Фразеосемантика

85
Фразеологизмдердің бейнелік және танымдық семантикасы
85
жасаған ғалым профессор В.М. Мокиенко былай дейді: «...Как мифологи-
ческое представления и образы русского фольклора отражаются в языке, 
поэтому сначала комментируются соответ-ствующие реалии, а затем в этот 
комментарий вплетается фразеология и лексика, так или иначе с такими 
реалиями связанная. Такой подход, думается, позволяет показать, как линг-
вистические приемы «добывания» внеязыковой информации, так и особое 
значение последней при углубленном познании русского языка, тем более, 
что видимая прозрачность образов большинства фразеологизмов нередко 
создает иллюзию их «познанности» носителями языка, хотя представление 
об этих образах может быть расплывчатым или вовсе неверным. Дойти до 
истинного источника каждого такого образа – задача историка фразеологии» 
[В.М. Мокиенко, 1999; 7 б.].
Қазақ  салтында  жанды,  рухтарды,  аруақтарды  қадірлеу,  анимизмдік 
таным  да,  шаманизм  де  –  санада  сақталған  көне  заманның  жалғасы. 
Қазақ  тілінде  наным-сенімге  байланысты  тұрақты  тіркестерге  этно-
лингвистикалық  талдау  жасаған  ғалым  Қ.  Ғабитханұлы:  «Тарихнамада: 
Наурыз  айында  тайпа  бастары  Тәңірқұрттың  ғибадатханасына,  маусым 
айында  Айдаһар  қаласына  жалпы  жұрт  жиналып,  ата-бабалар  аруағына, 
тәңірге, жерге, жынға, әулиеге тасаттық береді. Ру басын қадірлеу, «ата-
баба  аруағының  шапағаты  тиеді»  деп  сену  қазақ  арасында  қазірге  дейін 
сақталған.  Мұны  ислам  дінінде  жоқ  «ас  беру»,  «шек»,  «аруақ  шақыру» 
дәстүрлерінен айқын көруге болады» – дейді [Қ. Ғабитханұлы, 1995; 10 б.]. 
Адамзат өзінің күнделікті қарым-қатынас үрдісінде ойланбай, санадан тыс 
көптеген мифологизмдерді қолданған. Мәселен, «періште» сөзі бата, тілек 
айтқанда да жиі қолданылады. Жаңа түскен келіннің бетін ашу салтында 
байланысты мынадай өлең жолдары бар:
Әумин десең, міне бата,
Қолдасын Қызыр ата,
Қыдырың қияласын,
Періште ұяласын!
... Бармаймын енді әріге,
Дұшпанның жолы тарылсын!
Осы айтқанның бәрі де
Періштенің құлағына шалынсын! – 
Қазақ  фольклорында  сыртқы  зұлым  күшпен  байланысты,  бақсы-
балгерлерге, диуанаға қызмет ететін, көзге көрінбейтін зиянды мақұлықтар 
бар  деп  сенген.  Олар:  жын,  шайтан-сайтан,  ібіліс,  албасты,  дию,  және 
т.б.  Тілде  сақталған  –  жын  қағу,  жын  буу,  жын  қуғандай,  жын  ойнақ, 
жыны қозу, жыны басылу, жынын шашу, жын қысу, жыны ұстау, шай-
тан түрту, шайтан азғыру, үмітсіз шайтан, араға шайтан кіру, Шай-
тан  алсын!,  Албасты  басқыр!  Сияқты  тіркестер  тілде  жағымсыз  мәнде 
қолданылатын мифологемалық фраземалар.

Авакова Р.А. Фразеосемантика
86
Мифологиялық  танымдағы  тілдік  «қалдықтар»  –  табиғи  құбылыс. 
Тіл  мұндай  «қалдықтарды»  «қатырып»  («консервілеп»)  сақтап  қана 
қоймайды,  сонымен  қатар  мағынасын  жаңартады,  танымдық  тұрғыдан 
жаңаша көзқараспен қабылдайды. Соның нәтижесінде тілдік бірліктердің 
тарих қойнауында ұзақ уақыт сақталуы – осының куәсі. Миф қабаттарын 
ақырындап аша отырып, біз біртіндеп ертедегі дүниетанымның ошақтарына 
жол  аша  аламыз,  бабалардың  өмір  тіршілігін  «өз  көзімізбен»  көруге 
мүмкіндік аламыз. Ф. Энгельс өзінің «Анти-Дюринг» еңбегінде: «...Всякая 
религия является не тем иным, как фантастическим отражением в головах 
людей тех внешних сил, которые господствует над ними в их повседневной 
жизни, отражением которых земные силы принимают форму не земных», – 
дей келіп, діннің қалыптасу тарихына тоқталып, пікірін жалғасты-рады: «... 
в начале истории объектами этого отражения являются прежде всего силы 
природы, которые при дальнейшей эволюции проходят у различных наро-
дов через самые разнообразные и пестрые олицетворения … Фантастиче-
ские  образы,  в  которых  первоначально  отражались  только  таинственные 
силы природы, приобретают теперь также и общественные атрибуты и ста-
новятся представителями исторических сил, – деп көп діндік атрибуттың, 
құдіреті  күшті  бір  ғана  дінге  шоғырлану  үрдісін  ашып  береді  [К.Маркс, 
Ф.Энгельс, 1983; 328-329 бб.].
Фраземалар мен ұғымдардың мифологияның түп тамырына қайта ора-
луы – мифтен ата-бабаларымыздың шындық өмірін, тіпті қатыгез әлемін 
де көруге мүмкіндік береді. Мифология фольклордың қайнар көзі болса, 
ауыз әдебиетінде сақталған байлығымыз – көне заманның тілдік бейнесі. 
Тарихи-этимологиялық  экскурс  –  мифологияның  «материалдық»  көзі, 
дәнекері.

жүктеу/скачать 2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: