Салыстырылатын тілдердің жүйелік жақындығы

Генетикалық жақындық – тіларалық корреспондацияланатын құралдардың материалдық ортақтығына негізделген тіл аралық ұқсастық.

Салыстырылатын тілдер жүйелерінің сандық шектеулілігі мен шектелусіздігі – салыстыруға енгізілегн тілдер тізімінің ашық немесе жабық болуы.

Салыстырылатын тілдер жүйелерінің ареалды шектеулігі – белгілі бір тілдік құбылыстар немесе нышандардың таралуының негізінде тілдер жүйелерінің аймақтық шартты шектелуі.

Терең–беткі тепе–теңдік пен тепе–теңсіздік – ортақ терең мағынасымен біріккен беткі материалдық құралдардың сәйкестігі немесе сәйкессіздігі. Мұнда салыстырылатын тілдердің негізінде жатқан жинақталған тілдік мағына тереңдік құрылым ретінде түсіндіріледі.

Этикалық-эмикалық тепе-теңдік барынша нақты семиологиялық релевантсыз материалдық бірліктердің семиологиялық релевантты дерексіздендірілген бірліктермен сәйкестігін шамалайды. Мысалы, грамматикалық деңгейдің бірліктерін салыстырғанда белгілі грамматикалық категория белгілі бір қосымшаның немесе қосымшалардың көмегімен айтылады. Материалдық бірліктер болғандықтан бұл қосымшалар тілдің этикалық шағын деңгейіне, ал олардың дерексіздендірілген корреспонденттері морфемалар ретінде тілдің эмикалық шағын деңгейіне жатады. Егер салыстырылатын тілдерде етістілік етіс морфемасымен айтылса, онда эмикалық сәйкестігін көрсетеді. Алайда этикалық шағын деңгейде бұл морфемалардың түрліше өткерілуі мүмкін.

Салыстыруға атомарлық жол белгілі бір категорияны деңгейлік оқшаулау ретінде сипатталады. Типология тілдік жүйелермен бір оқшауланған деңгейде немесе бір мезгілде бірнеше деңгейде іс жүргізеді.

Салыстыруға деңгей аралық жол деңгейлік оқшаулауға қарсы қойылады. Ол белгілі бір категориялық ұғым тіл иерархиясының бірнеше деңгейлерінде зерделенген жағдайда қолданылады (деңгей аралық синонимдер, тіл аралық корреспонденттер түрлі тілдердің жүйелерінде). Деңгей аралық жол салыстырылатын тілдер жүйелерін толық түгендеу үшін қолданылады.

Салыстыруға контенсивтік жол типологиялық категориялардың семантикалық негізде бөлінуі. Таңдалған семантикалық инвариант салыстыру үшін метатіл болып қызмет етеді.

Салыстыруға формалды жол тілдік жүйелерді салыстырып сипаттау тәсілімен байланысты. Тілдік жүйелерді салыстыруды не сипаттап, не салыстыру үшін жасалған арнайы символдардың көмегімен формалды жүзеге асыруға болады.

Практикалық мақсаттарда тіл-эталонның шектелулігі мен шектелусіздігі. Практикалық мақсат үшін тіл-эталонда немесе метатілде айыруға болатын: а) максималды тіл-эталон (метатіл); ә) минималды тіл-эталон (метатіл).

Бұл екі вариант өз қызмет саласымен айырықшаланады. Максималды тіл-эталон әмбебап қасиетке ие болып, тілдік әмбебаптарды анықтағанда қолданылады, ал минималды метатіл (тіл-эталон) өз қолданысында тілдердің генетикалық және ареалды тобының шегінде және екі нақты тілдің қосақты жүйесімен шектеледі.

Типологиялық операциялардың аяқталуы мен аяқталмауы да зерттеу көлемімен және тіл-эталонның қызмет саласымен байланысты. Тілдік жүйелерді салыстыру үрдісі екі кезеңнен тұрады:

а) талдау кезеңі;

ә) тілдесу кезеңі.

Бірінші кезеңді ішкі тілдік үрдіс ретінде сипаттауға болса, тілдесу кезеңі тіларалық болып табылады. Типологиялық операция аяқталған (шектелмеген) және аяқталмаған (шектеулі) болады. Шектеулінің екі типі айырықшаланады:

1) сандық –тілдік;

2) деңгейлік.

Бірінші типтің негізінде салыстыруға алуға болатыны:

а) бірыңғай тілдік типтің екі типі;

ә) түрлі типтердің екі тілі;

б) бір типтің бірнеше тілі;

в) түрлі типтердің бірнеше тілі.

Деңгейлік шектеу белгілі бір категориялық ұғым құралдарын деңгейлік оқшаулаумен байланысты.

Сөйтіп лингвистикалық типологияның бөлімдерін зерттеу мақсаттар және типологиялық сипаттауға жолдар:

1) зерттеу объектісі;

2) тілдің екі қырына қатынасы;

3) тіл иерархиясы деңгейлеріне қатынасына қарай жіктеу жон.