Физиологиясы

катынасы. 
Осы 
қатынасты 
уйлесімділікті 
реттеу 
механизмдері.
Дене  сезімі  бірнеше  сезімнің  жиынтығы,  ішкі, 
сырткы  мүшелер  кабылдаған  мәліметтер  әртүрлі  сезім 
тудырады.  Бірак  дененің  калыпты  жағдайын  не  оның 
өзгерісін  білдіретін  тікелей  мәліметтер  әуелі  терідегі 
қабылдағыштар  аркылы  кабылданады.  Бүлар  сырткы 
ортаның  денеге  тікелей  әсерін  білдіреді.  Тері  кабылда- 
ғыштарының жалпы  аумағы  өте  үлкен,  1,5  —  2  м2.  Мүнда 
жанасу,  қысым  сезу,  тербеліс  сезу,  ыстық-суықты  сезу 
және  ауырсыну  кабылдағыштары  бар.  Олар  терінің 
әртүрлі  қабатында  және  әр  жерінде  орналаскан.  Көбі 
саусақтың  үшында,  алақанда,  табанда,  ерінде,  бетте,  қол- 
аякта,  жыныс  мүшелерінде  болады.
Қүрамы  жағынан  қабьшдағыштар  әртүрлі:  үлкенді- 
кішілі,  жалпақ,  сауытша  тәрізді,  түкті,  жіпше  тәрізді 
болып  келеді.  Негізгі  түрі  —  үсак  жіңішке  нерв  талшық- 
тарының  жалаңкай  үшы.  Бүл  жүйке  үштары  тері  түкте- 
рінін  жанасуы  сәтінде  козады  да  мәліметті  кабылдап, 
орталық  жүйке  жүйесіне  жіберіп  түрады.  Бүлардың  коп- 
шілігі  Меркель  табакшалары  болып  саналады,  саусак 
терісінде  оте  коп.
Мейснер  денешіктері  алаканда,  табанда,  ерінде,  емшек- 
те және жыныс мүшелерінің сыртында көбірек кездеседі.
Пачини  денешіктері  кысым  мен  дірілдеу  әсерін 
кабылдайды.  Олар  терінің  жүйке  талшыктарының  жалаң- 
кай  үштарында,  сіңірде,  шажырқайда  болады.
Тері  кабылдағыштары  5  түрлі  сезім  тудырады: 
жанасу  (сипап),  кысым,  жылу,  суық,  ауырсыну.  Олардын 
сан  мөлшері  әртүрді:  жанасу  қабылдағыштар  500000, 
жылуды  сезу  қабылдағыштары  30000,  суықты  сезу  кабыл- 
дағыштары  250000 
шамасында, 
ауырсыну  қабылда- 
ғыштарынын  саны  бәрінен  де  коп  және  дененің  барлык 
жерінде  болатын  әртүрлі  қабылдағыштар  тітіркендір- 
гіштің  қатты  әсерінен  ауырсыну  сезімі  туа  береді,  онын 
арнаулы  түрлері  кейбір  мүшелерде  болатыны  туралы 
мәліметтер  бар,  оны  кейінірек  айтамыз.
Тері  кабылдағыштарынын  тітіркену  сәтінде  кабыл- 
дағыш  потенциалы  эрекет  потенциалына  кошіп  козу
145

тудырады.  Қозу  толкыны  жүйке  тамырлары  арқылы 
орталык  нерв  жүйесіне  серпініс  ретінде  жеткізіледі. 
Өткізу жолдарына толығырак тоқталайық.
Тері  қабылдағыштарынан  қозу  толкыны  жүлын- 
таламус  жолына  шығады.  Жоғары  өрлеу  жолы  жіңішке 
Голь  мен  сына  тәрізді  Бурдах  будаларымен  сопақша  миға 
барады.  Мүндағы  нейрондардың  аксондары  ішкі  ілмектің 
күрамына  өтіп,  олива  түсында  қиылысады  да  таламустың 
арнамалы  түйініне 
отеді. 
Ілмектік  жолдар  миелин 
қабықшасымен  көмкерілген  жуан  жэне  тез  өткізгіш 
жүйке  талшықтарымен  тарайды.  Терінің  жанасу,  қысым 
сезу  қабылдағыштарынан  және  буын  кимылдарынан 
туатын  серпіністер  ми  қыртысының  осыларды  кабылдай­
тын  арнайы  аймақтарына  жеткізіледі.
Дененің 
тері 
кабылдағыштарының 
бейімделуі. 
Бейімделу  тәртібі  бойынша  кабылдағыштар  екі  топқа 
бөлінеді:  тез  бейімделетіндері  —  шапшаң қабылдағыштар 
және  баяу  бейімделетіндері  —  баяу кабылдағыштар.
Терінің  түгінің  түбіндегі  сипап  сезу  қабылдағыштары 
мен  қатпарлы  денешіктер  оте  тез  бейімделеді.  Қатпарлы 
денешік  40-1000  Гц  аралығындағы  тербелісті  кабылдай 
алады.  Адамнын  терісінін  бетіндегі  кеністікті  ажырату 
немесе  қатар  жатқан  екі  нүктесіне  жанасуды  бөлек  сезуі 
әркелкі.  Тілдің  шырышты  кабығында  кеністікті  ажырату 
шегі  0,5  мм-ге  тен,  ал  арқа  терісінде  60  мм.
Бүл 
айырмашылык  кобінесе 
тері 
қабылдағыш- 
тарының  аймақтарының  әртүрлі  көлемді  болуынан  және 
олардың  бірін-бірі  жапсарлау  бөлшектерімен  байланысты 
деп  қараған  жөн.
Демек, 
шапшаң  бейімделсін, 
баяу  бейімделсін, 
әйтеуір,  кабылдағыштар  бейімделеді.  Олардын  бейімделу 
уақыты,  бір  жағынан,  қүрылымдық  ерекшелігіне,  екінші- 
ден,  эсер  ету  уақыты  мен  күшіне  байланысты.  Мысалы, 
таңертең  түрып 
киінгенде 
адамның  терісі 
киімнің 
жанаспа  әсерін  сезеді,  бірақ  біраздан  соң  үйреніп,  түк  те 
сезбейді.  Бүл  үйреншікті,  күнде  киіп  жүргенде  осылай,  ал 
жана 
киімді 
кигенде 
оның 
катты-жүмсақтығына 
байланысты,  не  ыңғайлы-ыңғайсыздығына  байланысты 
дене  сезімдері  немесе  психикалык  сезімдер  копке  дейін
146

басылмайды.  Мысалы,  жүннен  тоқылған  киімді  кисең, 
дененің  тітіркенгені  күні  бойы,  тіпті  бірнеше  күн  бойы 
сезіліп  жүреді.
Қабылдағыштардың 
жаңа 
тітіркендіргіштерге, 
сырткы  ортаның,  сыртқы  дүниенін  жаңа  эсер  етуіне 
бейімделуінің,  басқа  жағын  былай  қойғанда,  психофи- 
зио-логиялық  маңызы  зор.  Ағзаның  тыныштығын  қа- 
лпында 
үстайды, 
артық 
беймазалықтан 
сақтайды, 
аландамай,  бір  қалыпты  өмір  сүріп,  стереотипті  жағдайда 
қызмет  атқарып,  салауатты  өмір  тіршілігінде  болуды 
қамтамасыз  етеді.  Адамға  керегі  сол  емес  пе?
Енді  жылу  мен  суықты  сезетін  кабылдагыштар. 
Ағзаның  дене  қызуы  бір  қалыпты  болғаны  тіршіліктің  ең 
қолайлы  жағдайы  болып  саналады.  Қоршаған  сырткы 
ортаның 
температурасы 
бірде 
суык, 
бірде 
ыстық 
болатыны  белгілі,  ал  адамның  денесінің  кызуы  бір 
калыпта  болады,  бірақ  сырткы  ортанын  температурасы 
эсер  етпей  түрмайды.  Оны  алдымен  тері  қабылда- 
ғыштары  сезеді  де,  орталык  жүйке  жүйесіне  хабарлайды. 
Орталык  жүйке  жүйесіндегі  нервтер  аркылы  реттеу 
механизмдерінің  көмегімен  дене  қызуын  реттеп,  белгілі 
бір  қалыпта  үстайды.  Бүған  орталық  нерв  жүйесінен 
басқа  толып  жатқан  мүшелер  мен  жүйешелер  катысады.
Температура 
қабылдағыштары 
арнамалы 
және 
бейарнамалы  болып  екі  топка  бөлінеді.  Біріншісі  темпе- 
ратуралық  тітіркендіргіштің  әсерін  ғана  сезеді.  Екіншісі 
сонымен  орай  жанасу  әсерін  де  кабылдайды.
Жылу  қабылдағыштары  20-50°С  арасындағы,  ал 
суыкты  сезу  қабылдағыштары 
-10-41°С  арасындағы 
әсерді  сезеді.
Руффини  денешіктері  жылылықты  сезеді  жэне  олар 
терінің  0,63  мм  қабатында  жатады.  Ал  сауытша  тәрізді 
Краузе  кабылдағыштары  суыкты  қабылдауға  бейімделген 
жэне  олар  терінін  0,1  мм  кабатында  орналаскан.  Демек, 
терінің  үстіңгі  қабаты  жылыны,  ал  астыңғы  қабаты 
суыкты  сезеді.
Ғылымның  кейбір  деректеріне  сүйенсек,  ыстык- 
суықты  кабылдағыштардың  қүрылымы  жағынан  ешбір 
айырмашылығы  жок,  тек  олардын  теріде  орналасу  ден-
147

гейінде  ғана  айырмашылык  бар.  Бірақ  бүл  пікір  тәжірибе 
жүзінде  әлі де  болса  кадағалап  зерттеуді  қажет  етеді.
Д ене  кызуының  түрақтылығын  сактау  мвханизмі. 
Тері  қабылдағыштары  мәліметті  қабылдап,  орталык 
жүйке  жүйесіне  хабарлап  отырады. 
Оған  косымша 
мәлімет  қан  аркылы  беріледі.  Аралық  мидың  гипота­
ламус  бөлімінде  температуралык  кабылдағыштар  кандағы 
температуралық  өзгерістерін  кабылдап,  мидьщ  торлы 
қүрылымына,  одан  әрі  таламустын,  өткізу  жолдарымен 
үлкен  ми  сыңарларының  қыртысына жеткізеді.
Температуралық  қабылдағыштарды  электрофизиоло- 
гиялық және  т.  б.  әдістермен  зерттейді.
Соңғы  жылдары  лазер  аспабымен  тәжірибе  жүмысын 
жүргізуді  карастырып  жатыр.  Бүл  әдіс  —  негізгі  қабылда- 
ғыштың  электр  қуатын  жылу  қуатына  көшуін  арнайы 
аспаппен  өлшеу.  Ол  үшін  косымша  аспаптар  аркылы 
термоэлектрлік  әсерді  бақылау  жолымен  өткізгіш  дененің 
жылынуына  кажетті  куат  мөлшерінің  тиімділігін  анықтау. 
Жылудың  әсерімен  физикалык дененің  аумағының  үлғаю 
зандылығын  пайдалану  аркылы  қабылдағыш  қүрылымы- 
ны ң  аумағының  өзгеруін  білу.  Жылудың  кеңістікте 
таралу  заңдылығы  және  т.  б.  физика-химиялык  өзгеріс- 
тер  тәртібін  өлшеп  білу  аркылы  кейбір  мәліметтерді  алып 
қабылдағыштардың  әртүрлі  эсер  ету  зандылыктарын 
айкындауға  мүмкіншілік  ашылады  деген  алда  үміт  бар.
Ауырсыну  сезімдеріне  көшейік.  ГГ  К  Анохиннің 
айтуынша  ағзаның  нактылы  және  деректік  ауыткулар 
тудыратын  әсері  күшті,  зиянды  тітіркендіргіштерге  карсы 
пайда  болатын  психофизиологиялык күйі.
Ауыртатын  әсерлер  әртүрлі  түйсіктер  тудырады. 
Қазіргі  кезде  ауырсыну  түйсіктерінің  әр  алуан  рендері 
анықталды.  Ауырсыну  түйсіктің  сапасына  карай  әртүрлі. 
Ауырсыну  кезінде  козғалыс,  эмоциялык  және  вегетатив- 
тік  көріністер  —  үрей,  коркыныш,  лоқсу,  тушкіру,  жүрек 
қобалжуы,  тамыр  әсері,  терлеу  байқалады.  Емдеуші  дәрі- 
герлер, 
психологтар 
ауырғанды 
сезуді 
өткір  және 
созылмалы деп  екіге  бөледі.
Дене  ауырсынуын себептеріне карай үш топка жіктейді:
1)  сырткы  әсерлерден  туатын  ауырсыну;
148

2)  жүйкеде  туатын  ауырсыну;
3)  ішкі  мүшелерде  туатын  ауырсыну.
Психогендік  ауырсыну  рухани  немесе  әлеуметтік
жағдайлардан  туындайды.  Ол  адамның  көніл-күйіне 
байланысты.  Наукастың  ауырсынуы  түнгі  мезгілде  үйық- 
тағанда,  дәрі-дәрмектер  қолданғанда  сезілмейді.
Ауырсынудың  физиологиялык  механизміи  анықтай- 
тын 
бірнеше 
қағидалар 
үсынылған. 
Ауырсынудын 
арнайы  кагидасы  бойынша  оның  өзіндік  қабылдағыш- 
тары,  өткізгіш\жолдары,  талдау  жасайтын  орталықтары 
болатындығы  анықталды.  Бүл  қағида  ауырсынуды  озіндік 
сезім  механизмі  бар  арнайы  сезім  деп  есептейді.  Өйткені 
ол  әртүрлі  әрекеті  бар  ауырсыну  тітіркендіргіштері 
козғанда туады.
Келесі  кағидада  әрбір  райлы  тітіркену  калыптан 
артық  болғанда  ауырсыну  байкалады.  Өте  күшті  жоғары, 
қатты  дыбыс  немесе  қысым  ауырсыну  түйсігін  тудырады. 
Күшті тітіркендіргіштер  қабылдағыштардың  барлык түрін 
белсендіреді. 
Сөйтіп 
жүлын 
мен 
ми 
бағанасында 
афферентгік  тасқын  импульстер  жинақталады.  Алайда 
бүл  кағида  мамаданған  қабылдағыштардың  болатынын 
ескермейді. 
Ауырсыну  тітіркендіргішіне  жауап  тудыра- 
тын  қабылдағыш  тері  мен  баска  ткандерді  шырмайтын 
жіңішке  сезімтал  талшықгардан,  яғни  жүйкенің  жалаң 
үштарынан  түрады.
Орналасуына 
байланысты, 
тітіркену  жэне 
сезу 
нейрондарының  түрлеріне  карай  ауырсыну  кабылдағыш- 
тары  бірнешеге  түрге  бөлінеді:  жергілікті,  катты  ауыр- 
татын  және  сыздайтын,  шашыраңқы  ауырсыну  кабыл- 
дағыштарын  ажыратуға  болады.
Қозу 
толқыны 
қабылдағыштардан 
екі 
сезімтал 
талшықтар  арқылы  өрістейді:  А-дельта  және  С-талшык- 
тары.  А-дельта  талшықгарының  жуандығы  1-6  мкм,  өткізу 
жылдамдығы  5-50  м/сек,  миелинмен  қапталған.  Бүлардың 
кабылдау  аумағы  терінің  8  мм2 аумагын  алып  жататын  3-20 
нүктеден  түрады.  Бүл  талшыктар  біррайлы  және  көпрайлы 
ноциоцепторлармен  (ауру  сезгіш)  байланысты.  Механи­
калык кабылдағыш  1  мм2 — ге  40  г-нан  аса  қысым  түскенде, 
температуралық  қабылдағыш  +45°С-дан  жоғары,  -15°С—дан
149

төмендеген  жағдайда қозады.
С-талшықтарының  жуандыгы  2  мкм,  өткізу  жылдам- 
дығы  0,2-2  м/сек,  кабылдау  аумағы  2-3  мм2  миелинсіз 
талшықтар.  Олар  салкындатқанда  және  теріні  өткір 
инемен  түйрегенде  тітіркенеді.  Осылардай  кабылда- 
ғыштар  ішкі  мүшелерде  және  бүлшык  еттерде  де  болады. 
Көптеген 
кабылдағыштарды 
үзақ 
тітіркендіргенде 
олардың  сезімталдығы  нашарлайды  да,  ал  ноциоцептор- 
лардың  сезімталдығы,  керісінше,  күшейеді.  Мүны  әсіре 
сезімталдык  деп  атайды,  себебі  кабылдағыш  тітіркен- 
діргіштін.  томен  күшіне  жауап  береді.  Мүны  әсіре 
ауырсынудың  бір  себебі  деп  қарастыруға  да  болады.  Кей 
адамдардың  туа  байқалған  сезім  жүйесінін  кемшілігіне 
байланысты  ауырсыну  түйсіктері  болмайды,  —  деген  де 
зерттеу  нәтижелері  бар.
Ауырсыну  әсерін  кабылдайтын  күрылымдар  орталык 
жүйке  жүйесінің  әртүрлі  денгейінде  орналаскан.  Ауыр­
сыну  алдымен  жүлыннын  арткы  мүйізшесіндегі  жалпақ 
табақшалардың  орталық  нейрондарына  барады  және 
өнделеді,  содан  сон  миға  өтеді.
Ауырсыну  сезімінін  откізгіш  жолдарына  жүлын- 
таламус,  жүлын-торлы  күрылым,  жүлын-орталық  ми 
жүйелерінің  жолдары  жатады  және  проприорецепторлық 
жүйе  кіреді.  Бүл  жолдар  аркылы  үдемелі  ауырсыну 
мәліметтері  мидын  орталык  күрылымдары  —  жүлын, 
торлы  күрылым,  орталык  сүр  зат,  орталык  ми,  таламус, 
гипоталамус,  лимбия  жүйесі,  ми  кыртысынын  әртүрлі 
аймактарына  барып,  сол  күрылымдарда  онделеді.
Айта  кететін  бір  жағдай  —  орталык  мидын  сур  заты 
мен  сопакша  мидын  тегіс  ядролары  тітіркендіргіш  эсер 
еткенде  көруді  женілдетеді  де,  ауырсынуды  басады.  Бүл 
күрылымдардың 
нейрондарында 
ауруды 
басатын 
эндорфин  мен  серотонин,  норадреналиндер түзіледі.
Терінің  бетінде  ішкі  мүшелер  мен  орталык  жэне 
вегетативтік  жүйке  аркылы  эсер  ететін  нүктелер  бар. 
Олар  кейбір  мүшелер  мен  ткандердін  канмен  камтамасыз 
етілуін  және  қоректендірілуін  реттейді.
Ауырсыну  кандай  жэне  кай  жерде  пайда  болады?  — 
деген  сүрак  көптеген  зерттеуші  галымдардын  ойынан  кет-
150

пей жүретін сүрактардың бірі.  Бүл туралы  болжамдар да  бар:
1)  Ауырсыну  жалаңкай  нерв  үштарында  пайда 
болады,  өйткені  олардын  сезімталдығы  оте  жогары;
2)  Ауырсыну  сезімі  тітіркендіргіштің  әсері  молшер- 
ден  тыс  артық  жэне  үзак  болса,  А  жэне  С  нерв 
талшыктары  оте  тез  козып,  әсерленуді  тым  жогары 
котеріп  жібереді.
Ауырсыну  орталық  жүйке  жүйесінің  эр  бөлімінде 
сезіледі.  Жүрек  ауырганда  сол  қолға,  жауырынга  беріледі. 
Аппендицит  (сокыр  ішектін  кабынуы)  кезінде  ауырсыну 
жүлынның  11-12  кеуде  сегменттеріне  беріледі.  Өкпе 
кабынғанда  2-5  кеуде  сегменттеріне,  асказан  ауырғанда 
7-9,  бауырда  —  8-10  кеуде  сегменттерінде  ауырсыну 
сезіледі  (4-кесте).
Сонғы  жылдары  дэрігерлер  ине  шаншу,  теріні 
нүктелік  кыздыру,  белгілі  нүктені  уқалау  т.  б.  әдістерімен 
науқастарды  емдейді.  Бүл  нейротерапияның дэрісіз  емдеу 
жолдарының  бірі.
4-кесте
Адам  ауырганда  ішкі  мүшелерден  берілетін  ауырсыну 
сезімінін  аймактары
Мүшелер
Жүлын  сегменттері
Өкпе 
Жүрек 
Жүтқьшшақ 
Сүт  безі 
Ас  казан 
Ішек 
Бауыр 
Өт  кабы 
Бүйрек
Несеп  жолы 
Куык 
Жыныс 
мүшелері
1-7,  эсіресе  кеуде  сегменттері
3-5  мойын,  кобінесе  1-8  кеуде,  сол жагы 
5-8  сегменттері
4-5  сегменттері
7-9  сегменттері,  екі  жағы да
9-12  сегменттері,  екі  жагы  да  не  сол  жагы
8-10  сегменттері,  сол  жагы
Көбіне  8,9,  кейде  5-7  сегментгерінің түсы 
КөбінеІО,  кейде  11,12  кеуде,  1  бел 
сегменті
11.12  кеуде,  1  бел  омыртка  сегментгері
11.12  кеуде,  1  бел,3,4  сегізкөз  сегменттері
10-12  кеуде,  1  бел  омыртка,  1-5  сегізкөз
151

Ауырсынуды  басу  үшін  аналгин,  баралгин,  т.  б. 
көптеген  дәрі-дәрмектерді  пайдаланады.  Шет  елдерде 
нейропептидтер  мен  психотроптык  препараттарды  пайда- 
ланып  жүр.  Ауырсынуды  басуға  эндорфинді  де  кенінен 
колданады  деуге  болады.  Ауырсынуды  сезгіш  талшық- 
тардың  сезімталдығы  мүндай  емге  өте  сезімтал  келеді. 
Нейропептидтердің  бір  мысқал  мөлшерінің  өзі  синапс- 
тьщ  өткізгіштігін  төмендетеді.  Қазіріі  кезде  мүндай 
дәрілерді  пайдаланып,  ауруханаларда  нейропсихикалық 
науқастарды  емдеу  мүмкіндігіне  көп  үміт  артуда.
Иіс  сезу  талдағышы  ең  ежелгі  талдағыштардың  бірі 
және  жануар  әлемінің  эволюция  бағытында  онша  өзге- 
ріске  үшырамай  сақталған.  Бірақ  шеткі  бөлімі  күрделі 
өзгермегенімен,  орталық  бөлімі  —  ми  кыртысындағыиіс 
сезімінің  сезімталдығы жоғары  дәрежеде  дамыған.
Жануарлар  дүниесінің  тіршілігі  әуелі  суда  дамығаны 
белгілі.  Сол  су  жәндіктерінде  сезім  мүшелері,  айталық, 
дәм  сезу  талдағышы  ауызында  ғана  емес,  ағзанын 
жоғарғы  арка  түсында,  бас  терісінде, 
қүйрығының 
үстінде  орналасып,  дамыған.  Мысалы,  балыктың  дәм 
сезу  мүшесі  күйрығының  үстінде.  Бүл  жөнінде  баска 
жануарлардан  окшау  түрған  киттер.  Олардын  арнайы  дәм 
сезу 
мүшесі 
болмағандыктан 
шығар, 
коректенетін 
жәндіктерін 
үйірімен 
шайнамай 
жүтады. 
Қазакша 
айтқанда,  “түйені түгімен  жүтады”.
Қүрлыкта  тіршілік  ететін  жануарлар да, 
әсіресе, 
сүтқоректілерде  иіс,  дәм  сезу  мүшелері  өте  жақсы 
дамыған.  Тек  қана  бір  көрсеткішпен  карағаннын  өзінде 
жоғары  сатыдагы  сүтқоректілерде  дәм  сезу  бүршіктерінің 
саны  көбейген.  Айталык,  шошқада  онын  саны  5500, 
сиырда  3500,  бөкендерде  50  000.
Дәм  мен  иіс  сезу  бірегейлі  қызмет  атқарады.  Мыса­
лы,  алдымызда  кофе  түрса,  әуелі  онын  иісін  сеземіз, 
сосын  барып  ішкенде  дәмін  білеміз.  Сол  сияқты  алма, 
апельсин  т.б.  жемістер  жегенде  де  иісі  мен  дәмі  бірге 
сезіледі.  Егер  оларды  мүрынды  кысып  жауып  қойып 
жесе,  дәмі  онша  сезілмейді  не  баскаша  болып  сезіледі. 
Демек,  иіс  пен дәм  сезімдері  бір-біріне  комектеседі  екен.
152

Адам  жағымды  иісті  үнатады  да,  жағымсыз  иісті  жек 
көреді.  Ал  мүны  қалай  айырады?
Иіс  химиялық  заттардың  касиеті,  кеңістікке  жайы- 
лып,  мүрын  куысына  жеткенде  ондағы  иісті  кабылдай­
тын  түкті  бүрлерді  тітіркендіреді.  Соның  нәтижесінде 
пайда  болған  козу  нерв  үштарына  жайылып,  афференттік 
жүйемен  орталык  жүйке  жүйесіне  барады.  Сөйтіп  иіс 
сезімін  тудырады.
Иістін  негізгі  5  түрі  бар:  жүпар,  күйік,  шірік,  эфир 
жэне  ерекше  иістер  тобы  (жеміс,  шоп,  газ т.  б.).
Иіс  эпит^лиінін  бетінен  тіркелген  электр  потен­
циал ын  электроальфактограмма  дейді.  Оның  тербелісі  10 
мВ,  көбінесе  теріс  толқыннан  түрады.  Оның  азды-көпті 
және  таралу  шапшандығы  иіс  шығаратын  заттардың  күші 
мен  эсер  ету уакытына  байланысты.
Иіс  кабылдағышының  бейімделу  кабілеті  оте  жога­
ры.  Копте ген  иісті  заттарга  тез  арада  толық  бейімделеді. 
Ал  біркатар  заттардың  иісіне  баяу  және  ішінара  ғана 
бейімделеді.  Кейбір  жағдайда  тек  бір  затқа  емес,  бірнеше 
үқсас  әркетті  иістерге  де  бейімделу  байқалады.  Бейімделу 
иістің  қайталап  үзак  эсер  етуіне  де  байланысты.  Мысалы, 
зоопаркке  барғанда  ондағы  андардың  иісі  “мүрынды 
жарып”  жібере  жаздайды.  Ал  ондағы  әбден  үйреніп  алған 
жүмысшылар 
сол 
жағымсыз 
иісті 
сезбейді, 
коңіл 
аудармайды.
Бірнеше  иіс  косылып,  жана  бір  иіс  сезімін  тудырады 
немесе  әрбір  иіс  жеке  қабылданып,  түтас  сезім  тудырады.
Стереохимиялык  кагида  бойынша  заттын  иісі  онын 
күраммындагы  бөлшектердін  молшері,  пішіні  және  көле- 
мімен  айкындалады.  Қабылдагыш  мембранасынын  бетін- 
де  белгілі  пішінді  ойыс  түсы  бар.  Егер  олардын  пішіні 
заттың  молекуласының  белгілі  пішініне  сәйкес  келсе 
ғана  иіс  түйсігі  туады.  Олардын  нактылы  кабылдағышы 
мен  әрекеті  қабылдағыш  потенциалын  тудырады.
Иіс  буылтығынан  шыгатын  талшықтар  бірнеше 
буданнан  түрады.  Олар  алдьщгы  мидын  әртүрлі  боліміне 
багытталган  козу толкындарын  жеткізеді.
Иіс 
талдагышының 
сезімталдыгы 
оте 
жогары. 
Заттын  бір  молекуласы  бір  қабылдагышты  қоздырады.
153

Ол  ми  кыртысына  жетіп,  иіс  козу  орталығында  козу 
тудырады  жэне  ол  түрақты  болуы 
мүмкін. 
Онын 
түрақсыздануы  талдагыштын  зақымдалуына  не  баска 
күшті  иістің  эсер  етуіне  байланысты.  Иіс  сезімталды- 
ғының  томендеуі,  ажырату  қабілетінің  нашарлауы  — 
гипосмия,  жойылуы  аносмия,  иісті  теріс  түсіну  — 
паросмия  деп  аталады.  Жалған  иіс  түйсігі  —  иіс  елесі 
(галлюцинация)  инфекция  не  невроз  ауруының  нәтижесі 
ретінде  қарастырылады.
Д әм   сезімі тамақтанудың  алгашқы  кезеңі.  Адам  әуелі 
тағамның  дәмін  сезеді,  мысалы,  “түзы  калай?”  —  деп 
байқап  алып,  тамақты  іше  бастайды.
Дәм  сезу  баданасы  көп  қабатты  эпителиден  түрады. 
Олар  ауыз  куысының  кабырғасында  жапыракдда  және 
сауытша  тәрізді.  Көпшілігі  тілде,  оның  жан-жағында, 
түбінде  және  үшында  орналаскан.  Біразы  тандайда, 
жүтқыншақтың  басталатын  жерінде  кездеседі.  Осылар- 
дың 
жиынтығы 
дәм 
қабылдағыштарын 
күрайды. 
Олардың  көлемі  мен  пішіні  әртүрлі  болганымен  жалпы 
үқсастығы  бар.
Дәм 
кабылдағышын 
жекелеп 
қарасақ  мынадай 
қүрылымын  байқауға  болады.
Үшында  дәм  сезгіш  торша,  оның  айналасын  кор- 
шаған  дәнекер  торшалар,  арасында  санлаушалар,  эпи­
телий  торшалар,  нерв  үштары  болады.
Еріген  затгар  санлау  аркылы  бадананың  ішіне  енеді  де 
нерв  үштарын  тітіркендіреді.  Тіл  астындағы,  тіл-жүткыншақ 
жэне  бет  нервтері  арқылы  козу  толқыны  кезеген  нервте 
жиналып  сопакдіа  мига  откізіледі.  Таламустың  арнамалы 
жолдарымен  ми  қыртысына  жетеді.  Осында  қозу  толқын- 
дары ірікгеліп, талданып дәм  сезімі туады.
Тәтті  заттьщ  әсері  тілдің  үшындағы  және  жан- 
жағындағы  дәм  бүршіктерімен  сезіледі.  Ащы  —  тілдің 
түбіндегі  бүршіктермен,  кышқыл  —  тілдің  шетімен  және 
комеймен  сезіледі.
Тілдің  алдыңғы  бойына  бет  нерві,  артқы  бойына  тіл- 
жүткыншақ  нерві,  көмей  түсына  кезеген  нервтің  үштары 
келеді.  Әртүрлі  заттардың  әсері  осы  нервтермен  орталық 
жүйке  жүйесіне  жіберіледі.
154

Тәттілік  сезім  қант,  не  қант  қосқан  тағамды  (мыса­
лы,  торт)  жегенде  туады.  Түздалған  тағамды  жегенде 
ащылау  сезім  байқалады.  Жеміс  (мысалы,  апельсин)  — 
дәмді,  бірак  қышкылдау,  грейпфрут  ащы-қышқыл-тәтті 
сезімдерін  тудырады  (5-кесте).
5-кесте
Заттардың дәм  сездіретін  ерекшеліктері
Заттар
Моль/л
Дәм  сезімі
Хинин,  никотин
Ac түзының  қышқылы
Лимон  қышқЫлы
Глюкоза
Сахароза
Сахарин
Ас  тузы
Хлорлы  кальций
0,000008
0,0009
01,0023
0,08
0,01
0,000023
0,01
0,01
Ащы
Қышқыл
Қышқыл
Тәтті
Тәтті
Тәтті
Түзды
Түзды
Дәм  сезу  заттардың  химиялық  қасиетіне  байла­
нысты,  бірак  тікелей  тәуелді  емес.  Мысалы,  ас  тұзы 
белгілі  мөлшерде  тағамға  өте  жагымды  дәм  береді, 
тұзсыз  пісірген  астың  дәмі  жақсы  болмайтынын  бәріміз 
білеміз.  Ал  оның  мөлшері  тым  коп  болса,  піскен  тамақ 
ащы  болып  кетеді.  Осыған  орай,  орыс  халқы  “Недосол  — 
на  столе,  пересол  —  на  спине”,  —  деп  орынды  айтады. 
Тамақтың  түзы  аз  болса,  коса  коюга  болады,  ал  коп 
болса,  оны  алып  тастай  алмайсыз,  сондыктан  пісірген 
адам  “таяқ жейді”,  яғни  сөгіс  алады.
Тамақ  жеудің  тәртібін  білген  жөн.  Алдагы  тағамға 
бірден  бас  қойып  кетпей  оның  иісін  біліп,  дәмін  татып 
барып  асыкпай  жеген  жон.  Асықпай,  дүрыс  шайнап 
баппен  жеген  тамак  сіңімді  болады  деген  И.П.  Павлов. 
Тамақтанудың  эмоциялық  мәні  де 
бар. 
Дастархан 
басында  адам  көңілденіп,  шаршағанын  басып  жай- 
баракат  отырады.
155

жүктеу/скачать 5,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: