Физиологиясы

22
-лекция.
  Стресс  жэне  эмоция
Стресс  деген  не?  Оның  турлері,  физиологиялык 
механизмі  жэне  кезеңдері. 
Стресті  күшейту  жэне 
бэсендету 
жолдары. 
Эмоция. 
Онын 
түрлері, 
физиологиялык механизмi.  Адамньщ жасына  байланысты 
эмоцияның  өзгеруі.  Стресс  пен  эмоцияньщ  арасындагы 
эзара  байланыс.  Эмоцияньщ  есте  сактау  қабілетінс 
тигізетін ьщпалы.
Стресс  —  ағылшын  тіліндегі  stress  —  катты  күйзелу, 
абыржу,  молшерден  тыс  ширактылык  деген  сияқты 
бірнеше  магынаны  камтитын  жалпылама  созбен  айтқан 
адамнын  ерекше  күйі..  Ғылымга  ең  алгаш  осы  терминді 
кіргізген  Канада  физиологы  Ганс  Селье.  Оның  анықта- 
масы  бойынша,  стресс  дегеніміз  оте  жагымсыз  эсерге 
жауап 
ретінде 
туган 
агзанын 
калыпсыз 
бейімделу 
әрекеттерінің  жиынтыгы.  Оны  тудыратын  факторларга 
карай  физиологиялык  стресс  жэне  психологиялык  стресс 
деп  екіге  боледі.  Соңғысын  мәліметтік  (информациялык) 
және  эмоциялық  стресс  деп  атайды.  Тосыннан-тосын 
жагымсыз  хабар  естігенде  мәліметтік  стресс  туады.  Адам 
дұрыс  жауап  таба  алмай,  қатты  қиналады,  не  істерін 
білмей,  сасып  калады.  Ал  эмоциялык  стресс  кауіп  туса, 
немесе  оқыстан-оқыс  коркып  калганда,  не  біреуден 
катты  көңілі  калганда  туады.  Жогаргы  жүйке  әрекетінде 
тежелудін  серпінісі  канат  жайады.  Нәтижесінде  іс-кимыл
191

әрекеті  не  сөйлеген  сөзі  бұзылады.
Адамнын  жеке 
ерекшелігіне, 
мінезіне, 
жоғарғы 
жүйке 
әрекетінің  типтеріне  орай 
стрестің 
әр 
түрі 
байқалады.  Стресс  үш  кезеңнен  түрады:  1. 
Үрейлену. 
Жагымсыз  фактор  эсер  еткен  сэтте  туатын  жауаптың 
алғашқы 
кезеңі. 
Таңыркагандай 
әсерленіседі. 
2. 
Төзімділік  кезең.
  Жағымсыз  фактордың  әсеріне  беріліп 
кетпей, 
төзімділік 
реакциясы 
туады. 
Гипоталамус- 
гипофиз  жүйесінің 
ықпалымен 
бүйрек  үсті  безінің 
гормондарыньщ  молшері  канда  тез  кобейіп  кетеді. 
Симпатикалык  нерв  жүйесінің  әсерімен  жүректің  соғу 
ырғағы  шапшандайды,  тыныс  алу  ырғағы  да  жиілей 
түседі.  Бүлшық  еттердің  жиырылу  кабілеті  күшейеді.
Ъ.Әлсіреу  кезеңі.
  Бейімделу  қорының  мүмкіншілігі 
азайып,  таусылады.  Сондықган  психологияда 
дезадап­
тация,
  яғни  бейімделудің  нашарлап,  жойылуы  деген 
магына  береді.
Әбу  Әлі  Ибн  Сина  хайуанат  паркінде  мынадай  тәжі- 
рибе  жүргізген.  Бір  қойды  жеке  қораға  қамап  койған, 
бірақ  оның  басқа  койларды  көретіндей  жағдайы  болған. 
Ал  екінші  койды  басқа  кораға  камаған,  бірақ  ол 
қасқырдың  үйшігінің  жанында  болған.  Бірінші  қой  баска 
қойларға  қосылмакшы  тілекпен  маңырай  берген,  бірақ 
алдындағы  жем-шөпті  жеген.  Ал  екінші  қой  қасқырды 
көрген  сайын  селк  етіп  үркіп,  қашпақшы  болған. 
Алдындағы  жемін 
ауызына  да  алмай,  жүдеп-жадап 
әлсіреген.
Адам  да  сол  сияқты,  жақсы  адамды  көрсе,  жақын- 
дағысы  келіп,  жағымды  стресс  туады.  Ал  жаман  адамды 
корсе,  одан  жанын  аулак салып,  күты  кашады.
Міне,  осы  келтірілген  екі  мысал  стрестің  жағымды 
жэне  жагымсыз түрлерін  сипаттап түр.
Стрестің  копке  созылган  ауыр  түрі  адамды  жүдетіп, 
қайғыға  батырады.  Мүндай  адамдар  психологке  не 
дәрігерге 
барып 
емделгені 
жон. 
Психолог 
созбен 
иландырып,  дагдарыстан  алып  шыгады.  Оган  жазылмаса, 
дәрігер  көмектеседі.  Психотроптык  дәрі-дәрмек  жазып 
береді.  Дүрыс  емдесе,  стреске  шалдыккан  адам  коп 
үзамай  калпына  келеді.
192

Эмоция.
  Emovere  деген  латын  сөзі.  Әсерлену,  қуану, 
желпіну  немесе,  керісінше,  жабыркану,  ренжу,  мүңаю, 
деген  мағына  береді.  Сондықтан  эмоция  деп  бір  созбен 
айтпай, 
жагымды
 жэне 
жагымсыз
 эмоция  деп  бөледі.  Тез 
эмоцияланды,  баяу  эмоцияланды  деп  те  айтады  жэне  эр 
галым,  эр  психолог  оны  әртүрлі  сипаттайды.
А.В.  Коробков  (1980):  эмоция  —  сыртқы  ортаньщ 
жагдайыньщ  озгеруіне  қарай,  онын  корінісін  қабылда- 
уына  орай  жеке  адамның  әсерленген  сезімінің  сыртқы 
белгісі,  —  деген.
П.К.  Анохин  (1964):  Эмоция  адамнын  ішкі  дүние- 
сінің  жайы.  Ол  сезімнің  барлық  түрін  камтиды,  куаныш 
пен  реніштің  арасын  алып  жатыр.
Л.Г.  Воронин 
(1979): 
Ішкі 
эмоция 
куаныштың, 
реніштің, 
рахаттанудың, 
қынжылудың, 
махаббаттын, 
сүйіспеншіліктің,  жақтырмаудың  белгісі. 
Ал  сыртқы 
эмоция 
созбен, 
көзбен, 
бет 
қимылының 
іс-әрекет 
кимылымен  корсетілген  адамның  мінез түрқы.
Демек,  адамнын  ішкі,  сыртқы  сезімі  коңіл  күйі, 
мінезі,  ойлаган  ойының  кейбір  көрінісі  эмоцияньщ 
белгілерімен  сипатталады.
Енді  эмоцияньщ  түрлерін  талдайық.  Оның  негізгі  екі 
түрі  бар.  Олар  жагымды ж эне  жагымсыз  эмоциялар.
Жагымды  эмоция.
  Көңіл-күй  көтеріледі,  еркіндік 
каулайды,  адам  жігерленіп,  максатты  тілек  пайда  болады. 
Көзі  жаркырап,  беті  шырайланып,  сөйлеу  шешендігі 
артады 
мінезі 
маңайындагыларга 
жагымды 
болып 
корінеді.  Кісілермен  сойлескенде  ретін  тауып,  айтатын 
ойын  оңай  әрі  нанымды  тілмен  жеткізеді,  жадырап, 
касындагыларды 
күлкімен 
озінің 
әңгімесіне 
тартып 
иландырады.
П.К.  Анохиннің  айтқанындай,  жагымды  эмоцияньщ 
тууы 
үшін, 
біріншіден, 
алынган 
мәлімет  адамның 
күткеніндей  болу  керек,  соган  сәйкес  болуы  тиіс. 
Екіншіден,  мәліметтің  себебі  мен  орындалатын  іс-әрекет 
немесе  жүмыс  нәтижесі тиянақты  болуы  керек.
Жагымды 
эмоция 
адамды 
максатқа 
жетуге 
жетектейді, 
конілі 
көтерілген 
сайын 
сапасы 
да 
жогарылайды,  істеген  ici  де  нәтижелі  болады.
193

Жагымсыз  эмоция.
 
