Физиологиясы

г
дамуында  үш  кезен  байкалады.
Мишық  ең  алғаш  көлденең  катпар  түрінде  дөңгелЛ 
ауыздыларда  және  жыланбалықтарда  кездеседі.  Ал  карі. 
пайым  омыртқалы  жануарларда  (балыктарда)  күлақЛ 
тәрізді  бөліктер  мен  сыңар  дене  ретінде  ерекшеленеді 
Бауырымен  жорғалаушыларда,  құстарда  құлакша  тәріі 
бөліктер  рудименттік  түрде  ғана  кездеседі.  М иш ыктИ 
сыңарлары  алғаш  сүткоректілерде  пайда  болды.  Адамнщ 
тік  жүруіне  және  енбек  етуіне,  қолдын  қызмет 
байланысты  мишык  күшті дамыған.
М ишық үлкен  ми  сыңарларының  шүйде  бөліктерін 
астын  ала,  көпір  мен  сопақша  мидан  дорсальді, 
сүйегінің  арткы  шүңқырында  орналасқан.  М иш ық 
қүрылысы  жағынан  негізгі  үш  бөлікке  бөледі:  мишыкт: 
сыңарлары
  немесе  екі  бүйір  бөліктері  және  олард: 
арасында  жаткан  жіңішке 
күрты,
Алдыңғы  жиегінде  ми  сабағына  жанасып  түрғ; 
алдыңгы ойьщ,
  артқы  жиегінде 
арткы ойьщ
 бар.
Мишыктьщ  сыртқы  беті  оның  кыртысын  күрайтЛ 
сүр  заттан,  оның  жүлгешелермен  бөлінген  катпарлангіі 
жапырақшалардан 
түрады. 
Мишык 
сынарларыньі 
жоғарғы  бетін  төменгі  бетінен  қатпарлардың  ең  тереі 
бөліп  түрады.  Мишықтың  беті  ірі  көлденең  және  баск 
ірі 
жүлгелер 
аркылы 
бірнеше 
бөліктерге 
бөлінед 
Олардың  ен  кішкентайы  — 
түлымның
  қүртпен  жіңішіі 
жолақша  арқылы  байланысатын  жерін 
түйіншек
  д | 
атайды.  Олардын  арасын  байланыстырып  түрған  табақі 
төменгі м и желкеніне
 айналады.
Мишыктың 
іш кі 
күрылысы.
 
Мишыкты 
тіл] 
Караганда  ақ  заттың  арасында  сүр  затгын  жүн  түйінді 
болады.  Орта  сызықтың  бүйір  жақтарында  вестибулярл 
аппаратпен  байланысы  бар 
шатыр  түйіні,
  капталыЦ 
шар  тәрізді 
бүйір  түйіні,
  одан  алыстау  тығын  тәрізді 
не, 
шоғыры
 орналасқан.  Ол  олива түйіні  тәрізді.  Бүл  екеуінШ 
иірімдері  бір-біріне  сәйкес.  Бүлар  тепе-тендік  сактауя 
катысады.
Мишықгың  түйіндерінін  тарихи  даму  мерзімдеи 
әртүрлі.  Мишықтың  шатыр  түйіні  ең  көне  бөлікке  жата-] 
ды.  Одан  кейінгісі  —  бүйір  түйіні  дене 
к о з г а л ы с т а р ы н з
78

ысты  пайда  болтан  ескі  түйін  деп  есептеледі.  Нерв 
^аИЛ  оьт 
жүруге, 
кол-аяқтардың  кимылына  байланысты 
ш°„ғь„  болған  ен  жана  бөлікке  жатады.
ПаИЯМ и ш ы к т ы н  
түйіндері  закымдалса,  олардын  кызме- 
•  е  сай  кемшіліктер  байқалады.  Егер  шатыр  закымдалса 
^тепе-тендік,  шар  тәрізді  зақымдалғанда  —  мойын  мен 
е н е н ін  
(түлғанын)  бүлшық  еттерінің  кызметі,  нерв 
шоғыры  закымдалса  —  кол-аяқтың  бүлшык  еттерінің
кызметі  бүзылады.
Мишыктын  ак  затынын  сырты  сүр  затпен  қапталған. 
Олардын  бір-бірімен  жанасу  түрлері  агашка  үқсаған- 
дыктан  мишыкты  “тіршілік  немесе  өмір  ағашы”  деп  те 
атайды.  Ак  зат  қатпарларды  бір-бірімен  байланыстырып 
тұрған,  немесе  қыртысты  мишықтын  ішіндегі  түйіндер- 
мен  байланыстырып  түрған,  не  мишықты  мидың  басқа 
бөлімдерімен 
байланыстырып 
түрған 
түрлі 
нерв 
талшыктарынан  қүралған.
Мишыкты  мидың  басқа  болімдерімен  байланыс­
тырып  түрған 
нерв 
талшықтары 
үш 
жүп 
болып 
мишықтың аяқшаларының  қүрамында  өтеді.
Төменгі  аяқшалар
  арқылы  мишыққа  вестибулярлық 
аппараттан  және  проприорецептивті  алаңнан  импульстер 
келеді.  Олар  проприоцептивті  сезімтал  түйінге  айналып, 
мидың  баска  болімдерінің  козғалысты  реттеу  қызметін 
автоматты  түрде  түзетіп  отырады.  Мишықтың  төменгі 
аяқшаларында  төменге  қарай  кері  багытталган  жолдар 
бар.  Щатыр  түйіні  колденеңгі  вестибулярлық  түйінге, 
одан  жүлынның  алдыңғы  мүйізшелеріне  импульстер 
әкеліп,  жүлынға  эсер  етеді.
„, 
Ортаңгы  аяқшалар
  аркылы  нерв  талшыктары  көпір 
түиіндерін  мишыктын  қыртысымен  жалғастырады.  Бүл 
* ол.  ҚЬІРтыс-көпір  жолдарының  жалғасы  болғандыктан 
Ч>  мен  мишык  сыңарларынын  дамуы  үлкен  ми 
Ми  арлаРының  дамуына  сәйкес  болады:  неғүрлым  үлкен 
сы  СЬІҢаРы  күшті  дамыса,  соғүрлым. көпір  мен  мишық 
‘Чэрлары  да жақсы  дамиды. 
^ 1
қур 
0ҒаРШ  аякшалар
  екі  бағытта  отетін  талшыктардан 
ететіңҒа5:.  *
мишыққа,   2-і  мишыктан  ортанғы  мига
•  Бірінші  жол  аркылы  жүлыннан  мишыкка,  екінші
79

