелшиіп қалу ортаңғы мидың қызыл түйінінің кыртысасты нейрондар тобының ықпалынан істен шыккандықтан пайда болады. Қыртыс астындағы жолақ денешік кара затган келген тежеу 111 импульстерінің әсерімен дофамин медиаторын көбейтеді. Дофаминге жақын L-дофа дәрісімен Паркинсон ауруын емдеуге болады. Дофаминнін өзі гематоэнцефалдык бөгеттен өте алмайды, сондықтан онымен емдеу нәтижесіз. Паркинсон ауруы 40-50 жастағы адамдарда кездеседі. Жас адамда сирек болады. Әйелдерге карағанда ер адамдар бүл аурумен жиі ауырады. Наукастың алғашқы белгісі кобінесе сол колы мен сол аяғыньщ қимылдарынын төмендеуімен бастала- ды. Ал 50-ден аскан ер адамда он жағынан басталады. Бүл жастағы әйелдер сирек ауырады. Он жак жарты шармен байланысты ауыру сол жак жарты шармен байланысты болғаннан гөрі ертерек басталады. Бүл айырмашылыктардын бір себебі мынада: онтогенездік дамуында жас ерлерде мидың он жак жартысы көбірек іске қосылады. Соңғы жылдары паркинсонизмнің биохимиялык механизміне көбірек көңіл бөлініп жүр, себебі дофамин- дік нейронды тауып алуға байланысты болса керек. Психологиялык күбылыстарды тек кана электро- физиологиялык әдістермен зерттеу жеткіліксіз. Олардын түпкілікті заңдылықгарын жете және жан-жақты ашып, білу үшін баска әдістерді де қолданған жөн. Солардың бірі — биохимиялык немесе нейрохимиялык әдіс. Мида- ғы нейропептидтерді зерттеу аркылы олардын ми нейрондарындағы мәнін білеміз, санды көрсеткіштерінің мөлшерінің дейгейін аныктап, жеткіліксіз болса сырттан орынын толтыруға болады. Олардын психика мен физиологиядағы рөлін білгеннен кейін денсаулықтың көкейтесті мәселелерін шешуге мүмкіндік аламыз. Г.А. Вартанян өзінін шәкірттерімен осындай әдісті колданып ескі аурудың есте қалған қалдықтарын білу аркылы психофизиологияда жаңалыктар ашып, нерв ауруларын емдеудің жана жолдарын ашкан. Мысалы, ми сынарларының химиялык ассиметриясын тауып, медицинаға қажетті жаңа мәліметтер алған. Ми нейрохимиясының дамуының болашағы зор, өйткені ол тек белгілі бір мәселені ғана зерттеп коймай- 112 ды, мидын механизмдері туралы білімді байытады. Психонейрохимиялык мәселелерді зерттеуді дамыту аркылы жаңа жағдайларды шешеді жэне психофизио- логияның нейрохимиямен байланыстырылған жаңа даму жолдарын көрсетеді. Қазіргі кездегі психофизио- логиялық зерттеулердің деңгейі хирургиямен ғана байланысты болса, миға электрофизиологиялык және фармакологиялык жол ашу арқылы оның болашағы биохимия, нейрохимия және молекулярлық биология ғылымдарымен байланыстырылады. Әрине, психофизио- логиялық, физиологиялык және клиникалық әдістерді ядролық-магниттік-резонанс және позитронды-эмиссия- лық томографиямен байланыстырылып, ойлау қабілетін коса, түрлі еңбекті орындаганда байқалатын ми тканд- еріндегі биохимиялык өзгерістер туралы жаңа мәліметтер алуга болады. Денсаулықты жөндеуде бүл жаңа әдістемелерді қолдану арқылы ми ткандерін зерттеу және нерв аурулары мен психикалык кемшіліктерді емдеудің болашағы зор. Канаданың галымдары есірткі заттарының миға әсерін зерттеген. Көп уақыт бойы есірткіні қабылдаған адамнын миындағы серотонин өндіретін нейрондардьщ торшалары істен шыға бастаган және тіршілігін жойган. Серотонин мидын дүрыс қызмет істеуіне оте қажет. Ол үйқы-күлкі, мінез-күлық, зат алмасу, тіршілікке қажетгі гормондардың түзілуін реттейтін пептид. Есірткі осы пептидтін мидагы мөлшерін алгашқыда шектен асыра көбейтеді. Сол кезде оны қабылдаған адам көңіл-күйі көтеріліп, күш-куаты тасып, айталык дискотекаға барғанда бірнеше сағат бойы секіріп билейді де шаршап қүлайды. Ертеңінде басын көтере алмайтын халда болады. Есірткіні жиі кабылдаган сайын оның серотонин өндіретін мидағы нейрондары тіршілігін жойып күриды. Осы мысалдың озі-ақ мидагы биохимиялык, нейрохимиялык механизмдерді зерттеу керек екенін дәлелдеп түр. Ал жаңағы тіршілігі жойылған нейрондарды кайтадан тірілтуге бола ма? — деген сүрак туады гой. Бүған жауап беру өте киын, өйткені осы уақытка дейін 113 нерв торшалары кайтадан қалпына келмейді (регене рация болмайды), ягни терінін торшаларындай кайта жаңармайды деген пікір калыптасып калган. Жуырда “Nature” деген гылыми журналдын макала- сында жана пікір жарияланды. АҚШ -тын Стэнфорд университетінің Бена Баррес есімді профессоры гылыми жаңалық ашыпты. Мидын тіршілігін уакытша жойган нейронный кайтадан қалпына келуі мүмкін. Мәселе торшанын генінде. Баррес сол генді тапкан. Бұл ген торшадагы белоктің түзілуін реттейді, дәлірек айтсақ, торшаның өсуін тежейді. Сондыктан регенерацияга жол беру үшін оның өзін тежеу керек болды, сонда торша өседі, закымдалган ткань кайта калпына келеді. Профессор Баррес белоктын түзілуін тежейтін генге қарсы эрекет жасайтын антителоны (карсы дене) тапты. Бүл зат торшанын тіршілігін жаңартып, кайта іске қосады. Әзірше тәжірибе егеу күйрыктарга жүргізілген. Ендігі алда түрған міндет — адамда да осы механизм бар ма деген сауалга жауап беру. Бүл багытта гылыми жүмыстар қанатын жаятын шыгар. Миына закым келіп, жүре алмай калган адамдарга жәрдем беріп емдеу үшін физиологиялык механизмдерді білу аса манызды. Ресейде жыл сайын 15 мьщ спортшылар миына закым келіп ауырагын көрінеді. Солардың бірі Олим пиада чемпионы Елена Мухина, белгілі футболшы Сергей Щербаков т. б. Адамнын геномы туралы мәліметтер сарапталып белгілі бір жүйеге келе бастады. Клондау тәртібі әдісімен адамнын гендерінін аурудың түрлеріне байланыстылыгы зерттелді. Енді белоктын түзілуін реттейтін, нейрондардың өсуін не тежелуін басқаратын гендерді зерттеу багытында гылыми жүмыстар жүргізілуі тиіс. 114 I V . Т А Р А У ТАЛДАҒЫШ ТАР Ф И З И О Л О Г И Я С Ы 14 -лекция. Т алдағы ш тарды ң ж алпы сипаттам асы Талдагыштар (анализаторлар) туралы жалпы түсінік. Кабылдагыштар (рецепторлар). Қабылдагыштагы козу механизм/. Талдагыштын аралык бөлімі. Талдагыштын орталык бөлімі. Талдағыштардың үйлесімді карым- катынастары. Акпараттау жэне код тәртібі туралы. Түйсіктін голотрафиялык нетіздері. Талдагыш дегеніміз мидын сыртка шығарылған сезу бөлігі, — деген И.М. Сеченов. Кору, есту, иіс, дәм т. б. сезім мүшелерінсіз адамнын сырткы дүниені тануы мүмкін емес екеніне ешкімнін күмәні болмас. Бірак сол сезімдердің агзада калай пайда болатыны бірсыпыра гасырлар бойы мәлімсіз болып келді. Неміс галымы И. Мюллер (1826) тәжірибе жүзінде мүны зерттеген болатын. Өзінін зерттеулерінін нәтижесін кортындылай келіп, ол дүние танымдык мәлімет сезім мүшелерінін ішкі қүрылымында туады. Кору нервіне электр тоғымен жэне баска тітіркендіргіштермен эсер еткенде көру сезімі туады. Есту нервін солай әр нәрсемен тітіркендіргенде тек кана есту сезімі туады. Ал бір гана электр тоғымен есту, көру нервтерін тітіркендіргенде есту, көру сезімдері туады. Олай болса, сезімнін канлай болуы сезім мүшелерінін ішіндегі өзіне ғана тән куаттын касиетіне байланысты. Материалистердін айтканындай, сырткы дүниенін эсер етуші затынын касиетіне байланысты емес деген өзінін қате зандылығын “сезім мүшелерінін озіне тән куатты- лыгы” деп жариялаған. И. Мюллердін тәжірибесінде де сезім туу үшін сезім мүшелерін тітіркендіру керек болған. Демек, сырттан келген эсер болмаса, сезім өзінен-өзі тумайды, сондыктан И. Мюллердін кагидасы дүрыс емес. 115 Мүны колдаған Г. Гельмгольц те қателескен. Ол өзінің “иероглиф” деген қағидасында біз қабылдап алатын сырткы дүниенін мәлімет атаулары тек кана адамнын ойлап шыгарган таңбалары (иероглифтері), затгардың бел- гілері, накгылы өзі емес, — деген. Эрине, бүл дүрыс емес. Дүние тану сезуден басталады. Оган дау жок- Сезу түйсікті калыптастырады. Одан түсінік туады. Түсінік адамнын дүние танымын өрістетеді. Демек сезу, түйсік, түсінік дүниені танудың алғашқы кезеңі, оның психофизиологиялык негізі. Бірак бүлар қүбылыстың сыртқы пішінін гана бейнелейді. Ал күбы- лыстардың бір-бірімен қатынасын, ішкі байланысын ажырату үғым, пікір және ой түжырымы арқылы болады. Бүл танымнын ен жогары күрделі кезеңі. И.П. Павлов осы күбылыстардың мидагы механиз- мін физиологиялык тәжірибемен зерттеген. Талдағыштардың күрылымының негізгі ерекшеліктері: 1) көп қабатты нерв торшаларынан түрады; 2) көп жолды; 3) шеткі бөлігі — қабылдагыш; 4) тура және көлденең бөлшектері; 5) нервте козу тез өтеді, ал талдагышта баяу жүреді, мәлімет үзақ сақталады. Қабылдагыш бөлімі және оның жіктері. Талда гыштын шеткі бөлімі қабылдагыш болып есептеледі. Қабылдагыштар орналасуына карай сырткы және іш кі болып бөлінеді. Ал кызметіне қарай киядан кабылдау (кору, есту, иіс) жэне жакыннан (жанаспа) кабылдау деп екі негізгі топқа бөлінеді. Сезім мүшелерінің ерекшеліктері: 1.Қабылдагыштарында жүйке жүйесіндегідей қозу жеке-жеке тумайды, түтас — бірнеше косынды қозу болып туады; 2.Қабылдагыштың 4 касиеті бар: сапа, ыкпал, мерзім және үзақтылык. Қабылдагыш сырткы куатты торшанын ішқі куатына көшіретін өзгеше, ерекше күрылым. Сыртқы эсер потен циал куатын козгап, оны тудырады. Потенциалдык куат- 116 ты электр куатына көшіреді. Электр куаты механикалык куатка көшіп, кабылдағыштың антенна тәрізді кылшык- тарын (жіпшелерін) қозғайды. Сырткы жэне іш кі кабылдагыштардың турлері: 1) механикалык, 2) температуралык, 3) химиялык, 4) фото, яғни жарық сезгіш, 5) куат сезгіш, 6) ауырсыну. Барлық қабылдағыштар күрылымдарының негізіне карай туынды жэне кейін туынды болып екіге бөлінеді (9-сурет). Біріншісінде нерв үштары бар (тері, иіс, температура), ал екіншісі нервсіз (есту, жарық, дэм сезу). Сезгіш жүйедегі нейрондардың жалғасу орнегінде байланыс тармағы екіге бөлінеді (дивергенция), содан сон қосылады (конвергенция). Сөйтіп олар кезектесіп өрнек күрады (10-сурет). Қабылдагыштагы козу. Қабылдағыш сезімтал, өте сергек күрылым. Тітіркендіргіш эсер еткенде кабылда- гыштың өткізгіштігі тез үдейді. N a+ шапшаң мембра- наның сыртынан ішіне өтеді, ал К+ ішінен сыртына ағылады. Соның нәтижесінде кабылдағыш потенциалы (ҚП) пайда болады.Қабылдагыш тербелісінен әрекет потенциалы (ӘП) туады. ҚП — натрий, калий иондары- ның концентрация градиенттік айырымынан туатын электр тоғы. Бүл калыпты тыныштық жағдайда әр уақытта (түрақты) болып түра тын тоқ. Әрекет потенциалы тітіркендіру эсер еткен сәтте мембрана потенциалынын тербелісі үдеп шапшаң козгалуының нәтижесінде туады. Оның пайда болуына және күшеюіне натрий мен калий тарткыш (насос) күрылымының іске қосылуы ықпал етеді. Осы кезде АҮФ кышқылы ыдырайды, бөлініп ш ыққан қуат тартқыш күш береді. Эрекет потенциалы бір орында түрмай, козгалып, нерв бойымен тарайды. Онын жүйке бойымен таралуына тіркестік (синапс) жалғас кажет. Нервтердің тіркестік жалғасы — синапс туралы былтырғы лекцияларда толық айтылған. 117 2 4 А J I I 3' 2 4 9-сурет. Алғашқы (А) жэне кейінгі (Б) кабылдагыш- тарда туатын электр потенциалдары.1,Г-кабылдағыштын сезгіш жіпшелері; 2,2’денешік; 3, 3’-тіркес; 4,4’-сезу тарамы. І-тітіркендіру; ІІ-қабылдағыш потенциалынын дамуы; ІІІ-өндіргіш потенциалынын орлеуі; IV-әрекет потенциалы Синапс ӘП бірінші нейроннан екінші нейронға көшіреді. Синапстан откен тұста өндіргіш потенциалы (ӨП) туады. ӨП талдагыштын аралық бөліміне қозуды таратады. Орталыкқа тепкіш нервтері жүлынға, ми бага- нына, алдыңғы миға жеткізеді. Бүған торлы күрылым, лимбиялык жүйе, миш ық қатысады. Аралык мида арна- малы жэне бейарнамалы жолдар аркылы козу тарайды. 10-сурет. Сезгіштік жүйенің күрылымынын өрнегі. 1-дивергенция; 2-алгашқы сезгіш нейрон; 3-конвергенция; 4-кейінгі сезгіш нейрон. 4 118 Бейарнамалы жұйе сезім аймақтарынан көп райлы козу толкындарды түйістірген жолдар ми қыртысының барлык аймактарымен шашыраңқы байланысады. Өткізгіш жолдар аркылы сезім акпараттары ми кыртысының жобалау және үласқан аймактарына жетеді. Ми кыртысында талдагыштын үйлесімді катынаста- рын реттейді. Сезім мүшелер арасындағы әрекеттестік бірлестіруші механизм осы ми кыртысындағы нерв түйіндерінде. Талдағыштар өзара әрекеттесу аркылы кажетті мәліметтерді дер кезінде жеткізіп түрады. Вебер 1824 ж. тітіркенудің сезінерлік күш өсімі алдыңғы эсер еткен күштің белгілі бір молшеріне жетсе ғана түйсінделетіндігін көрсетті. Мысалы, қолдың үстіне қойылган бүрынғы жүкке косымша жүк қосылса, кейін- гінін салмағын сезу үшін ол алғашкы салмақтың 1/3 тең болуы керек. Нерв импульстері орталық жүйке жүйесінде белгілі бір тәртіппен бір болімнен екінші бөлімге өтеді. Олардын айырмашылығы техникадағы код жүйесі сиякты белгіле- нетін болғандықтан импульстер код тәртібімен беріледі деп айтуға болады. Код дегеніміз белгілі ережелер бойынша ақпаратты шартты түріне түрлендіріп аудару. Қосакталған код арқылы, яғни әрбір нейронда серпі- ніс дүркінінін болуы немесе жойылуы түрінде беріледі. Тітіркенудің алғашкы коды әуелі кабылдағыш денгейінде жүзеге асырылады. Оларға тән физикалық жэне химиялык энергиялар түрлі жүйке серпінісіне айналады. Түрлендірілген хабарлар талдагыштар жүйесі- нін келесі денгейіне жетіп, коды одан әрі әзгереді. Бүл бір ерекшелік. Ал екінші ерекшелік — ол код түрлерінін жапсарластығы. Тағы бір ерекшелік — ол коптеген сезгіштік жүйелердің ақпаратына шудын көп араласуы, яғни мәлімет тасушы серпіністерге бедерсіз серпініс- тердін косылуы. Біррайлы (модальділік) дегеніміз әр талдағышка тән үксас сезімділіктін жиынтығы. Біррайлықтын өзінін ішінде бірнеше сапалық қасиеттер болады. Бүл қасиетті сапалар мыналар: арнайылык, ыкпалдылык, мерзімділік 119 және үзактылық. Мысалы, дыбыс ақьірын, катты, сарт ету, у-шу, жағымды, жағымсыз, алыс-жакын, т.б. болады. Тітіркендіргіштің бір түрінің өзінде көптеген физи- калық, биологиялық сипаттары болады. Сол қасиеттерді қабылдайтын арнаулы кабылдағыштар бар. Оларды екі топқа бөліп қарауға болады: 1. кезенді кабылдагыш мембрананьщ алғашқы және соңғы қимыл-қүбылысында оз ісін орындайды, қозады, бірак біресе сөніп, біресе козып түрады; 2. үдайылы қабылдағыш бүкіл тітіркену кезеңі кезін- де қозып түрады, мүнда үздіксіз козу орын алады. Бейімделу (адаптация) — көп уақыт тітіркендіргенде не оны қайталағанда қабылдағыштың қозуы төмендейді де басында туған сезім азайып, біраздан соң жоғалады. Мысалы, зоопарктегі ақиықтың иісіне күтуші қызметкер адам үйреніп кетеді. Ал бірінші барған адамға оның иісі күшті сезіледі — “мүрынын жарады”. Акпаратты ерекшелеу. Тітіркендіргіштің белгілі биологиялық мәнін және ерекшеліктерін іріктеп анық- таудың арнайы түрін сигналдарды детекциялау (акпарат ты ерекшелеу) дейді. Ми қыртысы заттың пішінін, белгісін танитын, барлық мүмкінді бағдарын анықтай- тын, әртүрлі күйін бағалайтын нейрондар жиынтығы іріктейтін жүйеден түрады. Бейнелерді тану — талдагыштын ең соңғы және өте күрделі қызметі. Тану кезінде мида тітіркендіргіштің үлгісін жасап, оны басқа көптеген үқсас үлгілерден айырады. Осы- ның нәтижесінде біз алдымыздағы адамды, естіген сөзді, аңқыған иісті т.б. ажырата аламыз. Мысалы, біз заттарды әртүрлі жарыкта, бояуда, көлемде, багдарда және көз шалымындағы орнына қарай жете білеміз. Белгілі бір нейронға серпілісі өтетін қабылдагыштар жиынтығын оның кабылдайтын өрісі деп атайды. Ал талдагыштын барлық нейрондары аксондендриттерімен түйісіп кескіндеу өрісін күрайды. Қабылдау мен кескіндеу өрістері барлық ней- рондарда қатар жүреді. Голографиялык негіз (механизм) дегеніміз мида таратылған ақпарат қорының ықпалынан туатын заттар- 120 дың бейнелерін кайта құрастыру. Голограммалар кеңістік жиілікте берілетін оптикалық, дыбыс нейрондық жүйе- лерде болады. Мысалы, нейрондык жүйеде мәліметтің таралуын жүзеге асыратын 2 механизм бар. Бірі — жүйке сершністерінін конвергенциясы мен дивергенциясына негізделген, екіншісі — өзара жанама әрекеттесуі бар сигнал келетін талшықтарының қатарласқан жүйесіне орналаскан әрбір торшалык сатысында болады. Талдагыштардың реттелуі. Талдағыштар бір-біріне эсер етеді. Мысалы, бір затқа көзді қадағанда тек кана көздің өткірлігі артпай, қүлақтың да сақтылығы жоғары- лайды. Немесе түнде келе жатканда бірдеңе сарт етсе, адам сол жакка жалт қарайды, яғни әрі қимыл рефлекс- тері туады. “Жігіттің махаббаты — көзінде, қыздың махаббаты — қүлагында” дегенімен де, екеуі бір-біріне көмектеседі. Қабылдагыштағы куаттың тууы және оның өзгеруі мен кезендері: I. Мембрананың өткізгіштігі өзгеріп түрады. Бүл кезең өте тез өтеді. II. N a+, Са++ иондарының қозғалысы шапшандайды да иондардың айырымынан қозу потенциалы туады. III. Қозу потенциалы электротондық түрде таралады. Бүл кезенде козу потенциалы дендрит арқылы аксонға өтеді. IV. Қозу потенциалы эрекет потенциалына айналады. Бүл кезендер барлық кабылдағыштарда болатын жалпылама кезендер. Алғаш туынды кабылдагыштарда болатын кезендер мыналар: I. Сыртқы эсер мен қабылдағыштың арасындагы қарым-қатынас молекулярлық деңгейде өтеді, әрі тез өтеді. II. Қозу потенциалы туады. III.Қозу потенциалынын электротондык түрде тарауы. IV. Эрекет потенциалы туады және оның генерация- сы (өндіргіштігі). V. Эрекет потенциалы нерв талшығының бойымен орталык жүйке жүйесіне карай орталык багытта өтеді. Кейін туынды кабылдагыштардың кезендері: І-ІІІ алғашқыдай. 121 IV. Медиатор синапс аралық куыска күйылады. V. Генератор-өндіргіш потенциалы синапстан кейінгі мембранада туады. VI. Өндіргіш потенциалынын нерв талшыгынын бойымен электротондық таралуы. VII. Эрекет потенциалынын электрогендік аумакта ондірілуі. VIII. Эрекет потенциалынын нервпен орталыкка карай өтуі — ортодромдьщ жол. 15-лекция. жүктеу/скачать 5,31 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|