Адамның  көңіл-күйі  төмен, 
еңсесі  тұсіп  иығы  мен  екі  қолы  салбырап  кетеді,  көзі 
төмен 
қарап, 
демін 
ішіне 
тартып 
алады. 
Адам 
тыгырықтан  шығатын  жол  іздегендей,  біресе  түрып, 
біресе  отырады.  Жагымсыз  эмоцияньщ  ыкпалымен  тез 
ашуланады,  өзінің  сөзін  токтаусыз  айтып,  басканын  сөзін 
ылтипатқа  алмайды.  Кейде  себепсіз  үрысып,  маңайын- 
дағыларға  тілін  тигізеді.
Ойлаған  ойы  не  істеген  ici  дүрыс  шықпаса,  адам 
қалпынан  шығып,  дағдарысқа  түседі,  өзіне-өзі  ренжіп 
берекесі  кетеді.
Эмоция 
туралы 
айткан 
әйгілі 
ғалымдардың, 
данышпандардын пікірі:
Аристотель
: 
Эмоция 
қанағаттык 
пен 
қанағатсыздықты  сездіретін  қүбылыс.
И.П.  Павлов:
  Эмоция  қозу  мен  тежелудің  женіл  не 
ауыр  өтуінен  туады.  Егер  қозуды  тежелумен  шегерсе, 
онда  жағымсыз  эмоция  туады.  Мысалы,  кішкентай 
балаға  өзіне  үнайтын  жүмысын  істе  деп,  кейін  доғарып, 
оған  үнамайтын  жүмысты  орындауға  тапсырма  берсе,  ол 
қарсыласып,  жата  қалып  жер  тепкілейді  не  жылайды. 
Көпшілік  жағдайда  жагымсыз  эмоция  динамикалық 
стереотиптің  бүзылуынан  туады, 
өйткені  үйреншікті 
дағдыдан  шыққан  соң  жүйкені  іске  қосу  қиын  болады. 
Ал,  керісінше,  стереотип  сақталса,  соның  негізінде 
істелген  іс  әр  уақытта  жағымды  эмоция  тудырады  да 
адам 
қанағаттанады. 
И.П.  Павловтың 
бүл 
айтқаны 
Аристотельдің  пікіріне  дәл  келіп  түр.
Ғылыми  зерттеулердің  нәтижесінде  мида  эмоция 
орталығы  табылды.  Микроэлектрод  техникасы  бойынша 
гипоталамустың 
кейбір 
нүктелерін 
тітіркендіргенде 
жагымды  эмоция,  ал  басқа  бір  нүктелерін  тітіркен- 
діргенде  жагымсыз  эмоция  туған. 
X. Дельгадо
  (1971) 
стимосивер  деген  кішкентай  ғана  нәзік  аспаптарды  екі 
адамның  басына  орнатып,  екеуінің  арасына  электрондык 
байланыс  жасаған.  Аспап  мидың  әр  аймағын  тітіркен- 
діруге 
мүмкіндік 
береді. 
Радио 
және 
теледидар 
техникаларын  компьютермен  косып,  екі  жакты  байланыс 
арқылы  мәліметгер  алған.  Онын  айтуынша,  электрмен
194

тітіркендіргеннің  мидың  кызметіне  не  оның  диагнос- 
тикалык  көрсеткішіне  ешбір  зияны  жоқ.  Осы  әдіспен 
адамның  психикасына  жол  табуға  болады.  Мысалы, 
гипоталамустың оң жақ миндаль тәрізді нерв түйінін  элекгр 
тоғымен  тітіркендіргенде  қызбаланған  іс-қимыл  туған. 
Маймыл  басқа  еркек  маймылға  тап  беріп,  төбелесіп,  қуып 
жіберіп,  үрғашы маймылды тартып алған.
Физиологиялық 
механизміне 
қарай 
эмоцияны 
төменгі
 жэне 
жогаргы
 деп  екіге  бөледі.
Төменгі  эмоциялар.
  Шөлдеу,  ашығу,  жыныстық 
эмоциялар.  Олардын  орталығы  мидың  томенгі  бөлім- 
дерінде  орналаскан,  сондыктан  оларды  төменгі  дәрежелі 
эмоция  дейді.  Бүлар  жануарларда да  болады.
Жогаргы  эмоциялар
  адамда  гана  болады.  Бүған 
интеллекттік,  эстетикалық моральдік  жэне 
с.с.
  әлеуметтік 
эмоциялар  жатады.  Олар  сананың,  білім  мен  тәрбиенің 
негізінде 
қалыптаскан. 
Жоғарғы 
эмоция 
төменгі 
эмоцияны 
реттеп, 
түзеп 
отырады.  Адамды  таным- 
дылықка,  жігерлікке,  жақсы  істерге  сілтейді.
Стеностьщ  эмоция.
  Грекше  sténos  —  күш,  ал  astenos
—  күшсіз  деген  мағына  береді.  Стеностык  эмоция 
сергектікті,  қуаттылықты  және  т.б.  белсенділікті  көрсе- 
теді.  Оған  куаныш,  реніш,  ызалану,  және  т.  б.  көңіл- 
күйдің  түрлері  жатады.
Астеностьщ  эмоцияга
  күш-қуаттың  азаюы,  іскер- 
сіздік  және  басқа  нәтижесіз  кылықтар  жатады.  Оларға 
қосымша,  өкініш,  тосыну,  көнгіштік,  корку  т.б.  жатады.
Бірак  эмоцияньщ  бүл  екі  түрі  бір-бірінен  онша 
алшак  емес,  кейбір  көріністері,  айталык  ренжу,  қорку 
екеуінде  де  бар. 
Бірак  эр  адамда  бүлардың  жеке 
ерекшелігіне  орай  әртүрлі  болуы  мүмкін.  Мысалы,  ренжу 
кейбір  адамда  ашумен  қабысады,  ал  басқа  бір  кісіде  ол 
уайыммен  жалғасады.
Эмоцияньщ  баска  да  түрлері  болуы  мүмкін.  Ч.  Дар­
вин  (1872)  эмоцияньщ  үш  түрін  көрсеткен:
1.  Ашу,  куаныш,  долдану  т.  б.;
2.  Немкүрайдылык т.  б.;
3.  Қимылсыздык,  іскерсіздік,  белсенді  болмау т.  б.
4 .  Дарвин  эмоцияньщ  тууын,  онын  орындалуын
195

бүлшық 
еттің 
қимылымен 
байланыстырп 
қараған. 
Эмоцияньщ  кейбір  түрлері  бет  пен  көздің  мимикасымен 
ғана  сезілмей  оқыс,  қатты  қимылмен  де  көрінеді,  секіру, 
жүгіру  қол  шапалақгау,  айқайлау,  түкіру,  қол  жүмсау  орын 
алады.  Ол  эмоцияньщ  бүл  түрлерін  өзінің  негізгі  ілімі  — 
табиғи  сүрыптаумен  жалғастырады.  Тіршілік  үшін  талас 
кезінде.  жауын  ықгыру  үшін  эмоциялық  әрекетгер  қолда- 
нылуы тиіс деп түжырымдаған  ғүлама  ғалым.
Өткен 
ғасырдың 
басында 
ағылшын 
физиологі 
У.  Кеннон  эмоцияны  мүкият  зерттеген.  Эмоциялы  ашу, 
корқып-үрку  кезінде  кандагы  адреналиннің  мөлшері 
оқыс  орасан  көбейіп  кетеді,  сойтіп  ағзаны  тозімділікке, 
жагымсыз  факлорлардың  әсеріне  карсы  түруға  дайындайды. 
Өте  күрделі  және  маңызды  міңцеттерді  орыңдау  үшін 
эмоцияньщ  маңызы  өте  зор.  Өйткені  ол  агзаның  корда 
жатқан  мүмкіншіліктерінін  іске  қосылуына жол ашады.
Мақсатты  жүмыс  сәтті  орындалса,  тағы  да  екінші  рет 
эмоция  туады.  Алматының  жоғары  оку  орындарының  бір 
профессоры  немерелері  үйіне  келгенде  бір  куанамын, 
олар  кеткенде  екінші  рет  қуанамын  деп  қалжындайды. 
Сөйтіп 
жағымды 
эмоция 
кайталанғанда 
екі 
мәрте 
куаныш  сезімі  туады  екен.
Д.О.  Хебб  микроэлектродтарды  миға  кондырғанда 
оның  біреуі  гипоталамустың  орталығына  бармай,  ми 
қыртысына  қадалыпты.  Оны  тітіркендіргенде  тәжірибе- 
дегі  егеуқүйрыктың  жаңа  жауабы  байкалған.  Сойтіп 
тәжірибенің жаңылысы  ми  қыртысындағы  эмоцияньщ  ең 
жоғары  орталығын  табуға  себеп  болған.
Тожірибенің  осы  түрін  Олдс  жалғастырып  егеукүй- 
рықтардың  өзін-өзі  тітіркендіріп,  жагымды  эмоцияны 
тудыратынын  байкаған.  Ол  —  не  тамак  жеу,  не  жағымды 
жыныс  эмоциясы  болған.  Тәжірибенін  нәтижесінде  ми 
баганасында  қанағаттану  мен  қанағаттанбау  эмоциялары- 
нын  орталыктары  табылған.
Вашингтондағы 
ғалым  Д.  Берди 
зерттеудін  осы 
әдісімен  кейбір  психикалык  орталықтарды  тапқан.
Эмоциялык 
орталықтардын 
көбі 
гипоталамуста, 
таламуста  жэне  мидын  торлы  күрылымында  орналаскан. 
Ал  ен  жоғары  орталығы  ми  қыртысынын  мандай
196

аймағында  болады.  А.Р.  Лурия  (1966)  әдейі  жүргізген 
ғылыми  зерттеу  жүмысының  нәтижесінде  жогары  эм о­
ция,  мысалы,  мақсат,  куаныш  орталыктары  ми  қырты- 
сының  мандай  жэне  мандай  алды  аймақтарында  жатыр 
деген 
дәлелді 
түжырымга 
келеді. 
Мандай 
аймагы 
жетекші роль  атқарады  деген.
А.И.  Николаев  (1979)  жаңа  пікір  үсынган.  Мандай 
аймагында  эмоция  мен  сана  кабысады.  Өйткені  ол  артқы 
жэне  самай  аймактарымен  байланысады.  Оны  электро- 
химиялык күбылыстар  жалгастырады.
А.В.  Вальдман 
(1970) 
эмоцияньщ 
үш 
күрамын 
корсетті:
1)  ішкі  сезім;
2)  эмоцияньщ  сыртқы  көрінісі;
3)  оның  соңгы  нәтижесі.
Эмоцияньщ тууына  серотонин,  катехоламиндер  және 
олардың  бөлшектері  қатысатыны  нейрохимиялық  зергтеу 
нәтижелерімен  дәлелденді.  Кейіннен  гистаминнің  де 
катысатыны  белгілі  болды.
Жагымсыз  эмоцияньщ  механизмін  зерттеу  оңайы- 
рак,  ал  жагымды  эмоцияны  зерттеу  қиынырақ.  Олдс 
автоматты  аспаппен  жасаган  тәжірибесінде  егеуқүй- 
рықтар  жагымды  эмоцияны  өзіне-өзі  тудыратын  баскыш- 
ты  тез  және  жиі  тапкан.
Жаңа  туган  нәрестенің  жылаган  кезде  беті  кызарады, 
тынысы  жиіленеді,  терлейді,  канының  қысымы  оседі. 
Кейін  бір  жасқа  жақындаганда  бетін  бүру,  козін  тоқтату, 
жымию  сиякты  мимикалық  қимыл  пайда  бола  бастайды.
2-4  жас  арасында  жагымсыз  эмоция  белгілері  туады. 
Мысалы,  заттардың  белгісін,  түсін  айыра  бастайды.  7-11 
жастагы 
балалар 
психикалык 
эмоцияньщ 
барлык 
түрлерінің  белгілерін  корсете  бастайды.  Әсіресе,  куану, 
ренжу,  карсыласу  сиякты  түрлері  дамиды.  12-16  жаста 
эмоцияньщ  барлык  түрлері  толық  калыптасады.  Эрине, 
өмірдің,  түрмыстың,  мектептегі  балалардың  ықпалымен 
эмоциянын  кейбір  түрлері  күшейіп,  өзгеруі  мүмкін.
Тәжірибелі  мүгалім  окушының  есте  сақтау  кабілетін 
дамыту  үшін  жагымды  эмоцияньщ  әсерін  пайдаланады. 
Окушының  берген  жақсы  жауабын  мақтап,  баскаларга
197

үлгі 
етіп 
жариялайды. 
Сонда 
ол 
окушы 
сабакты 
бүрынгысынан  да  жақсы  окуга  талаптанады.
Эмоциялык  көтеріңкі  күй  окушының  материалды 
берік  есте  сақтауына  мықты  эсер  етеді.
Эмоциялық  жақсы  әсерленіп  шабыттанган  кезде 
ақындар  көптеген  жайттерді тез  ойына  түсіріп,  жаңа  өлең 
шумақгарын  қолма-қол  шығарады.  Иса  Байзақовтың 
желдірмелері  осындай  жағдайларда  туған  шығармалар. 
Ол  жақсы  ақын  ғана  емес,  сонымен  катар,  өте  дарынды 
артист  болған.  Сахынадағы  оньщ  өнерін  қолдап  халық ду 
қол  шапалактағанда  Иса  сденаридегі  мәтінге  қосымша 
жаңа  сөздерді  косып,  тоқтамай  жалғастыра  берген.
Бүл  жағымды 
эмоцияның  әсері. 
Ал  жағымсыз 
эмоция  есте  сақгау,  еске  түсіру,  оны  кажетіне  пайдала- 
нуға  кері  эсер  етеді. 
Мысалы,  студенттер  емтихан 
тапсыру  қарсаңында  жағымсыз  эмоциялык  ықпалына 
түсіп  қалса,  онда  олар  дүрыс  жауап  бере  алмайды.
Эмоция  мен  есте  сактау  қабілеттерінің  арасындагы 
байланысты  орыс  психиаторы  С.С.  Корсаков  зерттеп, 
былай  деген:  Кейбір  адамдардың  есте  сақтау  кабілеті 
жаксы  болганымен,  өтіп  кеткен  окигаларды  есіне  түсіру 
оңай  соқпайды.  Ал  басқа  бір  адамдардың  есте  сақтау 
және  есіне  түсіру  кабілеттері  эмоциялық  маңызы  бар 
оқигалармен  тыгыз  байланыста  болады.
Е.А.  Громованың  (1980)  пікірі  бойынша,  эмоциялық 
есте  сақтау  екі  түрлі  топка  бөлінеді:  бірі  —  нақтылы, 
біріншісі 
— 
абстрактылы 
болып 
келеді. 
Біріншісі 
оқиганың  болмысын  тікелей  кабылдап,  есінде  сақтайды. 
екіншісі  —  болжамалы  оқиганы  болады  деп  эмоция- 
ланган түрде  күшейтіп  есінде  үстайды.
Академик А.А.  Ухтомский  өз  кезінде  эмоциялық есте 
сақтауга  көп  көңіл  бөлген.  Эмоцияның  өткен  түрі 
болсын,  не  болашақта  болатын  түрі  болсын  окиганы  есте 
сактауга  көмектеседі.  Қуанышты,  ренішті  эмоциялар  оте 
жарқын  анык  есте  қалады,  әсіресе,  өмірге  пайдалы  не 
зияны 
бар 
эмоциялык 
окигалар 
санамызда 
берік 
сақталады  деген.
Эмоциялык  дәріптеу  әрбір  адамнын  басында  кезде- 
седі.  Әйелдердін  сол  көзі  тартса,  куаныш  болады-мыс,  ал
198

оң  көзі  тартса,  реніш  күтеді.  Ер  адамда  керісінше  бодады 
деген  үғым  көпшілікте  әбден  калыптасқан.  Бірак  әр 
адамда  әр  түрлі  болуы  мүмкін.  Бүл  зандылык  емес, 
өйткені  ылғи  дәл  келе  бермейді.  “Солай  болса  екен”,  — 
деген  үмітпен  адам  жақсылықты  күтеді  де,  кездейсоқ 
жорамалға  дәл  келіп  калган  жағдайда  есінде  сақтап 
қалады.  Қуанатын  көзі  тартса  да,  ренжитін  көзі  тартса  да, 
жорамалшыл  адам  не  болар  екен  деп  күтуде  болады. 
Кейде  ренжитін  козі  тартқанда,  сол  көзінің  маңайын 
уқалап 
кетірмекші 
ниетпен 
жагымсыз 
эмоцияньщ 
себебін  өшірмекші  болады.
23-лекция.
  Есте  сактау және  үмыту
Есте  сактау  және  оның  түрлері.  Есте  сактаудын 
физиологиялык  жэне  биохимиялык  негізі.  Еске  түсіру. 
Тану.  Үмыту.  Оның  себептері.  Жаттығу  және  оның 
срежелері.  Голография.
Есте  сактау
  дегеніміз  көрген-білгенді, 
естігенді, 
сезгенді, 
өтіп 
кеткен 
қүбылыстарды 
нақгылы 
бір 
жағдайда  оның  касиеттерімен  көшірмесін  өзгертпестен 
қайта  жанғырту.  Есте  калдыру,  сақтау  ж эне  есте  үстау 
кезінде  ми  нейрондарында  сыртқы  және  ішкі  ортанын 
әсерлерінің 
ерікті
  және 
еріксіз
  із  жазбасы  (энграммасы) 
калады.  Ерікті  энграмма  адамның  санасы  арқылы  іске 
асады.  Есте  сақтау  кезінде  мәліметті  түйсік  басталған 
сәттен 
еске  түсіруге  дейін 
ми  толығымен 
немесе 
жартылай  жаңғыртады. 
Есте  сактау  адамнын  ойлау 
кабілетіне,  өмірдегі  тәжірибесіне,  ниеттеріне  байланыс­
ты. 
Еске  түсіру
  сакталған  мәліметті  тауып,  оны  жаңғыр- 
тып,  ойға  алу  касиеті.  Бүл  белсенді  түрде  болатын  және 
өте  күрделі  күбылыс.  Оның  күші  мен  деңгейі  әртүрлі 
болады.  Есте  сактаудың  генотиптік  және  фенотиптік 
түрлері  бар. 
Генотиптік  түрі
  шартсыз  рефлексті,  ырык- 
сыз  сезімді,  еске  сақтауды  қалыптастырады. 
Фенотиптік 
түрі  ағзаның  жеке  дамуы  кезінде  иемденген  мәліметтерін 
өндеу жэне  сактау  механизмін  жүзеге  асырады.
199

Есте  сактау  касиетіне  байланысты  фенотиптік  есте 
сактау  кабілеті 
бейнелік,  эмоциялык,  шартты рефлекстік, 
ерікті
 жэне 
еріксіз
 деп  бөлінеді.
Бейнелік 
есте 
сактау 
адам 
мен 
жануарлардын 
жағымды  ұнайтын  немесе  жагымсыз,  яғни  зиянды  тітір- 
кендіргіштердің  бейнесінен  туады.  А.С.  Бериташвили 
мүны  жүйке  жүйесінің  туа  біткен,  үйренудің  негізін 
қалайтын  қасиеті  деген.
Эмоциялык  есте  сактау  бүрынғы  болған  күй  бастан 
кешкен  оқиғаны,  оларды  тудырған  жағдайларды  бағалау 
қабілеті.  Еске  сактаудың  бүл  түрі  адамдарда  шынайы 
ж әне  дерексіз  түрде  болады.  Эмоциялык  есте  сақтаудың 
тез  қалыптасу,  беріктік,  еріксіз  және  ерікті  түсіну  сияқты 
адам  өмірінде  аса  маңызды  ерекшеліктері  бар.  Зигмунд 
Фрейдтің  түжырымы  бойынша  үнамды  сезімдер  мен 
окиғалар  үзақ және  түрақты  есте  сакталады.
Жануарлардын  мәліметті  сақтауындағы  негізгі  түрі  — 
шартты  рефлекстік  есте  сақтау.  Түрлі  сырткы  әсерлер, 
ағзаның  бейімделу  іс-әрекеттері  жүйке  жүйесінде  уакыт­
ша  нервтік  байланыс  қалыптасканда  ғана  есте  сакталады.
Мәліметті  сактау  үзақтыгына  қарай,  ес 
кыска
  және 
үзак
 мерзімдік  болып  екіге  бөлінеді.  Қысқа  мерзімдік есті 
ғалымдар 
жуыр  арадағы
  және 
опвративті
  ес  деп  бөледі. 
Жуыр  арадағы  ес  аз  уакыт,  ягни  бірнеше  секундтан 
бірнеше  минотке  дейінгі,  ал  оперативті  ес  ондаган 
миноттен  бірнеше  сағатка дейінгі  мерзімді  қамтиды.
Адамнын 
есте 
сактау 
қабілетін 
үғымға 
және 
елестетуге 
байланысты 
кисынды-мағыналык
 
және 
сезімді-бейнелік
  деп  бөледі.  Мүнын  біріншісі  адам  үшін 
аса  манызды  ен  жогары  дәрежелі  естің  түрі  деп 
есептеледі.  Ол  ойлауға,  қиялдауға,  сөйлеуге  катысады.  Ал 
екіншісі  түрлі  талдагыштардан  алынған,  яғни  кору,  есту, 
дәм  сезу,  тері  сезімдері,  іс-кимыл  т.  б.  мәліметтерді 
сақтауға  катысады.
Естің  физиологиялык  негізіне  келсек,  ол  оте  күрделі 
кызметтін  бірі.  Сыртқы  ортаның  мәліметтері  адамнын 
миына  жан-жактан  келеді:  кору,  есту,  тері  сезімдері  иіс, 
дәм  сезімдері  мен  ішкі  түйсіктер  аркылы.  Олардың  бәрі 
қабылданып,  талданып,  сарапталып  кажеттісі  гана  есте
200

сақталады,  қажет  кезінде  пайдаланылады.  Мәліметтердің 
келу  жолына  байланысты  ақпаратты  қабылдау  белсенді 
қызметтің  бір  түрі.  Мәліметтерді  кабылдап  талдасымен 
қажеттісін  есте  сақтау  басталады.  Бұл  кезеңді  ғалымдар 
консолидация  (бекіту, 
нығайту, 
нықтау)  кезеңі  деп 
атайды.  Онсыз  ақпарат  тұрақты  ес  іздеріне  айналмайды. 
Ғалымдардың  зерттеуінің  негізінде  мәліметтің  ізі  ми 
кыртыстарында  пайда  болып  сақталады,  ал  оларды 
кабылдап, 
консолидациялауға 
торлы 
қүрылым 
мен 
лимбия  жүйесі  катысады.
Ми 
кыртысыньщ 
сезгіштік 
және 
ойластыру 
аландары,  мидыц  лимбия  жүйесі  мен  торлы  күрылымы 
есте  сақтау  механизмін  қүрады.  Олардағы  нейрондардын 
түйықталған  шеңберінде  серпіністін  үйіріліскен  айналма 
козғалысынан  калыптасып,  кейін  оларда  берік  есте 
бекітіледі.  Дегенмен,  нейрондар  жүйесінің  үдемелі  іс- 
әрекеті  уақытша  нервтік  байланыстың  калыптасуында 
және  оның  нығаюында  жеткіліксіз  болады.  Серпіністің 
кеністік  және  мезгіл  сипаты  уакытша  байланыска  ауысуы 
үшін  түрткінің  мәнін  аңғаратын  мәліметтің  белсенділігі 
аса  кажет.  Уақытша  байланыстарды  көбінесе  мидың 
норадренергиялық  тетіктері  калыптастырады,  ал  серото- 
нинергиялық  механизмдері  оларды  мыкты  берік  сақтау- 
ға  катысады.  Бүлармен  катар  үзак  мерзімге  есте  сактауга 
глютанаттар, 
гаммааминмай 
қышқылы 
оралымды 
нуклеотидтер, 
кальцийдің 
иондары 
қатысады. 
Есте 
сақтаудың  молекулалық  қағидасы  бойынша,  мидағы 
нейрондардың  уақытша  байланыс  тізбектері  мәліметті 
химиялык  жолдармен  калыптастырады.  Мәліметтердің 
іздерінің  қалыптасуы  нерв  торшаларындағы  биохимия­
лык  және  биоэлектрлік  өзгерістерге  байланысты.  Қазіргі 
түсініктер  бойынша  естің  негізгі  элементі  нейрондардын 
бір-бірімен  байланысының  орыны  —  синапстар.  Оған 
дәлел  баланың  өсіп-дамуына  край  нерв  торшаларының 
денесі  мен  дендриттеріндегі  синаистық  байланыстардың 
көбеюі.  Нейрондар  арасындагы  байланыс  адам  дамыған 
сайын  күрделеніп,  көбейіп  дами  береді.  Қазіргі  электро- 
физиологиялык  әдістерді  колдану  арқылы  нейронаралық 
байланыстар 
мен 
контактілерде 
өнетін 
көп 
түрлер

болатыны 
анықталып 
отыр. 
Бүған 
коса, 
көп 
жаттықтырылған  нейрондарда  рибонуклеин  кышқылы- 
ның  мөлшері  көбейетіндігі.
Соңғы  20-30  жылдың  ішінде  мәліметтерді  сақтауға 
мидағы  глия  торшаларының  катынасы  бар  екені  анық- 
талды. 
Америкалық 
ғалым 
Р.  Галамбостың 
зерттеуі 
бойынша  глия  торшалары  тек  кана  қоректендіру  кызме- 
тін  ғана  атқарып  қоймай,  нейрондарда  мәліметті  сактау 
үшін 
олардың 
қызметін 
жөнге 
келтіріп, 
бағыттап 
отырады.
Ғалымдардың 
мәліметтері 
бойынша, 
шартты 
рефлекстік  қозудың  күші  мен  қыртыс  және  қыртысасты 
қүрылымдарда  рибонуклеин  қышкылының  шоғырлары- 
ның  арасында  айқын  байланыс  бар  екені  аныкталды. 
Шартты  рефлекстер  калыптасарда  мида  белоктардын  бір- 
неше  түрлері  мен  иептидтер  түзіледі.  Г.  Унгардтың  шарт­
ты  рефлекстерді  тудырған  тәжірибелерді  зерттеп,  олар­
дын  қалыптасуына  қатысатын  белсенді  заттар  —  ското- 
робин  мен  амелитинді  химиялық әдіспен  боліп  алған.
Голографиялық  қағида  бойынша  казіргі  деректерге 
сәйкес  уакытша  байланыс  түйықталарда  өзара  әрекет- 
тескен  нейрондар  серпіністерінің  бір  жүйеге  келген 
тасқындары  түйіседі.  Мүнда  шартты  жэне  шартсыз  тітір- 
кендіргіштердің  әсерінен  түрлі  ми  қүрылымдарында 
әртүрлі  бейарнамалы  голограмманың  тіректі  сәулесі 
пайда  болады,  ал  заттың  қасиетін  көрсететін  импульстін 
райлы 
арнамалы 
түрі 
голограмманың 
шагылыскан 
соулесі  іспетті деп  жорамалдайды.
Есте 
сақтаудың 
қалыптасуына 
орталық 
жүйке 
жүйесінің  үйлесімді  жағдайы  мен  мидың  белгілі  мөлшер- 
дегі  белсенділігі  эсер  етеді.
Есте  сақтаудың  психофизиологиялық  механизміне 
психологиялық  және  электрофизиологиялык  зерттеулер- 
дің  мәліметтері  негіз  болады.  Үлкен  ми  сыңарларынын 
мандай  бөлігі  зақымдалғаннан  соң  көптеген  психикалык 
қүбылыстар  бүзылғаны  байқалған,  әсіресе,  мидын  есте 
сактау  кабілеті  оте  нашарлаған.  Сырттан  келген  мәлі- 
меттер  қабылданбаған,  оған  ешбір  жауап  беру  ишаны 
білінбеген.  Мүндай  өзгерістер  мандай  бөлігінің  сырткы
202

(жоғарғы)  қабатының  істен  шыккан  шағында  орын 
алган.  Мидың  бұл  аймағы  гипоталамуспен,  миндаль 
тәрізді  түйінмен  және  мидың  торша  күрылымдарымен 
тығыз 
байланысты. 
Бүлардың 
әрқайсысының 
есте 
сақтауға 
өзіндік 
үлесі 
бар. 
Ал 
бүлар 
үлкен 
ми 
сыңарларының 
мандай 
бөлігімен 
бірлесіп 
қызмет 
атқарғанда  есте  сақтаудың  психофизиологиялық  толық 
механизмін  қүрайды.
Ерікті  түрде  есте  калдыруды  жаттықтырудың  маңызы 
зор.  Ол  үшін  бірнеше  рет  кайталау  әдісін  қолданады.  Бір 
рет  қана  кайталап  қабылдағанын  адам  есінде  қалдыра 
алмайды.  Еске  сақтау,  әсіресе,  үзақ  мерзімді  еске  сақтау 
көп  қайталағанды  кажет  етеді.  Егер  есте  сақтайтын 
мәлімет  адамның  бүрынғы  тәжірибесімен,  мәліметімен 
байланысса,  есте  жақсы  сақталады.  Бірақ  барлык  мәлі- 
метті  үзақ  мерзім  есте  сактаудың  қажеті  жоқ,  себебі 
олардың  бәрі  өмірде  жиі  керек  бола  бермейді.
Сақталған 
мәліметті 
еске 
түсіру, 
яғни 
қайта 
жаңғыртып,  пайдаланудың  физиологиялык  негізі  толык 
зерттелмеген.  Ол  мәліметті  сақтау  нәтижесіне  байланыс­
ты  болар  деген  болжамдар  бар.
Еске  сактау  қабілетінің  физиологиялык  негізі  туралы 
академик  М.Н.  Ливанов  пен  онын  шәкірттері  зерттеуле- 
рін  корыта  келе,  ес  —  баланы  оқыту,  үйрету  барысында 
пайда 
болатын 
нейрондардын 
қозуды 
өткізуі 
ми 
қыртысындагы  жагдайлардын  озгеруіне  байланысты,  — 
деген  шешімге  келді.  Былайша  айтқанда,  ес  функциялык 
жүйелердің  дәрежесінде  калыптасып,  ал  мәліметтерді 
таңбалау 
(кодтау), 
сақгау 
синапстық 
қүрылымдар 
дәрежесінде  өтеді.
Әр  дәрежеде  жасалган  биохимиялык  зерттеулердің 
негізінде  естің  калыптасуына,  оның  танбалануына  РНҚ 
немесе  белок,  немесе  белокты-көмірсутекті  түрлі  комби- 
нациялар  қатысады.  Әсіресе  мәліметті  сақтауда  олардың 
маңызы  зор.
Жогарыда  келтірілген  гылыми  жүмыстардың  нәти- 
желерін  жинақтап  корытсак,  есте  сақтаудың  жеке  бір 
орталыгы,  мидың  арнайы  бөлігі  не  аймагы  бар  деуге 
болмайды.  Өйткені  есте  сактау,  еске  түсіру,  мидагы
203

мәліметтерді  дер  кезінде  іске  қосып  пайдалану  сияқты 
кұрделі  психикалық  құбылыстар  бір  нейронный,  тіпті  бір 
жерде  бірлескен  бір  райлы  нейрондар  топтарының 
функциясы деу де  кате  болар.
Тану.
  Адам  өзінің  өмірінде  болған,  кездестірген 
жағдайларды,  іс-әрекетті  мәселені  кейде  толығынан, 
кейде  жартылай,  ал  кейде  жеке  бөлшектерін  есіне 
түсіріп,  ажыратып,  тани  алады.  Кейбір  жағдайда  бұрынғы 
болған  болмыстарды  жай  ғана  шырамытады,  оның  нақтылы 
деректерін, 
айталық 
кай 
жерде 
болғанын, 
кімнің 
қатысканын  т.  б.  нақгылы  есіне  түсіре  алмайды,  бірақ 
қосымша  белгі-сипатгар,  деректер  пайда  болса  есіне  түсіріп, 
тануы  мұмкін.  Мүндай  жағдай  көбінесе  ертеде  болған, 
көрген, 
естіген, 
білген 
болмыстар 
болады. 
Адамның 
эволюциялык  жоғары  дәрежеде  дамығаны 
белгілі  бір 
касиеттерді,  заттың  сипатын  естігенде  немесе  оқығанда  сол 
затты  тани  алады. 
Мүндай  тану  адамның  өміріндегі 
тәжірибесіне  байланысты.  Неғүрлым  омірлік  тәжірибесі  мол 
болса,  соғүрлым тану қабілеті де  күшті болады.
Физиологиялык  түрғыдан  Караганда,  бүл  ми  кырты- 
сындағы  нейрондар  аралык  байланыстар  деңгейінде 
өтеді.  Сол  байланыстардын  негізінде  адам  бүрын  көрме- 
ген,  тікелей  сезбеген,  тіпті  естімеген  нәрселерін  де 
сипаттау  бейнелеп  суреттеу  аркылы  тани  алады.  Бүл 
жағдай  есте  сақтаумен  тікелей  байланысты  болады.
Үмыту.
  Бүл  еске  түсіру,  тануға  қарама-карсы  жағдай. 
Үмыту  дегеніміз  бүрын  болган,  корген  немесе  естіген, 
окылған  окиғалардың  іздерінін  жойылуы,  яғни  еске 
түсіру,  тану  мүмкін  болмаган,  не  болмаса  қате  болатын 
жағдайлар.  Үмыту  жақсылап  қабылдау,  түсіну,  қайталау 
яғни  адамның  сана-сезімінен  откізілу  дәрежесіне  тікелей 
байланысты.  Үмыту  алга  койылған  мақсаттын  анық 
болмағандығынан,  жеткілікті  дәрежеде  түсінбеген  немесе 
көңіл 
аударылмаған, 
я 
болмаса 
акыл-ой 
елегінен 
дүрыстап  өткізілмегендігінен  болады.  Бұл  үмытылган 
жағдайдың  дүрыс  үйымдастырылмағандығынан  да  болуы 
ықтимал.  Білім  алу  барысында  белгілі  бір-  материалды, 
тақырыпты,  зандылыкты  үмыту  —  кабылданған  мәселе- 
нін  алдынғы  немесе  сонғы  материалмен  байланысы
204

болмағанда  немесе  олардын  ара  кашықтығында  коп 
уақыт  өткен  жағдайда  байқалады.
Үмыту  мен 
еске 
сақтау 
материалдың 
өмірмен 
байланысы  болмауына  немесе  ескіруіне  де  байланысты. 
Ми  зақымдалғанда  адамнын  бұрынғы  өмірін  немесе 
онын  бөлшектерін  үмыту  нерв  торшаларының  бүзылуы- 
на,  закымдануына  байланысты  ойлау,  еске  түсіру  қабілет- 
терінің 
бүзылуынан 
болады. 
Мидың 
зақымдалуына 
байланысты  еске  түсіру  қабілетінің  бүзылуы  немесе 
толық жойылуын 
толық
 немесе 
жартылай амнезия
 дейді.
Адам  оз  өміріндегі  оқиғаларды,  ғылым  негіздерін, 
табиғи  немесе  жасанды  зандылыктарды  үмытпай  есіне 
сақтау үшін  келесі  ережелерге  көңіл  аудару  керек.
1) 
Максат
  болу  керек  жэне  ол 
анык
  болып,  оған 
дүрыс  көңіл  аудару  керек.
2)Қабылдамақ  болған  материалды  жаксылап  түсіну 
керек.  Ол  үшін  бүрынғы  болған  өмір  тәжірибесімен  бай­
ланыстырып  адам  оны  ой  елегінен  жақсылап  өткізуі  тиіс.
3)  Жаттығу  бірнеше  рет  көңіл  койып  кайталау  керек. 
Тек 
кана 
механикалық 
жатталған 
мәселе 
оңай 
үмытылады.
4)  Материал  заманынын  талаптарына  сай,  ескір- 
меген  яғни  қажетті  болуы  тиіс.
5)  Оку,  жаттау,  есте  сақтау  әдістемелері  жаңартылып, 
өзгертіліп  түрлендіріліп  түрғанды  кажет  етеді.
6)  Есте  сақтауға  арналған  материал  шектен  тыс  коп 
болмауы  керек.  Оның  шегі  эр  адамның  миының  қабіле- 
тіне,  жаттықтырылу дәрежесіне  байланысты.
7)  Белгілі  бір  есте  сақтауға  арналған  материал 
мезгіл-мезгіл  еске  түсіріп  отырғанды,  ауызба-ауыз  айтуды 
талап  етеді.
8)  Аса  маңызды  талаптын  бірі  —  ол  өмірде  сол 
материалды  пайдалану,  іске  асыру  кажет.
9) 
Материалды  бір  норсемен  немесе  оқиғамен 
(әсіресе  маңызды  оқиғамен)  байланыстырса,  есте  жақсы 
сақталады. 
Еске  сактаудың  негізі  болып  саналатын 
байланыстарды  психологияда 
ассоциациялау
  дейді.  Егер 
окиғаларды  немесе  бір  оқиғанын  бөлшектерін  бірінен 
соң  бірін  бір  мезгілде  еске  сақтасак,  я  ойласақ,  олардың

арасында 
байланыс 
пайда 
болады. 
Кейіннен 
сол 
окиғаның  біреуін  немесе  оқиғанын  бір  бөлшегін  көрсек 
не  елестетсек,  еске  түсірсек,  пайда  болған  байланыс- 
тардың  негізінде  қалғаны  да  оңай  еске  түседі.
Ассоциациялау  мәселелерін  алғаш  рет  сараптаған, 
ойлап  тапқан  коне  заманның  ойшыл  ғалымы  Аристотель 
болған.  Ол  ассоциациялауды  тек  қана  тікелей  елесте- 
тумен  байланыстырып  қана  койған  жоқ,  психикалык 
қүбылыстардың  басқа  түрлерінде,  яғни  ерік,  киял,  ойлау 
сиякты  маңызды  мәселелерде  пайдалануға  тырысты.
Ассоциациялау  есте  сакталған  оқиғанын  бір  бөлшегі 
немесе  бір  зат  өзіне  қатысты  екінші  бір  бөлшекті,  я  затты 
елестетеді. 
Айталық, 
жапырақтардың 
сарғайып 
түсе 
бастауы  күз  және  күзгі  суықты,  онан  соң  келетін  кар  мен 
қысты  еске  түсіреді.  Яғни  күзгі  суыкка  үқсас  қысқы  суык 
еске 
түседі. 
Я 
болмаса, 
кәрі 
адамдар 
сарғайған 
жапырақка  өзінін  шашынын  ағарғанын  тенейді  де,  ол 
кәріліктін  келіп  калғанын  есіне  салады.
И.П.  Павлов 
ассоциациялауды 
шартты 
рефлекс 
қағидасымен  байланыстырып,  сол  түрғыдан  дәлелдеді. 
Ол  коптеген  психикалык  негіздердін  табиғатын  өзінің 
ілімінін 
негізінде 
тәжірибелер 
жасап, 
дәлелдеді. 
И.П.  Павловтың 
ілімі 
бойынша 
ассоциациялау 
ми 
қыртысынын  қабығында  бір  сэтте  пайда  болатын  екі  қозу 
ошақтарынын  арасында  уақытша  нервтік  байланыска 
негізделеді.  Бірнеше  рет  қайталанғанда  ол  байланыс 
күшейіп,  нығаяды  да  кейіннен  окиғаның  бір  бөлшегін 
еске  алсақ,  сол  байланыс  іздер  арқылы  козу  қайталап, 
окиғаны  толык  еске  түсіру  мүмкіндігі  туады.  “Уақытша 
нервтік 
байланыс 
жануарлар 
дүниесінде 
де, 
біздің 
өзімізде 
де 
байкалатын 
жан-жакты 
физиологиялык 
күбылыс.  Сонымен  катар  ол  әсерлерден,  әрекеттерден 
күрылса  да  психикалық  құбылыс  болып  табылады,  оны 
психологтар 
ассоциация деп атайды. ”
 Ассоциациялардын 
коне  заманнан  бері  белгілі  болып  келе  жатқан  іргелестік, 
үқсастық  және 
кайшылык  сияқты 
түрлері 
туралы 
И.П.  Павлов  “Біздің  бір  мезгілдік  ассоциация  дейтініміз, 
сірә,  шартты  байланыс  болса  керек.  Шартты  байланыс- 
тардың 
генерализациясы 
үқсастық 
ассоциациясы
206

дейтінімізге  сәйкес  келеді.  Шартты  рефлекстің  талдауы 
мен 
сарапталуы, 
қорыта 
келгенде, 
ойдың 
негізгі 
қүбылыстарымен  мәні  бірдей  жағдай”.
Ес  адамның  түрлі  мәдениет  салаларын,  табиғат 
зандылықтарын,  тарихи  жағдайларды  жан-жакты  меңге- 
руіне  мүмкіндік  береді,  яғни  өмірден  тәжірибеленеді. 
Егер  біздің  өткен  өмірімізде  алынған  мәліметтер  есте 
сақталмаса,  өмір  сүру  де  мүмкін  болмас  еді.  Тіпті 
жануарлардын  өзінде  де,  олардың  даму  сатысына  сай 
өмір  тәжірибелері,  қарапайым  түрде  болса  да,  катыгез 
табиғатта  тіршілігін  сақтап  қалуға  мүмкіндік  береді. 
Мәліметті  кабылдау,  ойлау,  қиялдау  және  басқа  адам 
өміріндегі  психологиялық  қүбылыстар  еске  байланысты. 
“...Еске 
түсіру 
өнері  дегеніміз 
— 
ойлау 
өнері  , 
Байланыстардың  мәнісі  —  ойлау  деген  сөз”,  —  дейді 
Ж.  Аймауытов.
24-лекция.
  Адамның  психофизиологиялық 
ерекшеліктері
Адамнын  биологияльщ  табиғи  және  әлеуметтік 
ерекшеліктері.  Саналылык  пен  санасыздьщтың  өзара 
қарым-катынасы.  Үлкен  ми  сыңарларының  ерекшелік- 
тері. 
Ойлаудың  психофизиологиологиялык  кагидасы. 
Ойлау мен сөйлеудің қарым-катынасы
Эксперименталдық  психологияның  негізін  салушы
В.  Вундт  бір  кезде  ойлаған,  психикалық  қүбылыстар 
мидың  физиологиялық  қүбылыстарымен  қатар  бірлесіп 
туғанымен,  екеуі  екі  бөлек  дамыған.  Бүл  пікір  психоло- 
гиялык  жэне  физиологиялык  зерттеуді  жанастырмай 
алшақтастырғандай  болды.  Бірақ  ғылыми  зерттеу  тоқтап 
қалған  жоқ,  мидың  физиологиялык  механизмдерінің 
зерттелуінің  нәтижесінде  психологиялық  күбылыстардың 
сыры  ашыла  түсті.  Психофизиологияның  ғылыми  жолда 
дамуына  психолог  А.Р.  Лурия  үстанған  жаңа  кағида  көп 
ықпал  жасады.  Бүл  ғалымнын  пікірі  бойынша,  адам 
санасының  калыптасуына  когамның  даму  зандары  қалай

эсер  етсе, 
психологияньщ  өрлеуіне  жоғарғы  жүйке 
жүйесінің  зандылыктары  солай  эсер  етті.
Қазіргі  кезде  психофизиология  мәселелерін  зерттеу 
дүние  танудың,  сана-сезімнің  калыптасу  зандылықтарын 
ашуга  керек  екені  ешбір  күмән  тудырмайды.  Субъек- 
тивтік  күбылысты  мидың  объективтік  жағдайы  қалай 
тудырады?  Міне,  психофизиологияның  негізгі  мәселесі 
осы  емес  пе?!  —  деген  И.П.  Павлов.
Мидың  сол  жақ  жарты  шарында  әлеуметтік  және 
биологиялық  мәліметтер  қабылданып,  жиналып,  талда- 
нып,  сарапталады  деген  жаңа  пікір  айткан  Дж.  Экклс 
(1979).  Әрине,  бүдан  психикалық  жэне  физиологиялык 
қүбылыстардын  негізі,  табиғаты  бірдей деуге  болмайды.
Психикалық  ж эне  физиологиялык  қүбылыстарды 
бір-бірінен 
айырмай 
бірге 
қарастырган 
жөн 
деп 
Л.С.  Выготский  (1982)  түжырымдаган  еді.  Бүл  ғалымның 
пікірі  А.А.  Ухтомский  мен 
П.К.  Анохиннің  кағидала- 
рымен  үштасады.  Психикалык  кұбылыстардын  негізіне 
тек  қана  козу  мен  тежелуді  жатқызу  жеткіліксіз.  Оларга 
қосымша  мидың  интегралдык  бейнелер,  доминанттық 
күбылыстар  жэне  т.  б.  естен  шыгармау  керек.  Олардың 
функциялык  жүйе  туралы  көзқарастары  психофизио- 
логияның жаңа зерттеу  багытын  тудырды.
Психологиялык 
талдаудың 
нәтижесін 
физиоло­
гиялык  тілмен  айтып  жеткізу  киынға  согады.  Қабылдау, 
ойлау  жэне  сана  ми  қүбылыстарымен  бірдей,  немесе 
үқсас  деп  гүюге  болмайды.  Психологиялык  жэне  физио­
логиялык  түсініктер  тепе-тең  айырмашылыгы  жок  деп 
кесіп 
айтуга 
болмайтынын  И.П.  Павлов 
ескерткен 
болатын.  Жогары  жүйке  жүйесі  әрекетін  тек  кана 
физиологиялык,  не  психологиялык  ілімдер  десек  те 
кателесеміз.  Өйткені  мүнда  әрі  әлеуметтік,  әрі  биоло- 
гиялык  элементтер  бар.  Мидың  интеграциялық  қызметі- 
нің  нәтиж есінде.  психика  туады,  ягни  субъективтік 
түсінік пайда  болады  (Иваницкий,  1984).
Н.П.  Бехтерева  (1980)  мидагы  жас  нейрондардын 
серпіністерін  микроэлектродтар  аркылы  жазып  алып 
аурудын  психикалык  күйін  зерттеген.  Осы  әдіспен  дені 
cay  адамнын  жэне  неврозбен  ауырган  адамнын  миынын
208

ЭЭГ-сын  салыстырып,  ондағы  өзгерістерді  біледі.  Ал 
микроэлектродтар  аркылы  миды  тітіркендіріп,  сөніп  кал­
ган  нейрондарды  іске  косу  аркылы  ауруларды  емдеген.
Мидың  психикалық  кызметі  бірнеше 
миллиард 
нейрондар  мен  олардың  тіркес  байланыстары  арқылы 
жиналатын  мәліметтердің  кабылдануынын,  талдануы- 
ның,  түжырымдалуының  нәтижесі  деп  қарауға  болады.
Әлеуметтік  және  биологиялық  жағдайлар  психофи- 
зиологияның  қалыптарына  бірегей  эсер  етеді.  Адамнын 
мінез-күлқын,  ой-өрісін,  сана-сезімін  дамытуға  көптеген 
жағдайлар  ықпал  жасайды.  Олардын  ішінде  еңбекке 
байланысты  орындалатын  іс-әрекеттін  орыны  ерекше. 
Ой  еңбегі  болсын,  дене  еңбегі  болсын,  адам  әуелі 
мақсатын  белгілейді,  содан  соң  мақсатқа  жету  жолдарын 
шешуге  кіріседі.
Адамзат  коғамдык  дамудың  нәтижесі  деген  үғым 
даусыз  екені  мәлім.  Бірак  адам  бүрын  ба,  коғам  бүрын 
ба?  Әлде  бүлар  бірін-бірі  туғызды  ма?  Соңғы  сүрак  өзіне 
жауап  беріп  түрған  сиякты.
Табиғат  апаттарынан,  жаудан  сақтану  үшін  алғашкы 
адамдар  бірігіп  топтасуда  бір-біріне  жәрдем  беруге 
мүктаж  болды.  Олардын  бірлесуін  нығайткан,  енбек  іс- 
әрекетін  дамытқан  соз  сөйлеу  жүйесі  екеніне  ешкімнің 
дауы  болмас.  А.А.  Ухтомскийдің  пікірінше,  өмір  тәжіри- 
бесі,  сана,  бейімделу  т.  б.  факторлар  адамнын  жоғары 
жүйке 
әрекетін 
ілгері 
сүйреп, 
дамытты. 
Соның 
нәтижесінде  коғамдык  сана,  жеке  адамнын  да,  бүкіл 
адамзаттын  да  сана-сезімдік  қабілеті  жаңарып  жаңа 
белеске,  биік  белеске  шыкты.  Адамзаттын  қоғамдық 
жоғары  дәрежедегі  санасын  үш  жақты  сипаттауға  болады: 
тіршілік,  әлеуметтік  жэне  идеалдык  (Симонов,  1987) 
Үшеуін  де  ілгері  жетектейтін  мақсат,  адамның  мақсатты 
іс-әрекеті,  тіршілігі,  тіпті  киялы  коздеген  максатына 
жеткізеді.
Сана  дәрежесі  жеке  адамдарда  томен  не  жоғары  бо­
луы  мүмкін.  Ал  адамзатта  өмір  сүрген  дәуіріне  сай  тек  кана 
жоғары  болады,  өйтпесе  ілгері даму  болмаған болар  еді.
Қоршаған  ортаның  немесе  қоғамның  күрт  өзгеруіне 
байланысты  жеке  адамнын  дүние  танымы  мағынасын-
209

дағы  кабілеті  саналылыктан  төмен,  ал  толығырақ  танып 
білгеннен  кейін  ол  саналылық деңгейіне  көтеріледі.
Адамға 
творчестволык 
сана 
тән. 
Ерікті 
істін 
нәтижесінде,  іздену  әрекетінен  сананың  ең  жоғарғы  түрі 
пайда  болып,  қоғамның  ілгері  басуына  сәйкес  өсіп 
отырады.  Творчестволық  істің  бастамасы  корегендіктен 
(интуициядан)  туады.
М и  жарты  шарлар  арасындагы  өзгешелік  және 
психика.
  Бүдан  100  жыл  бүрын  ми  жарты  шарларының 
бірдей  емес  екендігі,  әсіресе,  олардың  кызметінің  ара­
сындагы  айырмашылығы  сезілген  болатын.  Мидын  сол 
жағындағы  сөйлеу  орталығы  зақымдалса,  адам  сөйлей 
алмай  қалатынын  Брок  дөлелдеген.  Ал  осы  аймактың 
басқа  бір  нүктесіндегі  нейрондар  істен  шыққаннан  кейін 
адамда  сөздің  мағынасын  түсіну  кабілетінің  бүзылғанын 
Вернике  анықтаған.  Осы  мәліметтерге  байланысты,  ми­
дын  сол  жак  жарты  шарының  ойлауға  катысы  барлығы 
байкалды.
Мидын  он  жак жарты  шарына  немғүрайлы  коз  қарас 
туып,  ол  қосымша  бөлік  деген  үғым  үялады.  Эрине,  бүл 
пікір  өте  қате  еді.  Егер  он  жақ  жарты  шар  закымдалса, 
кору 
қабілеті, 
кеңістікті 
байкау 
сияқты 
кызметтер 
кеміген.  Мидын  он  жакгынын да  психикага  катысы  бар.
Мидын  оң  жак  жарты  шары  кеңістікті  кабылдау 
қьізметін,  ал  сол  жагы  сойлеу,  ойлау  функцияларын 
атқарады 
деген 
кагиданы 
Р.  Сперри 
үсынды. 
Осы 
концепция 
бойынша 
зерттеу 
жүмыстары 
жүргізіліп 
көптеген  гылыми  деректер  жиналды.  Адамның  миының 
жарты  шарларына  тән  негізгі  кызмет  анықталды:  созді- 
сөзсіз  іс-қимыл,  уақыт-кеңістік  ангару,  талдау-түйсік, 
баяу-тез  аңгару  және  нақтылы-абстрактылы  ойлау.
Эпилепсиямен  ауыргандарга  бір  шама  жеңілдік  беру 
ұшін  Р.  Сперри  шәкірттерімен  хирургиялык  операция 
жасап,  мүйізді  дене  мен  алдыңгы  жапсарды  кесіп  мидың 
екі  жарты  шарларынын  арасын  “ашып  боліп  тастаган”, 
бірак  сондай  жагдайда  да  әркайсысының  функциялык 
ерекшелігі  сақталган. 
*
Ауруханада  арнаулы  аспаптар  арқылы  жүргізген 
бақылаулар  мәліметтері  бойынша  әр  ми  сыңарларынын
210

жеке  ерекшеліктерін  анықтады.  Миының  сол  жагы  басы­
мырак  адамдар  сөз  коры  мол,  шешен,  максатты  талап 
коя  білетін,  ойшыл  болады.  Ал  оң  жагы  басым  адамдар 
нақгылы  іске  бейім,  созге  сараң,  бірак  өте  сезімтал, 
әсерленгіш,  жалтак,  өткен-кеткенді  еске  түсіргіш  келеді.
Айтып  отырған  айырмашылық  барлык  адамдарда 
емес,  зерттелген  адамдардың  төрттен  үшінде  ғана  орын 
алады,  ал  қалған  үштен  бірінде  ми  сыңарларының 
арасында  айтарлықтай  айырмашылық болмайды.
Баска 
ерекшеліктерінен  гөрі 
ми 
сыңарларының 
ойлауына  катысты  ерекшеліктері  маңыздырақ  сияқты. 
Сондыктан  осыны  кеңінен  карастырайық.
Сол  жак  ми  сыңары  кисынды  ойлауды,  сөйлеуді, 
создін  мағынасын  түсінуді,  ой  мен  сөздің  жүйесін  күруды 
қамтамасыз  етеді  (6-кесте).
Оң  жак  ми  сыңары  бейнелі  ойлау,  нақтылы  іс- 
кимылды,  кеңістікті  ангару,  дыбысты  сезу,  музыкалык 
кабілетті 
және 
сипап 
сезуді 
баскарады. 
Солақай 
кісілердің  тек  15  пайызында  сөйлеу  орталығы  оң  жақ  ми 
сынарында  болады.
Өткен  сабақта  айтканымыздай,  1-і  сигналдык  жүйесі 
басым  адамдар,  яғни  көркемпаз  типті  жандар  сырткы 
дүниені  нақгылы  қабылдайды,  өйткені  олардың  оң  жак 
ми  сыңары  жаксы  дамытан.  Ал  2-і  сигналдык  жүйесі 
басым  адамдардын  сол  жак  ми  сыңары  көбірек жетілген.
Мидың  асимметриясы  туа  пайда  бола  ма,  жоқ  жүре 
пайда  бола  ма?  Көбінесе  туа  пайда  болады.  Көпшілік 
адамда  мидын  екі  жагы  бірдей,  бірақ  тәлім-тәрбиенің, 
мінез-күлықтың, 
кызмет 
ерекшелігінің 
ықпалымен 
өзгеріп  бір  жагының  басымдылыгы 
пайда  болады. 
Мысалы,  мектеп  окушыларынын  біразы  сол  колымен 
жазады. 
Солакай 
баланың 
психикасының 
оңкай 
балалардан  айырмашылыгы  жок.  Сондыктан  оларды 
оңқай  қыламыз  деп  әрекеттенудін  ешбір  кажеті  жоқ.
211

6-кесте
Ми  сынарларынын  кызмет  ерекшеліктері
Сол жак жарты шар
Оң жак жарты шар
Сөйлеу,  түсіну,  ойлау, 
тану,  уакытты  аңғару, 
үқсастыкты  байкау, 
коріністі  белгілеу,  болжау, 
түсіну,  кабылдағанды 
талдау,  білу,  бағдарлау, 
оқиғалардың  кезекті 
тәртібін  аңғару,  түжы- 
рымдау,  жоспарлау, 
абстракты  ойлау,  т.  б.
Есту,  сөзсіз 
І С - Қ И М Ы Л , 
кеңістікті  кабылдау, 
заттарды  түтас түрінде 
кабылдау  (гештальт), 
заттардын  айырмашы- 
лыгын  білу,  олардын 
функциялык үқсастыгын 
байкау,  нәрселердін  алыс- 
жакындыгын  байкау,  дэл 
осы  сәттегі  оқиғаны  сезу, 
т.б.
Қорытып  айтсак,  мидың  саналык  кызметі  екі  жарты 
шарлардың  біріккен  функциясының  нәтижесі.  Өйткені 
қалыпты  жағдайда  дені 
сау  адамдарда 
мидың  екі 
бөлігінің  екеуі  де  толык  белсенді  түрде  істейді,  бір-бірін 
толыктырып,  жәрдемші  болады.  Ал  сол  жак  жарты 
шардын  көбірек  жетілуі  адамнын  іс-кимылынын  он 
қолымен  орындалуына  байланысты.  Он  колымен  балға 
соғады,  калам  үстап  кағаз  жазады.  Бүл  дағды  ғасырлар 
бойы  қалыптаскан,  атадан  балаға  берілген.  В.Л.  Бианки 
(1985)  ғылыми  зерттеу  жүмысынын  және  клиникалық 
бакылаулардың  нәтижелерін  қорытып  мынадай  заңды- 
лыкты  байкапты.  Он  жак  жарты  шар  дедукция,  яғни 
жалпылыктан  жекелікке  карай  бағытталған  тәртіппен 
талдауды  баскарады.  Ал  сол  жак  жарты  шар  индукция 
тәртібімен, 
яғни 
жеке-жеке 
талдаудан 
жалпылауга 
көшеді,  біріктіріп  жинактайды.
Бүл  зандылыктар  да  екі  жарты  шарлардың  бірлескен 
кызметінің  дүние  танудағы  манызын 
көрсетіп  түр. 
Адамзаттын  тарихи  дамуынын  нәтижесінде  осындай 
үйлесімді  дүние  тану  зандылықтары  калыптасып,  сана- 
сезімді  жетілдірді.  Осымен  бірге  мидың  ойлау  және 
сөйлеу жүйелері  жаксы дамыды.
Ойлау  мен  сөйлеу.  Ойлау
 адамнын  алдында  түрған
212

міндетін  шешу  ұшін  не  тығырықтан  шығып  тұрмыстын 
жаңа  белесіне  аяк  басу  кезіндегі  ми  қыртысыньщ  қыз- 
метінің  ең  күрделі  түрі.  Ойлау  қүбылысына  мыналар 
жатады:
1)  түсіну,  үғыну  кезінде  мақсатты  көздеу;
2)  мән-жайды  байыптау,  түйсіндеу;
3)  өмірден  алған тәжірибеге  сүйеніп  шешім  кабылдау.
Ойлаудын 
абстрактылық, 
логикалық, 
сөздік,
эмоциялык, 
тәжірибелік 
немесе 
нақтылы 
әрекеттік 
түрлері  бар.
Ойлауды  түсіндіретін  бірнеше  кағидалар  болған. 
Солардын  бірі  — 
бихевиористер
  қағидасы.  Олардын 
айтуынша,  ой  сөздің  дыбыссыз  түрі,  яғни  сөздің  мидагы 
механизмі,  оган  дәлел  —  жазба  сөз  не  мылқау  адамның 
мимикасы.  Нәресте  тілі  шыққанга  дейін  ойлай  ма,  жоқ 
ойламай  ма?  Меніңше  ойлайды,  бірақ  үлкен  кісінін 
ойлағанындай  күрделі  емес,  эмоциялык  ойлау  тәрізді, 
элемента  қарапайым  түрде  ойлайды.
Екінші  бір  кағида  бойынша,  ойлау  психикалық 
жағдайдын  ерекше  түрі,  соз  онын  сырткы  жаршысы.  Бұл 
қағида  бір  жақты,  өйткені  соз  бен  ойды  бөліп  тастауға 
болмайды,  ол  екеуі  әрдайым  бірігіп  қызмет  істейді,  ой 
сөздің  жүйесін  тудырады,  ал  соз  ойды  шындап  нақтылы 
етеді..  Екеуінін  бірлесуінен  психология  мен  лингвистика 
пайда  болып  дамыган.
Бүл  түрғыда Л.С.  Выготскийдің  “Ойлау  мен  сойлеу” 
(1934)  деген  кітабында  жақсы  жазылган.  Бір  ойды 
бірнеше  соз  эр  жакты  сипаттайды  ж эне  терендетіп 
дамытады,  корнекті,  деректі  етіп  айналасына  таратып 
іске  асырады.  Рухани  ойды  жандандырушы  —  сэз,  —  деп 
жазыпты.  Шынында  да  ой  ойлау  қабілеті  дүние  танудың 
іс-әрекеттін  синтезделіп  тарихи  түлгада  қалыптаскан 
адамзаттын  көптеген  гасырлар  бойы  жиган  қасиеті. 
Сондыктан  ой  денгейі,  оның  жүйелік  механизмі  әрбір 
тарихи  даму  кезендік  белесіне  сәйкес  болады.  Ондай 
белестегі 
ой 
жүйесінің 
калыптасып, 
атадан 
балага 
берілуінің  үлкен  манызы  бар.  Жана  туган  нәресте  осе 
келе  ересек  адамнын  сөзінен,  оқып  білуден,  казіргі 
дәуірде  радио-теледидар,  бейнетаспалар  арқылы  өткен
213

окиғаларды  көріп,  біліп,  есіне  сақгап,  сол  мәліметтерді  іс 
жүзінде  пайдаланып,  ой  өрісін  жетілдіреді.
Демек,  сөз  ойдың  тамыр  түбірі.  Олай  болса,  ойлау 
мен  сөйлеу  кабілеттері  бірге  туып,  бірге  дамыган  және 
екеуі  де  әлеуметтік,  қоғамдык  дамуының  нәтижесі  деп 
карау  керек.  Бүл  пікірді  JT.C.  Выготский  баланың  ойы- 
ның  дамуымен  салыстырады.  Сөйлеп  үйренгенше  жас 
баланың  ойлау  қабілеті  тежеліп  түрғандай  баяу  болатыны 
байқалады.  Ал  сөлей  бастаған  соң  оның  ойы  нақтылы  әрі 
көрнекті  түрде  және  күрделеніп  тезірек дамиды.
А.Р.  Лурия 
(1970) 
сөйлеу 
кабілетін 
психикалық 
жағдай  деп  қарап,  оны  ойлау  мен  сананың  калып- 
тасуымен  үштастырып  қараған.  Ол  сөздің  мағынасын 
субъективтік 
ішкі 
сезімнің 
негізінен 
және 
сыртқы 
ортаның  ықпалынан  туатын  себебінен  іздеген.  Сонда 
ғана  сөздің  мәнділігін  білеміз,  оның  гносеологиялык 
және  лингвистикалық  негізін  табамыз.  Осындай  жан- 
жақты  зерттеудің  нәтижесінде  сөйлеу  логикасын,  онын 
механизмін  ашамыз,  —  дейді  Н.П.  Бехтерева  (1988).
Ойлау  мен  сөйлеу  сананын  пайда  болу  негізінде 
туған.  Сана  дамыған  сайын  ойлау,  сөйлеу  өнері  жетілген. 
Ал  сананың  пайда  болуы  адамнын  пайда  болуымен  бір, 
адамды  адам  еткен  —  сана,  —  деген  Әль-Фараби 
бабамыз.  Осы  пікірін  дамыта  отырып,  ол  адамнын  тегі 
оның  психикасында,  яғни  ойлау  қабілетінде,  соның 
арқасында  түсіну  категорисымен,  ғылыммен  өнер-білім- 
мен  айналысады,  жақсы-жаманды  айырады,  әсемдікті 
таниды.  Дене  сымбаты  —  рухани  әсемділік  дей  келіп, 
соңғысын  оте  жогары  бағалаган.  Осыган  байланысты  Әль 
Фараби  қағидалық  сана  және  тәжірибелік  сана  деп 
жіктеп,  адамның  өмір  тілегімен  байланыстырып  қараған.
Сойлеудің  физиологиялык  механизм ін  зерттеп  білуде 
клиникалык 
мәліметтердің 
маңызы 
өте 
зор. 
Ми 
қыртысының  арткы  жэне  самай  аймактары  закымдалган 
аурулар  сөзді  естісе  де,  оны  түсіне  алмаған,  яғни 
олардын  түсіну  қабілеті  жойылған.  Осыған  орай,  сөз 
сойлеуі  де  оте  нашар  болган.  Сол  жак  жарты  шардын 
самай  аймағында  сөзді  кабылдау  орталығы  бар  екені 
аныкталды.  Сөздің  дыбыстык  күрамы  осы  аймақта

талданады,  іріктеледі.
Ми  қыртысының  сол  жағының  орталык  сайының 
алдынғы  бөлігі  закымдалса,  тіл  күрмеліп,  ерін  қимылы 
істен  шыгады.  Ал  осы  аймактың  төменгі  бөлігінін 
закымдалуының  салдарынан  сөзді  түсіну  әрі  оған  жауап 
қату  рефлекстері  бүзылып,  шолақ-шолақ  сөйлеу,  үзілді- 
кесілді  сөздер  ғана  айтылып,  шешендіктің  төркіні  де 
болмай  сөйлеу  берекесіз  болады.  Мүндай  аурулар  баска 
адамның  сөзін  толык Тындай  алмайды,  толык түсінбейді.
Ми  қыртысының  оң  жағының  самай  аймагында 
сөйлеу  мүшелерінің  қимылын  реттейтін  орталық  бар. 
Сондыктан  екі  жарты  шардың  сөйлеу  орталыктары 
кызмет  атқарғанда  ғана  адамның  сөйлеу  қабілеті,  созді 
түсініп,  түйсіндеу  қызметі  толық  болады.  Бүған  қосымша 
стриопаллидарлык  жүйе  (қабық,  күйрықты  ядро)  және 
таламустың  ішкі  имек  денешігі  де  создің  естілуіне, 
кабылдануына  қатысады,  соз  ырғағын  реттейді.  Тіл-жүт- 
қыншақ нервтің  сойлеу  кызметіне  тікелей  қатысы  бар.
Қорытып  айтканда,  соз  сойлеу  күбылысына  тіл  мен 
жак,  тіл-жүтқыншақ жүйесі,  таламустың  жүйке  түйіндері, 
ми  кыртысы,  әсіресе  сол  жақ  жарты  шарының  қаракүс 
пен  самай  аймағы  қатысады.  Ой  ойлау  қабілеті  ми 
кыртысының  мандай  аймағының  функциясына  тікелей 
байланысты. 
Әрине, 
бүл 
механизмдер 
ойлау 
мен 
сойлеудің  материалдық  негізі.  Ал  олардың  дамып  жетілуі 
әлеуметтік  жағдайға,  түқымдық  негізге,  тәлім-тәрбиеге, 
өмір  тәжірибесіне, 
яғни 
коріп-білгендерге, 
талапка, 
окып-ізденуге 
т.б. 
адамнын 
жеке 
ерекшелігіне 
байланысты.

ОҚУЛЫҚТАР  МЕН  ОҚУ  ҚҮРАЛДАРЫ
Негізгі
1.  Батуев  А.С.  Высшая  нервная  деятельность.  М.,  Выс­
шая  школа, 1991.
2.  Исмагулова  Ф.А.,  Толенбеков  И.М.  Адам  ж эне  жан- 
уарлар  физиологиясы.  Алматы.  Мектеп.  1972.
3.  Лурия  А.Р.  Основы  нейропсихологии.  М.,  МГУ,  1973.
4.  Несіпбаев  Т.Н.  Жануарлар  физиологиясы.  Алматы. 
Қайнар.  1995.
5.  Толенбеков  И.М.  Нерв  жүйесінің  физиологиясы. 
Алматы.  Ана  тілі.  1993.
6.  Сатпаева  Х.Қ.,  Нілдібаева  Ж.Б.,  Өтелбергенов  Ә.Ө. 
Адам  физиологиясы.  Алматы.  Білім.1995.
Қосымша
1.  Анохин  П.К.  Узловые  вопросы  теории 
функциональной  системы.  М.  Медицина. 1980.
2.  Воронин  Л.Т.  Основы  физиологии  высшей  нервной 
деятельности.  М.  Высшая  школа. 1979.
3.  Гранит  Р.  Электрофизиологические  исследования  ре­
цепторов.  М.  Мир.  1957.
4.  Дюсембин  Х.Д, 
Методические  разработки  по  фи­
зиологии  эмоции.  Алматы.  КазГУ.1984.
5.  Дюсембин  Х.Д.  Основы 
физиологических 
исследо­
ваний.  Алматы.  Каз  ГУ.  1985.
6.  Коган  А.В.  Основы  физиологии  высшей  нервной  дея­
тельности.  М.  Высшая  школа. 1988.
7.  Костюк.  П.Г.  Физиология  центральной  нервной  сис­
темы.  Киев.  Высшая  школа. 1977.
8.  Семьен.  Дж.  Кодирование  сенсорной  информации. 
М.  Мир.1975.
9.  Соколов  Е.Н.  Физиология  высшей  нервной  деятель­
ности. 
Часть 
I.  Нервные 
механизмы 
сенсорных 
процессов.  М.  МГУ. 1979.
10. Соколов  Е.Н.  Физиология  высшей  нервной  деятель­
ности.  Часть  II.  Взаимодействие  первой  и  второй 
сигнальных  систем.  М.  МГУ. 1981.
11.  Физиология  сенсорных  систем.  Л.  Наука. 1971.
12.  Фрейд.  3.  “Я”  и  “ОНО”.  Тбилиси.  Мерани.1991.
216