жол  аркылы  эсктрапирамидалық  жүйеге  импульстер 
жіберіп,  жүлынға  эсер  етеді.
Мишыктың  ортанғы  миға  ауысатын  жері  — 
кылта 
(мойнак).
  Мүның  қүрамына  жоғарғы  мишык  аякшалары, 
ми  желкені,  үшбүрышты  ілмек кіреді.
Мишыктын  қыртысы  3  қабатты  орналасқан  нейрон- 
дардан  түрады.
Бірінші  кабаты  алмүрт  тәрізді  нейрондар.
  Олардын 
дендрит  терінің  сезімталдығы  күшті  жөне  тармакшалары 
көп,  үштары  кэп  тармакты  болып,  байланыс  мүмкіндігі 
мол  болады.  Әрбір  алмүрт  тәрізді  нейронный  200  000 
тіркестік жалғасы  болады.
Екінш і  кабатында  Пуркинье  нейрондары
  орналас- 
қан.  Олар  жүлындағы  Реншоу  нейрондары  сияқты  тежеу 
міндетін  атқарады.
Үшінші  кабат  түйіршік  нейрондардан
  түрады.  Олар 
бір-бірімен  бірігіп,  түйнек  күрады.  Бүл  нейрондар  баска 
кабаттағы  нейрондардан  келген  имульстерді  талдап, 
мидын  басқа  бөлімдеріне  іріктеп  өткізеді  және  ол  бөлім- 
дерден  сезгіш  нейрондар  аркылы  келетін  импульстерді 
кабылдайды  (6-сурет).
Мишықтың  негізгі  кызметі  —  адамның  өз  еркімен 
орындалатын  немесе  бағынбайтын  қимыл-әрекеттерді 
үйлестіру.
Егер  тәжірибедегі  иттің  мишығын  жартылай  немесе 
толык  сылып  алып  тастаса,  оның  кимыл-әрекеттері 
бүзылады.  Адамнын  мишығына  кан  кеткенде  де  солай 
болады.  Мишығы  толық  алынған  иттің  кимыл-қозғалыс- 
тары  бүлінеді,  яғни 
атаксия
  байқалады.  Ол  тәлтіректеп 
тенселіп,  сирактарын  адуындап  алшақ  басып  жүреді. 
Оның  кажетсіз  орынсыз  қимылдары  (
астазия
)  коп 
болады.  Жануардын  бүлшық  еттерінің  тонусы  болмайды 
(атония),
  босап  солғын  тартады 
(астения),
  бүлшық  ет 
топтарының  тонусы  әр  түрлі 
(дистония),
  кимылдары 
біркелкі  дәл  емес 
(дисметрия),
  дененін  екі  жағындагы 
бірыңғай  еттердін  кызметі  әр  түрлі  болады 
(асинергия); 
жылдам  орындалуды  қажет  ететін  кимылдары  сәйкестел- 
мейді 
(адиадохокинез).
80

6-і  сурет.  Мишықтың мидың  басқа  бөлімдерімен
қарым-қатынасы. 
1-ми кыртысы; 2-аралык ми;  3-
ортаңғы ми;  4-мишьщ; 5-торлы күрылым;  6-артқы ми;
7-жүлын;  8-булшьщ ет.
Адамның  мишығы  закымдалса,  әдеттегі  ырғақпен 
сөйлей  алмайды,  біресе  тез,  біресе  баяу,  біресе  созыңқы 
сөйлейді.  Кейде  оқыстан-окыс  сөйлеп  кетеді.  Дауысына 
да  ие  бола  алмайды  (
дизартрия
):  біресе  қатты,  біресе 
ақырын  шығады.
Егер  тәжірибедегі 
иттің  мишығының  бір  жақ 
жартысын  сылып  алып  тастаса,  сол  алынған  жақтың  ғана 
қимылы  бұзылады.
JI.A.  Орбели  мишықтың  байланыс  қызметін  зертте- 
ген  еңбегінін  нәтижесінде  оның  ішкі  мүшелердің  де 
кызметін 
баскарып, 
реттейтінін  дәлелдеді. 
Соғыста 
жараланған  жауынгерлердін  ішек-қарнының,  бүйрегінін 
басқа  зәр  шығару  мүшелерінің,  қан  тамырыньщ  және 
басқа  да  ішкі  мүшелердің  қызметін  жөнге  келтіріп  емдеп, 
сауықтыру  үшін  Орбелидің  ілімінің  медицинада  маңызы 
баға  жетпес  зор  болды.  Ғалымның  негізгі  кағидасы
81

бойынша  мишык  үлкен  ми  сынарлары  кыртысы ц| 
жәрдемші  кызмет  атқаратын  әрі  ағзаның  тіршілігіне  е | 
қажетті  жүрек,  өкпе-бауыр  сиякты  мүшелерден  ш ы к қ Я  
мәліметтерді 
кабылдап 
талдап, 
ағзадағы 
ретт| 
механизмдеріне  тиісті  хабар  береді.
8-лекция.  Аралық  мидың  қызметі
'Аралық  мидың  жалпы  сипаттамасы.
 
■Арнамалі 
бейарнамалы,  байланыс және козгалткыш нерв  түйіндец 
Ауырсыну  сезім  орталыгы.  Гипоталамус  —  төмпешікт 
астындагы  бөлім,  нейро-гуморальдік  ортальщ  гылы\. 
зерттеулердің  маңызды  мәселесі.  Оны  зерттеуде  элеі
j 
тродты  орнату  әдістемесін  пайдалану.  Бас  сүйегінің  щ  
сауытына  трепанация  жасап  тесу  аркылы  зерттелеі 
жеріне  микроэлектродты  орнату.  Электродты  эдекі 
өрісіне  косып  белгілі  бір  кішкентай  ғана  аймағья 
тітіркендіріп  зерттеу. 
Гипоталамусгипофиз  жүйесіщ 
кызметі.
Аралық  мига 
таламус,  эпиталамус  және  гипоталам)ё\ 
жатады. 
Эпиталамус
  таламустың  немесе  көру  томпешіГ 
гінің  үстінде  орналасқан.  Мүның  қүрамында 
эпифиз
 аттіГ 
ішкі  сөлді  без  бар.
Таламус
  шоғырланған  сүр  заттан  түрады  Осы  сыр 
бейнесі  жүмыртка  тәрізді  гөмпешіктің  бауырында  миды| 
үшінші  қарыншасы  жатыр,  оның  астын  ала 
гипоталащ 
орналасқан.
Таламустың  күрамында  40-тан  аса  шоғырланғаі 
негізгі  нерв  түйіндері  бар.  Олар  орналасуына  қараі 
алдыңғы,  арткы,  ортаңғы,  бүйір,  бауыр
  түйіндері  деи 
аталады.  Ал  аткаратын  кызметіне  байланысты  олардГ 
арнамалы,  бейарнамалы,  байланыс
  жэне 
козгалткьщ 
нерв түйіндері  дейді.
Арнамалы
 түйіндер  аркылы  дененің  барлық  мүшелеі 
рінен  келген  мәліметтерді  ми  қыртысындағы  олардыҒ 
жоғары  дәрежелі  орталыктарына  өткізеді.  Арнамаль 
түйіндердің  ішінен 
вентробазальді
  түйінді  ерекше  айтьй
82

керек 
болар.  Оның  бір  тармағынан  бұлшық  еттің 
ке^Уілдағышынан  тараған  нерв  импульстері  осы  түйін 
ка 
Ь1  тура  ми  қыртысындағы  өзінің  жоғары  дәрежелі
ооталығына  барады.
Көру  кабылдағыш  жүйесінен  шыккан  нерв  импульс- 
ni  таламустың  бүйір  иірмелі  денешігі  арқылы  ми 
кыртысынын көру  сезім  орталығына тура жетеді.
Есту  кабылдағыш  жүйесінен  нерв  импульстері  бауыр 
иілмелі  денешік  аркылы  ми  қыртысының  самай  айма- 
ғы ндағы  
есту  сезім  орталығына тура  өткізіледі.
Баска  да  арнамалы  -  мәліметтер  арнайы  жолдар 
аркылы  ми  кыртысындағы  жоғары  дәрежелі  арнайы 
орталыктарына  барады.
Бейарнамалы
  түйіндер  мидың  торлы  күрымымен 
тығыз  байланыста  болады.  Торлы  күрылым  бойында 
жайылып  өтіп  жатқан  мәліметтерді  бейарнамалы  түйін- 
дер  ми  кыртысынын  ассоциативтік  аймағына  шашыран- 
ды түрде жеткізеді.
Америкалық  физиологтар  Э.  Демпси  мен  Р.  Морри­
сон  тәжірибе  жүзінде  ми  қыртысының  аталған  аймақта- 
рын  электр  тоғымен  тітіркендіргенде  a   ырғагына  үқсас 
импульс  толқындарының  туғанын  байқаған.  Олар  оны 
“негативті  толкын”  немесе  “еліктіру  реакциясы”  деген. 
Бүл  серпініс  толқындар  таламус  пен  ми  қыртысының 
әсерінен  бірде  үдеп,  бірде  баяулап  электроэнцефа- 
лограммадағы  a   ырғағын  тудырады.
Демек,  бейарнамалы  түйіндер  ассоциативтік  түйін- 
дермен  қосылып  дененің  шет-шетінен  шыққан,  ақырғы 
барар жері  нақтылы  корсетілмеген  және  әлсіз  жайбаракат 
жадыдым  түрде  таралған  серпінділерді  жинап  ми  кырты- 
сыньщ ассоциативтік  аймақтарына  жібереді.
Таламустьщ  қозғалтқыш  түйіндері,  яғни  вентро- 
латерадьды  түйіндері  мишыкган,  ми  кыртысасты  ган- 
к   ЯЛаРДан 
келетін 
серпінділерді 
ми 
қыртысының
злтқыш  аймағына  тура жібереді. 
тал 
сезімінен  баска  сезгіш  импульстердін  барлығын 
Тж  Мус  Кабылдап  алатын  болғандықтан,  оны  афферент- 
мәл'  ИмпульстеРДШ  коллекторы  деп 
атайды. 
Мүнда 
еттер  іріктеніп  талданады,  рет  ретімен  арнайы

жолдармен  таратылады.  Импульстердің  осылай  жіктелуі, 
әсіресе,  тежеу  импульстерінің  сүрыпталуы  өте  қажетті 
жүмыс.  Осының  нәтижесінде  маңызды  мәліметтер  тез  әрі 
бүлтартпай  өткізіледі.
Таламустың  тағы  бір  маңызды  қасиеті  —  а/ырсыну 
сезімін  тудырады,  ал  ми  қыртысында  ауырсыну  сезімі 
жоқтың  қасы,  оның  өзі  нейрондарда  емес,  мидың  қан 
тамырларынын  қабырғасының  бойындағы  нерв  талшык- 
тарынан  туады.  Электрофизиологиялық  әдіспен  жүргіз- 
ген  тәжірибе  мәліметтері  бойынша  таламуста  назар  салу 
орталығы  бар.  Онын  сана-сезімнің  қалыптасуына  қаты- 
сатыны  анықталды.
Таламус  қосақталған  екі  көз  төмпешігін  қамтиды. 
Аралық  мидьщ  көп  аумағын  алып,  негізгі  күрылымы 
болып  есептеледі.  Алдьщғы  мидың  бауыр-ортасын  ала 
орналасқан.  Жануарларға  қарағанда  адамда  жақсы  дамы- 
ған.  Аумағы  20 
см3,
  күрамында  ірілі-үсакты  150  нейрон 
түйіндері  бар,  бірак,  алдында  айтып  кеткеніміздей, 
негізгілері  40  шақты.  Олар  ми  қыртысының  астындағы 
базальды  түйіндермен,  лимбиялық  жүйемен  және  жаңа 
қыртыспен  тікелей  байланыс  күрып  жатыр.
Таламус  нерв  түйіндері  электронды  микроскоппен 
Караганда  алты  топқа  бөлінеді:  алдынғы,  ортаңғы,  бауыр, 
бауырбүйір,  артқы  және  жанама түйіндер.
Барлық түйіндер  мәліметтерді  талдау,  үйлестіру  және 
модульдау  қызметін  атқарады.  Бірак  әркайсысының  өзіне 
тән  қызметі  бар.  Сол  ерекшелігіне  сай  импульстерді  реле 
тәртібімен  қосу,  байланыстыру  жэне  модульдау  түйін- 
деріне  жіктейді.
Алғашқы  екеуінің  қызметі  түсініктілеу,  ал  үшінші- 
сінікі  —  қиындау.  Модуль  функдиясын  бейарнамалы 
түйіндер  атқарады.  Олар  мидын  торлы  қүрылымымен 
үштасып  жаткандықтан  бірлесіп  модульдасу  механизмін 
күрады.  Бүл  түйіндер  ауырсыну  хабарын,  есту  сезімін 
және  дененің  барлык  бөлшектерінен  келген  т. 
б. 
мәліметтерді  кабылдап,  талдайды  да  ми  қыртысына 
өткізеді.  Осы  сәтте  таламус  орталығының  серпіндісінің 
нәтижесінде  “таңғалу”  сезімі туады.
Тағы  да  бір  есте  қаларлык жай  —  таламустың  бейар-
84

намалы  жолдары  ми  баганасы  мен  мишыкты  бір  жагы- 
нан,  ал  кыртысасты  түйіндері  мен  жаңа  кыртысты  жал- 
ғастыратын  дәнекерлік  қызметі.  Мүндай  байланыстыру 
кызметі  таламустың  манызын  арттырады  және  оған  көп 
жауапкершілік  артады.
Арнайы  жолдар  қызметін  атқаратын  бөлімін 
жаңа 
таламус,
  ал  бейарнамалы  жолдар  жаткан  күрылымын 
коне  таламус
 деп  атайды.
Соңғы  жылдары  ғалымдар  таламустың  торлы  күры- 
лымына  мән  беруде.  Себебі  осындағы  нейрондар  тала- 
мусты  ми  қыртысымен  тыгыз  байланыстырады.  Торлы 
күрылым  таламустағы  мәліметті  әуелі  сүрыптап  алып, 
сонан  соң  ми  қыртысының  тиісті  жерлеріне  жібереді. 
Мүнын  психофизиологиялык  мәнісі  бар.  Ми  қыртысы- 
ның  нейрондарына  салмақ  салмай,  торлы  күрылым  нерв 
импульстерін  әрі  акырын,  әрі  пульстік  ырғақ  тәртібімен 
бірінен  соң  бірін  кезектестіріп  жеткізеді.
Эпиталамус  немесе  төмпешік  үсті.
  Филогенездік 
дамуда  мидың  бұл  бөлігі  жәндіктерде  төбе  көзі  және  иіс 
сезу  буданы  есебінде  болатын.  Кейін  олардын  толық 
мәні  жоғала  бастағаннан  сон,  онын  көру  қызметі  өшіп, 
тек  кана  иіс  сезу  қүрылымы  ғана  калган.  Жекеленген  иіс 
сезу  буданы  көне  ми  кыртысында  дамығаннан  кейін 
таламустың  бүл  бөлімі  редукция  ықпалымен  біртіндеп 
өше  бастады,  сондықтан  нейрондары  өте  аз,  тек  кана 
ауыздык  гәрізді  кішкене  ғана  нерв  түйірі  қалды.  Осы 
себептен  болар,  ғылыми  әдебиетте  эпиталамус  туралы 
жазылған  мәліметтер  жоктың  қасы,  олардың  тарихи  мәні 
туралы  ғана  айтылады.
Гипоталамустың  жалпы  сипаттамасы.
  Омырткалы 
жануарлардың  гипоталамусы  ағзанын  ішкі  ортасының 
жагдайын  реттейтін  нерв  орталыгы.
Филогенездік  түрғыдан  бүл  мидың  ең  ерте  пайда 
болған  қүрылымының  бірі,  сондықтан  жерде  өмір 
сүретін  сүтқоректілерде  жаңа  күрылымдар  —  жаңа  кыр- 
тыс  пен  лимбиялық  жүйеге  Караганда  онын  күрылысы 
бірдей  дерлік.
Гипоталамус  гомеостаздың  барлык  негізгі  жактарын 
басқарады.  Дегенмен,  децеребрация  жасалган  жануар-
85

лардың  тірлігін  оңай  сақгауға болса,  гипоталамусы  алынған 
жануардың 
тірлігін 
сақтау 
үшін 
ерекше 
қаркынды 
жагдайлар  туғызу  кажет  болады,  өйткені  ондай  жануардың 
негізгі гомеостаздық механизмдері жойылады.
Гомеостаздың  негізгі  зандылығы  мынадай:  қоршаған 
сыртқы  ортаның  күрт  өзгеретін  тұрлі  жағдайларына 
(мысалы,  жылу  мен  суықтын  әсерінде  қарқынды  дене 
еңбегінде  т.  б.)  бейімделуіне  байланысты  ағзаның  ішкі 
ортасы  түрақты  больщ/ қалады  және  оның  көрсеткіштері 
өте  аз  шамада  ғана  өзгереді.  Сүтқоректілердегі  гомео- 
стаздың  болуы  жэне  жогары  нәтижелі  болуы,  айталык, 
адамда,  сырткы  ортаның  біршама  өзгерген  жагдайында 
олардың  тіршілігін  қамтамасыз  етеді.  Ішкі  ортасының 
көрсеткіштерінің 
түрақтылығын 
сақтай 
алмайтын 
жануарлар  сыртқы  ортаның  өте  шектелген  жагдайында 
ғана  өмір  сүре  алады.
Гипоталамус  шамасы  5  грамдай  ғана  мидың  кішігі- 
рім  бөлігі.  Оның  айқын  шекарасы  бар,  сондықтан  оны 
ортаңгы  мидан  гипоталамус  аркылы  алдыңгы  мидың 
терең  жатқан  бөлімдеріне  дейін  созылган  нейрондар 
жүйесінің  бөлігі  деп  қарастыруға  болады.  Гипоталамус 
аралық  мидың  вентральді  бөлімінде,  таламустан  төме- 
нірек  (вентральділеу),  мидың  үшінші  сүйықтық  қарын- 
шасынын  төменгі  бетін  түзей  орналасқан.  Төменгі  шеті 
ортаңгы  ми,  ал  жогаргысы  —  акыргы  (соңгы)  табақша, 
алдыңгы  жабысқан  жері  және  көру  қиылысы.  Кору 
жолы, 
ішкі 
капсула 
мен 
субталамустық 
қүрылым 
гипоталамустан  латеральді  орналаскан.
Гипоталамустың  күрылысы.
  Гипоталамус  алдыңгы, 
ортаңгы  және  артқы  бөлімге  бөлінеді.  Бүлардын  ішінде 
20  шакты  нерв  түйіндері  бар.  Бәрін  толық  айтып  жату- 
дың  қажеті жоқ,  сондықтан  негізгілеріне  тоқталайық.
Супраоптикалық  және  паравентрикулярлық  түйіндер 
таламус  пен  ми  кыртысының  астындагы  түйіншіктер 
арқылы  келетін  импульстерді  өткізеді  және  кері  байла­
ныс  механизмі  ретімен  біразын  кайтадан  таламустың 
өткізу жолдарымен  кері  кайтарады.
Дорсальдік  және  бүйір  топтар  түйіндері  симпати- 
калық жүйке  жүйесінің  қозгыштыгын  өсіреді,  ал  ортаңгы

бөліміндегі  түйіндер,  керісінше,  онын  қозғыштығын 
төмендетеді.
Артқы  бөлімінің  түйіндері  гипотермия  ыкпалын 
жасайды,  ал  алдыңғы  бөлімінің  түйіндері,  керісінше, 
гипертермиялық  эсер  етеді.  Мүндай  әсер-ықпал  гипо­
таламус  бойымен  өтетін  қанның  температурасынан  және 
оның  химиялык,  күрамының  өзгерісінен  туады.  Гипота­
ламус  торшаларында  кысым  сезгіш  кабылдағыштар  бар. 
Қабылдағыштың  баска  да  түрлері  болуы  мүмкін.
Г
ипоталамус-гипофиз  жүйесі.
  Бүл  жүйе  гипота- 
ламустың  гипофизбен  байланыста  екенін  көрсетеді. 
Гипофиз  ішкі  сөлді  бездерінін  негізгісі.  Бүл  да  алдыңғы, 
ортанғы,  артқы  болып  үш  бөлімге  бөлінеді.  Артқы 
бөлімін 
нейрогипофиз
  деп  атайды,  өйткені  мүнда  без- 
эпителиалық торшалардан  гөрі  нерв  торшалары  коп  жэне 
кызметтік  бірлестікте  болады.  Гипоталамустын  супра- 
оптикалык  және  паравентрикулярлық  түйіндерінде  түзіл- 
ген  вазопрессин  мен  окситоцин  гормондары  нейро- 
гипофизде  жиналып,  жетіледі.
Гипофиздің  алдынғы  бөлімін 
аденогипофиз
  деп 
атайды.  Мүнда  гормондар  гипоталамустан  келмейді, 
өзінде  түзіледі.  Аденогипофиз  гормондары  екі  топка 
бөлінеді: 
гландотропты
  (безді  коздыратын)  және 
эффек- 
торлы
  (Ісозгалткыш 
) гормондар.
Біріншісіне 
адренокортикотроптык  гормон  (АКТГ) 
жатады.  Ол  бүйрек  үсті  безінің  гормондарынын  бөлінуіне 
эсер  етеді; 
тиреотроптык гормон  (ТТГ)
  калканша  безіне, 
ал 
гонадотроптьщ гормон  (ГТГ)
 жыныс  безіне  эсер  етеді.
Екінші  топқа  эсу  гормоны  — 
соматотропин  (СТГ), 
сүт шыгару гормоны
  — 
пролактин
 жатады.
Аденогипофиздін  гормон  түзу  кызметі  гипоталамус­
тын  гипофизотроптық  нейросекретімен  реттелетіні  70-і 
жылдары  айқындалды.  Химиялық  қүрамы  бойынша  олар 
аз  молекулалы  пептидтер  тобына  жатады.  Олардың  бір 
тобы  —  либериндер  гормондардың  түзілуін  тездетеді, 
екіншісіне  статиндер  жатады,  ол  гормондардын  түзілуін 
тежейді.  Эр  гормоннын  эзінің  либериндері  мен  статин­
дер!  болады.
Жуырда  тагы  да  бір  пептидтер  —  энке^алиндер  мен
87

эндорфиндер  табылды.  Олар  нерв  торшаларына  морфин- 
дік  эсер  етіп,  мінез-құлық реакциясын  өзгертеді.
Гипофизотроптық  гормондард-ің  бөлінуі  кері  байла­
ныс  жүйесі  бойынша  реттеледі.  Егер  гипофиз  гормонда- 
рының  қандағы 
мөлшері 
көбейіп 
бара  жатса, 
ол 
гормондардың либериндері  гипоталамуста  азаяды.  Сөйтіп 
гипофиз  гормонының түзілуі  төмендейді.
Қатты  абыржығанда  не  шошынғанда  АКТГ  көп 
бөлінеді  де  ГТГ  азаяды.  Либериндер  мен  статиндер  кері 
катынастық  өзгерісті  реттейді.  Оған  орталық  ми  мен 
қыртыстың  лимбиялық  жүйеден  келетін  нерв  импульс- 
тері  эсер  етіп  іске  қосады.  Ал  бүган  дәнекер  болатын 
дофамин  мен  адреналин  екені  анықталды.
Гипоталамустың  афференттік  және  эфференттік 
байланыстары.
  Гипоталамустың  афференттік  және  эффе- 
ренттік  байланыстарының  реттелуі  оның  соматикалық, 
вегетативтік  және  эндокриндік  кызметтерінің  маңызды 
интегративтік орталық екенін дәлелдейді.
Латвральді  гипоталамус
  ми  баганасының  жогаргы 
бөлімдерімен,  орталық  мидың  ортаңгы  сүр  затымен  және 
лимбиялык  жүйемен  екі  жақты  байланыс  жасайды. 
Дененің  бетінен  және  ішкі  мүшелерде  басталатын  сезгіш 
сигналдар  жогары  карай  багытталган  жүлынды-бульборе- 
тикулярлы  жолдары  арқылы  гипоталамуска  жетеді.  Олар 
гипоталамусқа  ортаңғы  мидың  не  таламус,  не  лимбиялық 
аймагы  аркылы  өтеді.  Қалган  афференттік  сигналдар 
әзірше  бәрі  бірдей  біркелкіленбеген  полисинапстық 
жолдармен  гипоталамуска  барады.
Ми  бағанасы  мен  жүлыннын  вегетативтік  және 
соматикалык 
жолдарынан 
шыккан 
гипоталамустың 
эфференттік байланысы
 торлы  қүрылымга  баратын  поли- 
синапстык жолдардан  түрады.
Ортаңгы  гипоталамус  латеральді  гипоталамуспен  екі 
жақты  байланысады  жэне,  оган  коса,  мидын  кейбір 
баска  болімдерінен  тікелей  сигнал  алады.  Гипотала- 
мустын  ортангы  бөлімінде  кан  мен  жүлын  сүйыкты- 
гынын  манызды  көрсеткіштерін  кабылдайтын  айрыкша 
нейрондар  бар.  Ол  нейрондар  агзанын  ішкі  ортасының 
жагдайын  бакылайды.  Мысалы,  олар  канньщ  темпера-

турасын,  қан  плазмасынын  су-электролиттік  күрамын 
немесе  қандағы  гормондардын  мөлшеріне  байланысты 
импульстерді  қабылдайды.  Нервтік  механизм  аркылы 
гипоталамустың  бұл  бөлімі  нейрогипофиздің,  ал  гормон- 
дары  аркылы  аденогипофиздің  кызметін  реттейді.
Сонымен,  бүл  бөлім  жүйке  жүйесі  мен  эндокриндік 
жүйенің арасындағы аралык байланыс  қызметін  атқарады.
Гипоталамус  және  мінез-күлык.
 
Гипоталамустың 
шағын  жерлерін  электрлік  тітіркендіргенде  жануарлар- 
дың  әдеттегі  калыпты  мінез-қүлық  реакциялары  өзгереді. 
Жануарлардың  табиғи  түріне  байланысты  әркайсысының 
мінез-қүлыктары  да  әртүрлі  болғанындай,  ол  реакциялар 
өте  көп  түрлі  келеді.  Мүндай  реакциялардың  маңыз- 
дылары  —  қорғаныс  әрекеті  мен  қашып  кетуге,  тамак 
пен  суды  кабылдауға  байланысты  қылыктар,  жыныстық 
жэне  температураны  реттеу  реакциялары.  Осылардың 
бәрі  индивидті  және  түрді  сактауға  арналған  жинақтар, 
сондықтан  оларды  гомеостатикалык  процестер  деп,  осы 
сөздің  кең  мағынасында  қолдануға  болады.  Бүл  жинақ- 
тың  әрқайсысының  қүрамына  дене  кимылдық  (соматор- 
лык),  вегетативтік  және  гормондық  сыңар  кіреді.  Егер 
ояу  отырган  мысыктың  каудальді  сақинасы  түсын 
электрмен  тітіркендірсе,  корғаныс  әрекеті  пайда  болады. 
Бүл  әрекет  аркасын  күжірейту,  ысылдау,  саусактарын 
ашып,  тырнақтарын  шығару  сияқты  соматорлық  реак- 
цияларға  тән  қылықтар  және  де  тынысының  жиіленуі, 
карашығынын  кенейюі,  арка  мен  қүйрығының  түсын- 
дагы 
пилоэрекция 
сияқты 
вегетативтік 
реакциялар 
түрінде  байкалады.  Мүндай  жағдайда  бүлшық  еттерінде 
қаннын  қысымы  көбейіп,  кан  айналымы  күшейеді,  ал 
ішек-карында,  керісінше,  қан  айналысы  нашарлайды. 
Мүндай  вегетативтік  реакциялар  негізінде  адренергиялық 
симпатикалык  нейрондардың  қозуының  нәтижесінде 
туады.  Қорғаныс  қылыққа  тек  қана  соматорлық  және 
вегетативтік  реакциялар  катысуымен  ғана  аякталмайды, 
гормондык әсерлер  де  болады.
Гипоталамустын  каудальді  бөлімін  ауырсынуды  ту- 
дыратын  әсермен  тітіркендірсе,  бүл  реакциялардың 
кейбіреуі  (фракциялары)  ғана  пайда  болады.  Бүл  қорға-
89

ныс  кылыктарыньщ  гипотала^іустың  арткы  бөлімінде 
орналасқан  нервтік  м ех ан и зм е  байланысты  екенін 
көрсетеді.
Тамактану кылықтары
 да  гипоталамустың  күрылым- 
дарына  байланысты.  Олар  қорғаныс  реакцияларына  мүл- 
де  карама-карсы  әрекеттер.  Тамактану  кылықтары  гипо- 
таламустың  қорғаныс  аймағынан  2-3 
см
  сыртка  таман 
(дорсальді)  орналасқан  аймағын  жергілікті  электр  тоғы- 
мен  тітіркендіргенде  пайда  болады.  Мүндай  жағдайда 
тамак  іздегенде  бақыланатын  барлык  реакциялар  көрі- 
неді.  Жасанды  тамақ  қылықтарын  тудырған  мысык  ас 
қүйылған  ыдыска  жақындап  келіп,  тамағы  тоқ  болса  да, 
жей  бастайды,  тіпті  тамак емес  кесектерді де  шайнайды.
Вегетативтік 
реакцияларды 
зерттегенде 
ондай 
кылықтар  кезінде  сілекейдің  көптеп  шүбырып  жатқанын, 
ішектің 
қан 
айналымы 
нашарлап, 
моторикасынын 
күшейгенін  көруге  болады. 
Бүл  нағыз  вегетативтік 
кызметтер  тамақтану  кылығында  ас  кабылдауға  даярлану 
реакциялары.  Тамақтану  кылықтары  пайда  болғанда 
жануардың  ас  корыту  жолының  парасимпатикалык  нерв- 
терінің  белсенділігі  артады.
Гипоталамустың  кызметінің  негіздері.
 
Жергілікті 
электр  тоғымен  тітіркендіруді  пайдаланып  гипоталамусты 
жүйелі  түрде  зерттегенде  алынған  нәтижелер  бүл  орта- 
лықта  түрлі  мінез-күлықтарды  басқаратын  нервтік  қүры- 
лым  бар  екенін  көрсетеді.  Баска  әдістемелерді,  айталық, 
химиялык  тітіркендіру  немесе  закымдау,  пайдаланып 
зерттеу  бүл  түжырымды  дәлелдеді  және  кеңейте  түсті.
Мысал:  электр  тоғымен  тітіркендіргенде  тамақтану 
реакциялары  байқалатын  гипоталамустың  латеральды 
аймағы  зақымданғанда  байқалатын 
афагия
  (астан  бас 
тарту)  пайда  болады.  Электр  тоғымен  тітіркендіргенде 
тамактану  кылықтары  тежелетін  (тойымдылык  орталығы) 
гипоталамустың  ортаңғы  (медиальді)  аймағын  зақым- 
дағанда 
гиперфагия
 (тамақты  тым  кэп  жеу)  байқалады.
Гипоталамустың  мінез-күлық  эрекеттерін  тудыратын 
бэлімдерін  тітіркендіргенде  мінез-күлык  реакциялары 
кеңінен  үстемеленеді.  Сондықтан  белгілі  бір  кылыкка 
байланысты  қызмет  атқарушы  немесе  анатомиялык
90

жиынтык  нейрондар  әзірше  табылған  жок.  Нейрогис- 
тологиялык  әдістемені  пайдаланып  анықталган  гипо- 
таламустың  ядролары  тітіркендіру  аркылы  байкалатын 
мінез-күлык  реакцияларының  аймақтарына  шамалы  ғана 
сәйкестеледі.  Олай  болса,  жеке  реакциялардан  тұратын 
кылықтарды  қамтамасыз  ететін  нервтік  қүрылымдарды 
анатомиялық  айқын  шектелген  күрылым  ретінде  кара- 
стыруға  болмайды.  Бұған  дәлел  —  “ашығу  орталығы” 
мен  “тойымдылык  орталығы”.
Кішкентай  ғана  күрылым  —  гипоталамустың  тірші- 
лікте  маңызы  зор  көптеген  мінез-күлыктарды  басқаратын 
нейрондық  қүрылымы  мен  нейрогуморальдык  реттеу 
жолы  әлі  күнге  дейін  күпия.
Мүмкін  гипоталамустың  белгілі  бір  кызметке  жауап- 
ты  нейрондар  тобы  бір-бірінен  афференттік  және  эффе- 
ренттік  байланыстары,  медиаторлары,  дендриттерінің 
орналасуы  және  т  б.  арқылы  айрықшаланатын  болар.  Аз 
зерттелген  гипоталамустын  нейрондар  тізбегінде  көпте- 
ген  багдарламалар  түрганы  анық.  Бүл  бағдарламалардың 
мидың  жоғарғы  бөлімдерінен  келетін  (айталық,  лимбия 
жүйесінен  келетін)  нерв  сигналдарының  әсерінен  және 
кабылдағыштар  мен  ағзаның  ішкі  ортасынан  келетін 
сигналдарының 
әсерінен 
белсендірілуі 
түрлі 
мінез- 
күлықтық  жэне  нейрогуморальдык  реакциялар  туды- 
ратыны  сөзсіз.
Гипоталамусы  зақымдалған  адамнын  қызметтерінін 
бүзылуы.
Адамның  гипоталамусының  кызметінін  бүзылуы 
ісіктерге,  жаракаттарга  немесе  кабынуга  байланысты 
болады.  Мүндай  зақымдар  шектелген  болуы,  алдыңгы, 
аралык  немесе  арткы  бөлімін  камтуы  мүмкін.  Ондай 
аурулардың  күрделі  қызметтері  бүлінеді.  Олардың  бүліну 
деңгейі  жедел  немесе  созылмалы  болуы  мүмкін.  Ш ектел­
ген  кенет  зақымдалуы  манызды  қызметтерді  бүзуы,  ал 
баяу  өсетін  ісіктерде  ондай  өзгерістер  тереңделген 
жагдайга  айналуы  мүмкін.  3-і  кестеде  гипоталамустың 
күрделі  қызметтері  мен  олардын  бүзылуы  көрсетілген. 
Қабылдау,  еске  сақтау  мен  үйқы,  сергектік  гипотала­
мусты  лимбиялык  жүйемен  байланыстыратын  жоғары
91

қарай  және  төмен  қарай  багытталган  жолдардың  закым- 
далуына да  байланысты  болуы  мүмкін.
3-і  кесте.
Гипоталамустың  бөлімдерінің  калыпты  және 
зақымдалған  жағдайдағы  негізгі  қызметтері

жүктеу/скачать 5,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: