Зерттеу объектісі бойынша лингвистикалық типологияның бөлімдері

Зерттеу объектісі бойынша лингвистикалық типологияға төменгі бөлімдер енеді:

1) генетикалық типология;

2) құрылымдық типология;

3) ареалды типология;

4) салыстыру типологиясы.

Генетикалық типологияның негізгі мақсаты-туыстас тілдерде материалды тепе-тең бірліктерді анықтап табу. Типологиялық изоморфтық этикалық деңгей бірліктердің материалды ұқсастығына негізделеді. Этикалық деңгей бірліктерінің ұқсастығы этикалық деңгейдің материалдық бірліктерінің тепе-теңдігіне тәуелді болып табылады. Басқаша айтқанда, генетикалық типологияға тереңдік-беткі тепе-теңділікке тән. Ол тарихи ортақтастығын ескере отырып, тиісті материалдық элементтердің негізінде біріккен түрлі тілдердің жүйелерінде сәйкес лингвистикалық бірліктердің таралу дәрежесін зерделеумен айналысады.

Генетикалық типология іштей былай бөлінеді: а) динамикалық-генетикалық типология; ә) статикалық-генетикалық типология.

Динамикалық-генетикалық (диахронды-тарихи) типология тілдер жүйесін диахронды тұрғыда салыстырып, белгілі бір топ тілдерінің жүйелерін теориялық қайта құрастырумен айналысады.

Статикалық-генетикалық (синхронды-генетикалық) типология генетикалық туысқан тілдердің жүйелерін синхрония тұрғысынан салғастырумен айналысады, тілдер жүйесін белгілі синхронды бөлікте қарастырады, сол кезеңге тән ортақ изоморфты немесе алломорфты қасиеттерді тауып анықтайды.

Тарихи типологияны барынша ірі бөлуді М.М.Гухман ұсынып, тарихи немесе диахронды типологияда

а) тілдік құрылымдардың тарихи типологиясын (құрылымдық диахронды типология);

ә) тарихи функционалды типологияны ажыратады.

Ол лингвистикалық типологияның бірқатар бөлімдерінің диахронды аспектісін тарихи-функционалды типологияға біріктіреді.

Генетикалық типологияны лингвистикалық типологияның арнаулы бөлімі ретінде бөлетін модификациялаушы факторлар:

а) белгілі тілдік тип ішінде салыстырылатын тілдер жүйелерінің генетикалық шектеулілігі;

ә) тілдер санының сандық шектеулігі немесе жабық болуы;

б) тереңдік-беткі ұқсастық;

в) этикалық және эмикалық деңгейлер бірліктерінің сәйкестігі;

г) іс-қимыл саласының атомарлығы, яғни салыстырылушы тілдер жүйелерінің жақындығы мен қашықтығына қарай тіл иерархиясының жекелеген деңгейі бірліктерін оқшаулап салыстыру мүмкіндігі;

ғ) зерттелуші тілдердің жүйелік жақындығы;

д) генетикалық туысқан тілдер жүйелері шегінде тіл-эталонның шектеулігі.

Көрсетілген қасиеттер жиынтығының негізінде тілдердің генетикалық типтері анықталады. Генетикалық типтер салыстырылатын тілдердің шағын жүйелік қасиеттеріне негізделеді.

Сойтіп, генетикалық типология – лингвистикалық типологияның терең-беткі және этикалық–эмикалық тепе-теңдігінің негізінде тілдік типті анықтайтын бөлімі. Генетикалық типология терең категориялы ұғымдардың ұқсас беткі бірліктерді белгілеумен айналысып, генетикалық микротиптердің жалпы типологиялық макротиптердің арасында орнын анықтайды. Соңғысы терең-беткі тепе-теңдікке бейтарап болып, бірнеше генетикалық микротиптерді біріктіреді. Генетикалық типология генетикалық туысқан тілдер жүйесін динамикада да, статикада да салыстырады.

Тарихи типологияландыру тіл тарихын кезеңдендіруді негіздеудің бірі ретінде қызмет етеді.

Тарихи даму үрдісінде тіл құрылымдарында тіл типологиясын ауыстыратын өзгерістер өтеді. Мысалы, үш морфемалық сөздің бір морфемалық сөзге айналуы (д.г. * dagaR> д.а. dǽз > н.а. day), бағыныңқы компоненттің родта, санда және септікте негізбен қиысуы жоғалып, оның мысалы, XV ғасырда ағылшын тіліндегідей, атрибутты сөз тіркестерінде жанасумен алмасуы; осалдың [ə] (графикада е) түсіп қалуының салдарынан сын есім жанасу тұлғасына енген синтаксистік байланыс айтылымының тұлғасы ретінде қиысуды жоғалтқан, тілдің бүкіл құрылымына соқтығысып, тіл типологиясын өзгертуге соқтырып, терең сипатқа ие болған. Мұндай өзгерту тиісті тілдің тарихын кезеңдендіруге тікелей қатысты.

Үш морфемалық сөздің бір морфемалыққа өзгеру ағылшын тілінен басқасында да орын алған. Көне үнді-европалық тілдердің –санскрит, көне грек, латын, славян, көне герман тілдерінің – бәрінде ертеде үш морфемалық құрылым болған; салыстырыңыз: орысша –неб-ес-а, врем-ен-а; латынша hom-in-is – адамды, virt-ut-em – қайырымды (вин.пад.ж.т.). Осылайша үш морфемалық құрылымның көне кезде осы тілдердің морфологиялық құрылымының типологиялық сипаттарының бірі ретінде қарастырылуы мүмкін.

Көне тілдердің негізгі типологиялық нышандарының бірқатар тілдерге ортақ, сипаты бірдей ұқсас заңдылықтар бойынша жүріп, тілдің типологиялық сипаттарының өзгеруіне соқтырған өзгеріс диахроникалық константа аталады. Диахроникалық константалар – типологиясына елеулі ұқсас өзгерістер енгізген, сондықтан кезеңдендірілуімен тығыз байланысты бірқатар тілдер құрылымының өзгеруінің ұқсас үрдістері (М.М.Гухман).