Е сту  ж э н е   т е п е -т е н д ік   талдағы ш -

сүйегінін  жалғасу  ауданы  3,2  мм2,  яғни  22  есе  кем. 
Сондыктан  табиғи  рандылық  бойынша  дабыл  жарғағы- 
нан  үзеңгішеге  өткенше  тербеліс  амплитудасы  2,5  есе 
төмендеуі  аркылы  сопақша  тесікшеге  ортаңғы  қүлактан 
өтетін  тербеліс  күші  50-60  есе  күшейеді.  Мүның  маңызы 
зор, 
өйткені 
дабыл 
жарғағына 
өте 
әлсіз 
дыбыс 
толқындары  эсер  еткеннің  өзінде  иірім  түтіктің  ішіндегі 
сүйықтықты  қозғалта  алады.
Ортаңғы  қүлақ  пен  ішкі  күлақтың  арасында  сопақша 
тесіктен  басқа  дөңгелек  тесікше  бар.  Сопақша  тесіктің 
алдында  пайда  болған  сүйықтық  тербелісі  дөңгелек 
тесікшеге  жетеді.
Ортаңғы  күлақта  жолақты  еттер  бар.  Олардың  бірі 
дабыл  жарғағын  керіп  түрады  да,  дыбыс  толқындарының 
әсерінен  жиырылып,  жарғактын  керілуін  күшейтеді. 
Күшті  дыбыс  эсер  еткенде  бүл  еттер  жарғақтың  тербеліс 
қозғалысын  азайтып,  қорғаныс  қызметін  де  атқарады.  Ал 
екіншісі  төсше  сүйегімен  байланыскан.  Ол  төсшенің 
қимылын  баяулатады.  Жолақты  еттер  дыбыс  толқында- 
рының  күшіне  қарай  әртүрлі  жиырылады.  Ортаңғы 
күлақтың  еттері  қүлаққа  келген  күшті  дыбыстың  әсерінен 
шамамен  8-10  секундтей  уақыт  өткеннен  соң  жиыры­
лады.  Өте  күшті,  жылдам  тітіркендіргенде  бүл  корғаныс 
механизмі 
іске 
кірісіп 
үлгермеуі 
мүмкін. 
Соның 
салдарынан  адамның  есту  қабілеті төмендейді.
Дыбыс  куысындағы  кысым  сыртқы  ауаның  қысымы- 
мен  тең  болады,  өйткені  Евстахи  түтікшесі  ортаңғы 
күлақтың  қуысын  мүрын-жүтқыншақ  куысымен  байла­
ныстырып  түрады.  Сондыктан  ауыз-мүрын  куысынан 
келген  ауаны  ортаңгы  күлак  куысына  откізіп  дабыл 
жарғағының  екі  жағындағы  ауаның  қысымын  теңестіріп 
түрады.  Бүл дабыл жаргагының еркін тербелуіне  қолайлы.
Ішкі  қүлақта  екі  қабылдағыштын  шеткі  болімдері 
орналаскан:  1)  вестибулярлық  аппарат  бір-біріне  перпен­
дикуляр  орналасқан  жартылай  айналмалы  үш  каналдар 
мен  олардын  табалдырығынан  түрады;  2)  үлу  тәрізді 
иірім  түтік  сүйек  —  есту  мүшесі.
Адамның  үлу  тәрізді  иірім  түтікшесі  2,5  айналым 
жасайтын 
шиыршықталған 
(спирал ьденген) 
сиякты
136

сүйек  түтігі  —  біртіндеп  кенейген  арна.  Оның  түбінін 
диаметрі  0,04  мм,  үстіңгі  жағы  0,05  мм.  Бүл  түтікшенін 
куысы  екі  жерде  жарғақша  мембрана  пердемен  бөлінген. 
Кіреберістегі  мембрана  өте  жүқа  нәзік,  ал  екіншісі 
тығыздау  және  серпімді.  Оны  н егізгі  мембрана  деп 
атайды.  Бүл  мембраналар  иірім  түтікшесінің  жогаргы 
жағында  (төбесіне  көтерілген  түста)  қосылады  да,  үстіңгі 
жағында  кішкентай  ғана  бос  куыс  калдырады.
Вестибулярлык  және  негізгі  мембраналар  иірім 
түтікшесінің  арнасын  жоғарғы,  ортаңғы  және  төменгі 
жол  деп  үшке  бөледі.  Ж оғарғы  арнаның  жолы  сопақша 
тесіктен  басталып,  пірім  түтіктін  төбесіне  дейін  барады. 
Содан  соң  ол  тесік  аркылы  иірім  түтігінін  дөңгелек 
тесігінен  басталып  төменгі  арнаның  дабылдық  саты- 
сымен 
байланысады. 
Тесік 
арқылы 
байланысатын 
төменгі  және  жоғарғы  арналар  сопакша  тесіктен  бас­
талып,  дөңгелек  тесікпен  аяқталатын  бірьщғай  арна 
болып  табылады.  Жоғарғы  және  төменгі  арналардын 
куыстары 
перилимфа 
сүйықтығына 
толы 
болады. 
Перилимфа  сопақша  және  дөңгелек  тесіктердің  мембр- 
анасы  аркылы  бөлінген.
Вестибулярлык  мембрана  мен  негізгі  мембрананың 
арасында  ортаңгы  арна  жатыр.  Онын  куысы  эндо- 
лимфага 
толы, 
басқа 
куыстармен 
қатынаспайды. 
Эндолимфа  сол  арнанын  сыртындағы  арнайы  тамырлар 
орімінде  түзіледі  жэне  ол  он  зарядты  сүйық.  Өйткені 
эндолимфанын  күрамындағы  натрий  иондары  пери- 
лимфадағыдан  10  есе  аз,  ал  калий  иондары  100  еседей 
артык болады.
Иірім  түтікшенің  негізгі  мембранасында  дыбыс 
кабылдайтын  мүше  —  Корти  аппараты  бар.  Ол  меха­
никалык  тербелісті  электр  потенциалына  айналдырып, 
есту  жүйке  талшыктарында  қозуды  тудыратын  түкті 
қабылдағыш  торшалардан  түрады.
Дыбыс  толкындарын  өткізу  зандыльщтары.  Дыбыс 
толкындары  тербеліс  ретінде  үзеңгіше  аркылы  сопакша 
тесіктін  мембранасына  беріледі  жэне  иірім  түтікшесінің 
жоғарғы  арнасы  мен  томенгі  арнасындағы  перилимфа 
сүйығын  шайқайды.  Бүл  шайкалыс  дөңгелек  тесіктін
137

мембранасын  итеріп,  ортаңғы  қүлақтың  дыбыс  куысына 
карай  ығыстырады.
Негізгі  мембранадағы  жоғарғы  арнаның  бойында  бір 
қатар  түзіп  орналаскан  кабылдағыштың  3500  ішкі  түкті 
торшалары,  3-4  катар  түзіп  орналаскан  12-20  мындай 
сырткы  түкті  торшалары  бар.  Бүл  торшалардын  сырт 
пішіні  үзыншалау  болады. 
Оньщ  бір  шеті 
негізгі 
мембранаға,  екінші  түкті  шеті  жоғарғы  арнаньщ  куысына 
бекітілген.  Ішкі  торшалардын  түктері  ёте  кыска  4-5  мкм 
шамасында  болады,  ал  саны  35-40-ка  барып  қалады. 
Сыртқы  торшалар  олардан  гөрі  жіңішкелеу,  үзынырак 
келеді,  бірак  түктерінін  саны  коп  —  70-тен  120-ға  дейін 
болады.  Қабылдағыштардың  түктері  эндолимфада  орн­
аласкан,  сондықтан  оның  шайқалысы  түктерді  қозғайды. 
Қозгалғанда  торшалардын  үстіңгі  жағында  орналаскан 
жабын  пластинкаға тиіп,  иіледі.
Ғалымдар  иірім  түтікшенің  әр  бөлімінен  электр 
потенциалдарын  тіркегенде  олардың  5  түрлі  екенін 
байкаган.  Оның  екеуі  есту  кабылдағышының  мембра- 
насы  мен  эндолимфаның  потенциалдары,  үшеуі  иірім 
түтікшенін  озінің  потенциалы  (мүны  түтікшенің  микро- 
фондык  потенциалы  деп  те  атайды),  жиналған  жиынтык 
тоғы  мен  есту  потенциалы.
Есту 
кабылдағыштарының 
мембраналык 
тоғын 
мембранаға  микроэлектродты  енгізу  аркылы  тіркейді. 
Оның  ішкі  беті  теріс,  сырткы  беті,  яғни  эндолимфа  оң 
зарядты.  Бүл  потенциалдың  молшері  жалпы  алғанда  76- 
80  мВ  шамасында  болады,  дегенмен,  екі  бетінің  (ішкі 
жэне  сырткы)  потенциал  айырмашылығы  150-160  мВ-кд 
дейін  барады.  Сондыктан  әлсіз  дыбыстар  жаксы  естіледі. 
Дыбыс  торшаларында  микрофондық  жэне  жиынтык 
потенциалдарының  пайда  болуына  байланысты  есту 
кабылдағышы 
жүйесінің 
нерв 
талшықтарында  қозу 
туады.  Бүл  козу  түкті  торшалардан  орталык  жүйке 
талшығына  электрлік  жэне  химиялык  жолдар  аркылы 
беріледі,  —  деген  болжамдар  бар.
Есту  талдағышының  орталык  бөліміндегі  нейрон- 
дардың  козуы  ортүрлі  болады.  Торшалардын  ішінде  козу 
жиілігін  томендететін,  козуды  жалғастыратын  торшалар
138

болады.  Бүл  торшалардын  маңызы  жоғары  деңгейлі  есту 
сезімінде  өте  күшті  болады.  Ми  қыртысының  есту  айма- 
ғында  дыбыстын  әсері  басылғаннан  кейін  туған  заряд- 
тары  біраз  секундка  дейін  созылатын  нейрондар  коп.
Дыбыс  толқындары  иірім  түтікш енін  жогарғы  және 
төменгі  арналарындағы  перилимфаны  бірдей  тербелт- 
иейді.  Оның  жиілігі  иірім  түтікшесі  кабылдай  алатын 
дыбыс  тербелісіне  сай  болады.
Дыбыстын  күші  козған  нейрондар  саны  мен  серпініс 
жиілігі  аркылы  кодталып  хабарланады.  Адамнын  күлағы 
әртүрлі  жиіліктегі  дыбыс  толкындарын  кабылдай  алады. 
Олардын томенгі  және  жоғарғы  шектері  16-дан  20000  Ги­
ке,  дейін.  Дыбыс  кабылдау  шектері  адамнын  жасына, 
сыртқы  ортаның  жағдайына  байланысты.  Жас  үлғайған 
сайын  дыбыс  кабылдау  кабілеті  төмендейді.
1863  ж.  неміс  ғалымы  Г.  Гельмгольц  өзінің  механи­
калык  кағидасын  үсынды.  Бүл  кагида  бойынша,  иірімді 
түтікшенін  негізгі  мембранасындағы  колденең  жаткан 
тығыз 
талшыктарының 
үзындығы 
әртүрлі 
болады. 
Сондыктан  жоғары  дыбыстарга  жауап  ретінде  негізгі 
мембрананыц  кыска  және  қаттырак  керілген  талшык­
тары  әсерленеді.  Ал  төменгі  дыбыстарға  үзын  және  әлсіз 
керілген  талшыктары  резонанстык  жауап  береді.  Қыска- 
ша  айтсақ,  томенгі  иірімдегі  кысқа  талшыктар  жоғары 
дыбыс  толкынын  кабылдайды.  Бүл  кагида  барлык  дыбыс 
толкындарынын  әсерін  және  бағытының  қай  жактан 
шығып,  күлакка  келіп  жеткенін  түсіндіре  алмайды.
Осыган  байланысты  екінші,  Резерфордтын  (1880) 
кагидасы  шыкты.  Иірім  түтікшеде  дыбыс  толкын­
дарынын  жиілігіне  сәйкес  электр  потенциалы  пайда 
болады.  Есту  жүйкесінін  нервімен  ол  миға  жетеді. 
Мүның  негізі  телефон  сымындагы  электр  тоғының 
таралуы  тәрізді.  Бірак  иірімдегі  электр  потенциалынын 
жиілігі  сырттан  келетін  дыбыс  толкынынын  жиілігіне 
сәйкес  болмайды,  әсіресе,  1000  Гц-тен  аскан  толкындар 
эсер  еткенде  сәйкес  келмейді.  Сондыктан  бүл  кағида  да 
есту  сезімін  толық түсіндіре  алмады.
Қазіргі 
пайымдау 
перилимфа 
мен 
эндолимфа 
бағанасының  козгалу  тәртібіне  негізделген.
139

Белгілі  бір  жиіліктегі  дыбыстар  иірім  түтікшенін 
сүйықтығын  қозғалтады, 
соның  нәтижесінде  негізгі 
мембрананьщ  тиісті  бөлігі  дірілдейді.  Г.  Бекеши  негізгі 
мембранада  эрекет  потенциалы  жарыскан толқын  іспетті 
тербеледі  деген  болжамын  үсынды.  Мүны  Эвальд  таласа 
жарыскан  толқындар  тәрізді  деп  толықтырды.  Олардың 
қағидасын  басқа  зерттеушілер  толықтыра  келе,  әртүрлі 
серпімділіктегі  негізгі  мембрананьщ  дыбыс  жиілігіне  сай 
бірде  жарысқан,  бірде  таласа  жарыскан  толқындар  іспетті 
тербелетіндігін  анықтады.
Дыбыс  тітіркенуінің  серпіністері  ми  қыртысына 
баратын  жолында  төрт  төбешіктің  арткы  бүдырынан 
және  иінді  дене  аркылы  өтеді.  Бүлар  дыбыс  аралық 
орталықтары  болып  есептеледі  және  бүл  арада  дыбысты 
бағдарлау  әсері  пайда  болады.
Дыбыс  серпіністері  үлкен  ми  сыңарларының  самай 
болігінің  қыртысында  орналаскан  есту  сезімінін  негізгі 
түйіндерінде  жоғары  дәрежедегі  талдау  мен  жинақгау 
жасалады.  Ал  қарапайым  талдау  орындары  үлкен  ми 
сыңарларында  шашыранкы  түрде  орналаскан.
Тепе-тендік  және  козгалыс  талдагышы.  Ішкі  қүлақ 
туралы  әңгіме  болғанда  вестибулярлық  күрылым,  яғни 
тепе-тендік  мүше  туралы  да  айтуға  тура  келген.  Өйткені 
ішкі  күлақтың  үлу  тәрізді  иірімінің  жоғарғы  арнасы 
вестибулярльщ,  яғни  тендік  сақтау  қызметін  атқарады. 
Оның  3  бөлімі  бар:  кабылдағыш,  өткізгіш  және  орталық 
қүрылымы.
Қабылдағыш  бөлімі  самай  сүйегінің  түсында  жатыр. 
Кіре-беріс,  яғни  вестибула  мен  жартылай  айналмалы  үш 
сүйек 
түтікшелерден 
түрады. 
Осы 
шеткі 
бөлімі 
вестибулярлық  аппарат  деп  аталады.  Үлу  түтікшесінде 
есту  қабылдағышы  да  бар  екенін  білесіздер.  Сондықтан 
тепе-тендік  талдағышынын  бүл  бірінші  немесе  шеткі 
бөлігі  есту  талдагышымен  тығыз  байланысып  жатыр, 
себебі  айналмалы  үш  түтікшелер  (жоғарғы,  колденең 
жэне  арткы  түтікшелер)  томенгі  жағында  бір-бірімен 
түйіскен.  Осы  түста  олардын  үштары  кеңейген  жерде 
қабылдағыш  торшалары  орналаскан.  Бүған  косымша  екі 
калташык  бар.  Оның  біреуі  иірімді  түтікшеге,  екіншісі
140

жартылай  айналмалы  түтікшеге  жакынырак  жатады. 
Кіреберіс  калташықта 
отолит  аппараты  орналаскан. 
Қалташықтың 
ішінде 
кабылдағышы 
жатыр. 
Ол 
козғалмалы  жэне  козгалмайтын  жіңішке  жіпшелерден 
түрады.  Жіпшелердің  арасында  түйіршіктері  бар  кальций 
түзды  ерітіндісі  бар.  Бас  жоғары-төмен  не  оңға-солға 
окыс  бүрылган  сәтте  ерітінді  шайқалып,  жіпшелерді 
қозғайды  да  кабылдагышты  тітіркенліреді.  Ерітіндідегі 
кальций  түйіршіктерін  отолиттер  деп  атайды.  Бірак 
отолит  аппараты  тек  кана  түйіршіктен  түрмайды, 
онымен  бірігіп  жүмыс  істейтін,  мембрана  іргесіне 
бекітілген  қозғалмалы  жэне  козғалмайтын  жіпшелер  де 
кіреді. 
Олар 
вестибулярлық 
жүйке 
талшықтарын 
тітіркендіреді. 
Міне, 
осының 
бәрін 
тепе-тендік 
талдағышы  деген  дүрыс.
Кіреберіс  пен  қалташықтағы  жіңішке  жіпшелердің 
арасында  кабылдағыштық  потенциал  айырмашылығы 
туады,  ал  ол  тіркестік  байланыста  бөлінген  жүйке  та- 
лшықтарына 
жеткізіліп 
онда 
әрекет 
потенциалын 
тудырады,  яғни  козу  пайда  болады.  Осы  қозу  толкын- 
дары  сопакша  мидың  нейрондарына,  дәлірек  айтсак, 
әуелі  Бехтерев, 
содан 
сон  Дейтерс 
пен 
Швальбе 
түйіндеріне  барады.  Одан  эрмен  карай  орталық  жүйке 
жүйесінің  жогары  дәрежелі  орталығына  беріледі,  ми 
қыртысының  самай  аймағына,  біразы  мишыкка  жібері- 
леді,  торлы  қүрылымға  да  тарайды.  Осы  жүйке  орталық- 
тарында  афференттік  импульстер  талданып,  эфференттік 
импульске  кошеді.  Ал  бүлар  бүлшық  еттерге  жіберіліп 
тепе-тендік  рефлекстерін  орындаттырады.  Қол-аяқтың 
жағдайын  озгертеді,  дененің  бейімделу  кимылын  туды­
рады  да  ағзаның  калыпты  жағдайын  сактап  калады.
Тепе-тендік  рефлекстер  тобына  кіреберіс-жүлын, 
кіреберіс-коз,  кіреберіс-есту,  кіреберіс-мойын  кимыл 
рефлекстері  жатады.  М иш ык  осы  рефлекстердің  дүрыс 
іске  асуын  реттеуге  қатысады.
Тепе-тендік  аппаратына 
өте 
күшті  және 
үзақ 
жүктемелер  эсер  еткен  кезде  козғалыс  үйлесімділігі 
төмендейді.  Мысалы,  теңіз  наукасы,  ғарыштық  дағдарыс 
т.б.  Әрине,  арнаулы  жаттығулар  жасау  аркылы  тепе-
141

теңдік  рефлекстерінің  тұрақтылығын  ныгайтуга  болады. 
Мүндай  жаттығулардың  маңызы  зор,  әсіресе,  гарыш- 
керлерді  дайындау  кезінде  өте  кажет.  Бүл  үшін  ғарышқа 
үшпай  түрып  бірнеше  мәртебе  адамды  центрифуга 
аппаратының  орындығына  бекіткіштермен  мықтап  таңып 
тастайды  да,  айналдырады.  Жаттығу  тәртібі  бойынша 
әуелі  аз  шапшандықтан  бастап,  содан  соң  үдетеді.  Әуелі 
колденең  тепкіш  тәртібімен,  кейін  жоғары-томен  бағыт 
бойынша  айналдырады.  Бастапқы  кезде  бас  айналып, 
лоқсу,  күсу  және  т.  б.  жағымсыз  сезімдер  пайда  болады, 
сонан  соң  бірнеше  күн  жаттығу  кайталанғаннан  кейін 
ағза  бейімделіп,  үйренеді.  Адамның  денесі  жерде  ғарыш 
жағдайына  жакын  қалыпқа  үйреніп  қалғандыктан  кейін 
ғарыш  жағдайында  жүргенде  оның  ешбір  жағымсыз 
сезімі  байкалмайды.
Тағы  бір  айтып  кететін  нәрсе  —  ол  центрифугада 
жаттығу  кезінде  туатын  коздің  карашық  рефлексінің  бір 
белгісі  —  нистагм,  яғни  карама-карсы  баяу  ырғақтан  сон 
кері  қарай  ауыстырылатын  секірмелі  көз  қарашығының 
әсерілісі.  Бүл  тепе-тендік  жүйесінің  калпының  ең  негізгі 
корсеткіштерінің  бір  түрі.  Ғарыштық  салмақсыздық  ото- 
литтік  қабылдағыштың  қасиетін  озгертеді.  Алғашқы  2-3 
тәулікте  бүл  тым  төмендеп  кетеді,  содан  кейін  жоғарылай 
бастайды.  Бесінші  тәулікте  кабылдағыш  кызметі  бүрынгы 
яғни  жердегі  жағдайдағы  калпына  келеді.
Қорытып  айтсақ,  тепе-тендік  талдағышы  байқаусыз 
оқыс  қимыл,  спорттың  оте  шапшаң  қозғалысы,  теніз 
толқынының  әсері,  әсіресе,  ғарыштағы  салмақсыздык 
пен  үшкір  бүрыштық  жағдайыньщ  ыкпалының  әсері 
кезінде  ағзаның  қалыпты  жағдайын  сактауда  маңызы  оте 
зор.  Бірақ  оның  физиологиялык  механизмдері  әлі  толык 
зерттелмеген.  Қазір  осы  багытта  гылыми  зерттеулер 
жүргізіліп  жатыр.
Тепе-тендік  талдағышымен  коян-колтык  байланыста 
болатын  козғалыс  талдағышы.
Ол  түлға  калпынын  дүрыс  сакталуына  ықпал  етіп, 
кимыл  рефлекстерін  үйлестіріп,  олардың  орындалуын 
камтамасыз  етеді.  Бүл  талдагыштын  қабылдагыштары 
бүлшық  ет  торшаларында,  сіңір  мен  буын  қалташық-
142

тарында  орналаскан.  Олардын  кабылдағыштары  түлға- 
нын  кез  келген  бөлігінің  калпын  дер  кезінде  дәлме-дәл 
білдіреді.  Қабылдағыштардан  шыккан  мәліметтер  әуелі 
афференттік  жолмен  жүлынға  беріледі.  Ондағы  байланыс 
нейрондар  аркылы  афференттік  импульстер  эфференттік 
түріне  көшіріліп,  жүлынның  вентральді  мүйізшелерінен 
арнаулы  жүйкемей,  бүлшык  етке,  буынға,  сіңірге  жібері- 
леді.  Бүл  жолда  альфажәне  гаммамотонейрон-дардың 
мәні  зор.  Бүлшык  еттің  үршығы  дәнекер  қабықшамен 
қапталған  ішкі  талшықгардан  түрады.  Бүлар  тізбектелген 
және  калталанган  деп  аталатын  екі  түрге  бөлінеді. 
Оларды  бірінші  сезімтал  және  екінші  сезімтал  жүйке 
үштарының 
бүралма 
бөліктері 
шырмайды. 
Қимыл 
нейрондарға  әркелкі  сезгіш  жолдар  аркылы  әралуан 
импульстер  келеді,  ойткені  олардын  козғыштық  касиеті, 
түйістіркестері  және  өткізу  шапшандығы  әртүрлі.
Бүлшық  ет  жиырылғанда  сіңірдегі  қозу  толқыны 
күшейеді.  Осы  сәтте  косарлас  еттердін  мотонейронда- 
рының  іс-әрекеті  женілдетіледі.
Қозғалыс 
іс-әрекетін 
реттеуге 
орталык 
жүйке 
жүйесінін  бірнеше  болімдері  катысады.  Ми  кыртысы, 
орталык  мидың  торлы  күрылымы,  сопақша  мидың 
кіреберіс  нейрондары  мен  қызыл  түйіннен  жүлынға дейін 
созылған  жолмен  кимыл  мәліметін  тура  жеткізеді.  Бүған 
косымша  лимбия  жүйесі  мен  мишықган  сопақша  мидың 
торлы  күрылымы  аркылы  импульстер  жүреді.  Жоғарғы 
орталығы  ми  сынарларының  қыртысындағы  ортаңгы 
сайдың  алдыңғы  жағында.  Ол  максатты,  ерікті  қимыл 
қозғалыстарын  калыптастырады.  Үйлесімді  кимылды 
үйымдастыруға  тепе-теңдік,  есту,  кору,  сипап  сезу  талда- 
ғышытары  да  үлесін  қосып,  белсенді  түрде  қатысады. 
Сондықтан  жаттығу,  тәлім-тәрбие,  үйрету  жүмыстарын 
жоспарлаганда  осыларды  естен  шығармау  керек.
Бірыңғай  салалы  еттін  жиырылуы  ішкі  мүшелердін 
кимылын,  кан  жэне  лимфа  тамырларынын,  өкпе,  кеңір- 
дек,  жыныс  мүшелерінің  қабырғаларының  козғалысын 
тудырады.  Бүлардың  қабырғаларынла  ішкі  кабылдағыш-тар 
(интерорецепторлар)  орналасқан.  Олар  ондағы  өзгерістерді 
кабылдап,  орталың жүйке жүйесіне  хабарлап  түрады.
143

В.Н.Черниговский  ішкі  мүшелердін  кабылдағышта- 
рын  коп  жылдар  бойы  зерттеп,  олардын  түрлерін  анық- 
тады.  Ішкі  кабылдағыштардың  қүрамында  жапаңкай  нерв 
талшықтарынын  үштары,  Фатер-Пачини  денешіктері 
жэне  Краузе  сауытшалары  бар.  Мысалы,  жүрек  қолкасы- 
нын  қабырғасы  мен  қан  қысымының  қалпын,  қан  тамы- 
рының  тарылып-кеңеюін,  канның  химиялык  қүрамының 
өзгеруін  аталған  қабылдағыштар  дереу  сезген.
Іш кі  қабылдағыштар  ми  тканінде  де  болады.  Олар 
нерв  үштарынан  бөлініп  шығатын  медиаторларды, 
айта-лық,  гистамин,  серотонин  ж.  т.  б.  заттардың 
көбейіп  не  азайғанын  сезеді,  әсіресе,  ликвордың 
озгерісін  тез  сезеді.
Кезеген  нерв  аркылы  іштен,  ішек-карыннан,  өкпе- 
бауырдан,  бүйрек  пен  қуықтан  ж.  т.  б.  ішкі  мүшелерден 
шыққан  мәліметтер  жүлынның  откізгіш  жолдарымен  ми 
бағанына,  мишыкка,  одан  әрмен  ми  кыртысына  жібері- 
леді.  Ми  кыртысының  түйіндеріне  (күйрықты  түйінге) 
кеуде  куысынан,  іштен,  жыныс  мүшелерінен  мәліметтер 
келеді.  Бірақ  аздаған  озгерістерге  байланысты  туған 
мәліметтер  ішкі  мүшелерден  кыртысасты  түйіндерге 
жеткенімен,  ми  кыртысына  жетпейді.  Оның  жоғарғы 
орталығындағы 
нейрондарды 
кажытпай, 
калыпты 
жағдайда  сакталуын  камтамасыз  етеді.  Демек,  мүнын 
биологиялык  маңызы  бар.  Бүл  қағиданы  И.М.  Сеченов 
XIX  ғасырда  айтқан,  ал  К.М.  Быков,  В.  Н.Черниговский 
т.  б.  ғалымдар  тәжірибе  нәтижелерімен  дәлелдеді.  Олар­
дын  пікірі  бойынша  ішкі  мүшелердегі  қабылдағыштар 
ағзаның  калыпты  жағдайын,  яғни  гомеостазын  сақтауды 
қамтамасыз  етеді.

жүктеу/скачать 5,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: