Фразеосемантика
жүктеу/скачать 2 Mb. Pdf көрінісі
|
| Фразеологизмдердің бейнелік және танымдық семантикасы
105 Халықтың әлемдік дүние танымында, олардың аңыздарында иттің сим- волы, оның бейнесі мен оған қатысы әр түрлі дәрежеде көрініс тапқан. Мәселен, ацтектер үшін ит қасиетті, иттің көмегімен олардың жаны мәңгі, сондықтан өліп бара жатқан адамның алдында міндетті түрде ит болуы қажет болған. Ирандықтарда ит – таза жануар деп саналады. Якут, тува, звен, чукча, нивх аңыздарында ит көктен пайда болған хайуан деп сана- лады. Африка тайпасындағы бербер тілінде сөйлейтіндер итті лас деп есептеп, итті өлтіргендер адамдардың өзін күнәлі деп санаған. Қазақ халқы үшін, ит – ырыс – байлық, молшылық; ит көйлекті бұрын тоз- дыру – жасы аздап үлкен; жақсы ит өлімтігін көрсетпейді; ит басына іркіт төгілген – ішкені алдында, ішпегені артында болу, ағыл-тегіл болу, молшылық, ауқатты тұрмыс орнату; орыс халықында адал, сенімді адам – собачья верность, собачья преданность; тәжірибелі адам – собаку съесть; беларус халқында, где сабака зарыта – іс-әрекетке байланысты; собака не параскочыць – ең үлкен сияқты және т.б. тіркестер жағымды коннотацияда қолданылады. Сөз тіркесі – кемінде екі немесе одан да көп сөздердің мағы-налық және грамматикалық жағынан байланысқан синтаксистік бірлік. Тіл білімінде сөз тіркестерін дәстүрлі түрде еркін сөз тіркестері және тұрақты тіркестер деп бөледі. Тұрақты тіркес-тердің ерекше түрі – фраземалар. Фраземалардың лексика-семантикалық ерекшеліктерін олардың шығу төркіні мен пайда болу факторларын ескерсек қана аңғара аламыз. Фраземалар құрамындағы сыңарлары бейнелі, астарлы мағынаға ие болып, сөйлемде қайта жасал- май, «дайын құрылыс материалы» ретінде қолданылады. Фраземалар – өте күрделі лингвистикалық туындылар. Олар құрылым- дық типтердің, тақырыптық және семантикалық көп-түрліліктің және ойды эмоционалды-эспрессивтік білдіру қабілетімен ерекшеленеді. Тілдің байлығы, тілдің сұлулығы, тілдің өткірлігі дегеніміздің айырықша көрінер жері осы фра-земалар маңы. Қазақ тілінің фразеологиясы тек көркемдік қана емес, тақырыптық семантикалық және құрылымдық көп түрлілікпен өзгешеленеді. І. Кеңес- баев бастаған көптеген ғалымдардың зерттеулерінің арқасында қазақ фра- зеологиясы тіл білімінде жеке сала болып қалыптасты. Фраземалардың жеке классифика-циялық топтарына ғылыми талдау жасалғанмен, қазақ фразеоло-гиясында әлі күнге дейін фраземалар классификацияның жүйелі, жинақты зерттеулері жоқтың қасы. Фраземалардың түп-төркінін айқындауды әріден бастаған жөн. Олардың сыртқы тұрпаты еркін сөз тіркестеріне ұқсас, синтаксистік бірліктер моделдері негізінде жасалады. Мысалы: Асан ақырын ғана ба- сын көтерді. Асан үкіметке қарсы басын көтерді. Бірінші сөйлемдегі ба- сын көтереді тіркесі меңгеріле байланысқан толықтауыштық қатынастағы еркін сөз тіркесі болса, екінші сөйлемдегі басын көтерді «қарсы шықты» мағы-насында жұмсалып отырған тұрақты тіркес. Авакова Р.А. Фразеосемантика 106 Фраземалар шындық өмірде кездескен құбылыстарды қандай да бір ситуацияға, көрініске, оқиғаға ұқсату, байланыстыру мақсатында ғана ту- ындайды. Ассоциативтену құбылысы тіл дамуының ішкі факторларының бірі бо- лып табылады, яғни көп мағыналылық сөздердің, ұғымдар мен тіркестердің қалыптасуына ұйытқы болады. Дәл осы құбылыс негізінде тілдегі еркін сөз тіркестері фразеологиялану үрдісіне ұшырап, фраземалардың жасалу- ына ұйытқы болады. Бас көтеру «қарсыласу, қарсы тұру» фраземасының мағына-сының туындауына еркін тіркестегі ситуация себеп болып тұр. Әбден қажып, шаршаған, өмірден көп қиыншылық көрген адамның басын салбыратып, денесін көтере алмай жүретіні бел-гілі. Ал бас көтеру, керісінше, аталмыш ситуацияға қарама-қарсы ұғым. Ситуацияның қарама-қарсы мағынасынан «қарсы шығу, наразылық білдіру, шынжырдан, бұғаудан босануға тал- пыну» мағынасындағы фраземаның қалыптасуына негіз болған. Себебі әбден қиналған, күйзелген адамды ғана қатты ашудың күшімен «төңкеріс» жасай алады. Мысалы: Тәуелді жұртты қанау қауым мүшелері болған шаруалардың феодалға қарсы бас көтеруін туғызады (Қазақстан тари- хы); Халық бұқарасы патшалыққа қарсы бас көтеріп ереуіл жасауда еді (С. Көбеев); Бірақ Елек уезінде қазақ әйелдерінің бас көтере бастағаны аздап сезілді (С. Сейфуллин). Сонымен қатар бас көтеру фраземасының «қарсы тұрды, қарсыласты» мағынасынан басқа І. Кеңесбаев төмендегідей мағыналарын атап көрсетеді: 1. Орнынан тұрды, ұйқыдан оянды. Мысалы: Төсектен бас көтерісімен Зей- неп төбеге сәл-ақ жетпей тұрған шар айнаның алдына келді (Ө. Қанахин). 2. Жазылды, аурудан айықты. Мысалы: Байбосынованың аурудан қажыған анасы бір айдан асқанда барып бас көтерді (Ө.Қанахин). Бұл мағыналардағы фраземалар пайда болу мотивінде ұқсату немесе ассоциация емес, тура мағынаның бейвералды (дене мүшелері арқылы жа- салатын қимыл-қозғалыстар) құралдар арқылы берілу негізі жатқан болу керек. Еркін тіркестердің фраземаларға айналу үрдісі кенеттен, шұғыл пай- да болған құбылыс емес, қаншама ғасырлар бойы халық санасында қалыптасқан, жатталған, қайталану негізінде тұрақталған үрдістердің нәтижесі. Еркін тіркестер мен фраземалар арасындағы тікелей мағыналық байланыстардың үзіліп жоғалуы, қазіргі тілдік қатынастар тұрғысынан түсіндіруге келмейтіндей болып ұмытылуы – уақыт кеңістігімен тікелей байланысты ғасырлар жемісі. Сондықтан да тілдегі көптеген идиомалардың пайда болуы мен шығу төркінін дөп басып айта алмайтынымыз осының куәсі. Қазақ тіліндегі (түркі тілдеріндегі) фраземалардың пайда болу көздері халық тарихымен, олардың өмір-тіршілігімен, қоғаммен, материалдық және рухани мәдениетімен, әдет-ғұрпы-мен тығыз байланысты. Қоғамның даму |