Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

кӛзіміз  жетіп  отыр.  Себебі,  бҧл  балалар  –  ҥйде  болған,  балабақшаға  бармаған, 
мектепалды  даярлықтан  ӛтпеген  биязы  балалар.  Ата-анасының  етегінен  асып 
кӛрмеген  олар  балабақшаға  келгенде  бӛтен  ортаға,  бӛтен  адамдар  арасына  тҥседі. 
Отбасы, ошақ қасынан басқа да дҥние бар екенін, балаға басқа ӛмірге аяқ аттап келе 
жатқанын аса бір педагогикалық шеберлікпен, шынайылықпен жеткізуіміз қажет. 
Әсіресе,   салт  –  дәстҥрлермен,  ҧлттық  ойындарды   балдырғандарға  ҥйретіп, 
бойына  сіңірудің   мән  –  мағынасы  ерекше.  Ӛйткені  ,  баланың  ойы,  сезімі 
қиялы   ойын  арқылы  ӛседі.[2.96б]  Олай  болса  жас  ҧрпақты  уақыт  талабына  сай 
тәрбиелеу   ісіне  ҧлттық  ойындардың  қосар  ҥлесі  зор  екендігін  байқауымызға 
болады. 
Дана халқымыз, данышпан халқымыз бала тәрбиесіне ҥлкен мән берген. Елдің, 
халықтың  болашағы  бала  тәрбиесін  ӛте  маңызды  екенін  тҥсіне  отыра,  балаға  жан-
жақты  рухани  жан-дҥниесі  таза  болсын  деп  адамдыққа  ҥйреткен.  Жас  бала  жас 
шыбық секілді, қалай исең солай майысады, қалай айтсаң солай кӛнеді. 
Негізінде бала тәрбиесі бір сәтті де қалт жіберуге болмайтын ҧлы да игі іс. Ал 
сол  тәрбие  беруде  баланың  кӛңіліне,  ішкі  жан-дҥниесіне  қатты  тимейтіндей  етіп 
берудің  ӛзінде  ҥлкен  мән-мағына  жатыр.  Себебі,  жас  бала  жаратылысынан  ата-
анасының  қамқорында болып,  ӛмірдің  барлық  келбетін  ойын  арқылы  қабылдайды. 
Баланың негізгі іс-әрекетінің ӛзі – ойын. Халқымыздың баланы «ойын баласы» деп 
те атауы бекерден бекер айтпаған. 
Балаға дҥниенің қызығы сол – ойын, барлығын ойынға айналдыру. Сондықтан 
балаға тәрбие бергенде ойын мен тәрбиені ҧштастырып, баланы ойната тҧра, оның 
бойына  рухани,  адами  қҧндылықтарды  сіңіру  ата-ананың  да,  ҧстаздардың  да,  бір 
сӛзбен айтқанда жӛн сілтеушілердің міндеті. Халық даналығы да соны меңзейді. 
Сонымен,  балалардың  ойын  арқылы  тілін  дамыту  мәселелерін  кернекті  орыс 
педагогтары  Н.К.Крупская,  А.С.Макаренко,  КД.Ушинский,  П.Г.Саморукова, 
психолог-ғалымдар  Д.Б.Эльконин,  А.В.Черков,  Р  М.Римбург,  А.В.Запорожец  және 
тағы басқалар зерттеп еңбектер жазған. Н.К.Крупская ойынды ӛсіп келе жатқан бала 
организмі талап ететін табиғи қажеттілік деп сипаттайды және оның тәрбиедегі аса 
маңыздылығын  атап  кӛрсеткен.  "Ойын  ӛсіп  келе  жатқан  бала  организміне  ауадай 
қажет. [3.73б]Ойын ҥстінде баланың кҥш-қуаты толыға тҥседі, қолы қатайып, денесі 
иілгіш, кӛз қырағыдығы артып, тапқырлық, сезімталдық, инициатива кӛрсету секілді 
қасиеттері,  тілі  дамиды.  Ойын  ҥстінде  балалардың  бойында  ҧйымшылдық 
дағдылары  қалыптасады.  Ӛзі  тап  болған  жағдайды  байыппен  талдап,  тӛзімділікке 
ҥйренеді"-деп айтқан болатын. 
Ахмет  Жҥнісовтың  айтуынша  (Фәниден  бақиға  дейін,  Алматы,  «Қайнар», 
1994),  «Ӛзге  халықтар  сияқты  қазақтың  ертеден  қалыптасқан,  атадан  балаға  мҧра 
болып  жалғасып  келе  жатқан  ҧлттық  ойын-сауық  тҥрлері  бар.  Зер  салып  байқап 
отырсақ,  ол  ойын-сауықтар  қазақтың  ҧлттық  ерекшелігіне,  кҥнделікті  тҧрмыс-
тіршілігіне  тығыз  байланысты  туған  екен  және  адамға  жастайынан  дене  тәрбиесін 
беруге,  оны  батылдыққа,  ептілікке,  тапқырлыққа,  кҥштілікке,  тӛзімділікке,  тағы 
басқа  әдемі  адамгершілік  қасиеттерге  баулуға  бағытталған  болса,  ал  «Қазақстан 
Ҧлттық  энциклопедия»  кітабында  қазақтың  ҧлттық  ойындары  туралы  былай  деп 
жазылған: «Қазақ ҧлты негізінен ҧрпақ қамын басты мақсат етіп қойып, балалардың 
нағыз  азамат  болып  қалыптасуына  аса  зор  мән  берген.  Нәтижесінде  дәстҥрлі  бала 

тәрбиесінің  басты  қҧралы  ретінде  ҧлттық  ойынды  орайластырып,  дамытып 
отырған»,  —  дейді.  [4.67б]Бҧл  сӛздер  алынып  отырған  ғылыми  жҧмысымызға, 
айтылған сӛзімізге жан бітіріп отырғандай. 
Ойын  тәрбие  қҧралы  арқылы  ақыл  -  ойды  кеңейтеді,  тілді  ҧстартады,  сӛздік 
қорды  байытады,  жақсы  ҧғысады  және  ӛзінің  денсаулығын  нығайтады.  Халқымыз 
ойындарға тек балаларды алдандыру ойнату әдісі деп қарамай, жас ерекшеліктеріне 
сай,  олардың  кӛзқарастарын,  мінез  -  қҧлықтарын  қалыптастыру  қҧралы  деп  те 
ерекше бағалап келген. 
Ҧлттық  ойындардың  мазмҧндық  ерекшеліктері,  біріншіден,  ҧлттык,  ойындар 
мазмҧн жағынан да мәнерлі әрі тҥсінікті. Ойын балалардың ақыл-ойының белсенді 
жҧмыс  істеуіне,  дҥние  танымының  кеңеюіне,  қоршаған  ортаға  деген  кезқарасын 
нақтылап,  барлық  психикалық  процестерді  жетілдіруге  мҥмкіндік  жасайды. 
Екіншіден,  ойын  ережелерінде  жеке  тҥлғаның  қалыптасуына  әсер  ететін  ҥлкен 
тәрбиелік  мән  бар.  Ҧлттык,  ойындар  тәрбиеленушіге  халықтық  салт-дәстҥрі  мен 
тҧрмыстық  шаруашылық  еңбегінен  тҥсінік  береді.  Ҥшіншіден,  тәрбиеленушінің 
қимыл-қозғалысын  дамытып,  дене  тулғасының  дҧрыс  қалыптасуына  мҥмкіндік 
береді.  Тӛртіншіден,  бала  қиялын,  ақыл-ойын  дене  қимылын  дамытатын  тәрбие 
қҧралы.  Бесіншіден,  ҧлттық  ойындар  баланың  тілін  ширатады,  ойын  дамытады, 
зейінділікті,  ҧстамдылықты,  ойлылықты,  зерделілікті,  кеністікті  бағдарлай  білуді, 
әрекет  ҥйлесімділігін,  ӛжеттілікті,  тапқырлықты,  шапшаңдықты,  тӛзімділікті, 
мергендікті, батылдықты дамытады. 
Жалпы баланың ӛмірге қадам басардағы алғашқы қимыл әрекеті ойын арқылы 
басталады.  Ойын  адамның  ӛмірге  қадам  басардағы  алғашқы  адымы  болып 
есептеледі. Сондықтан  бала ҥшін ойынның мәні ӛзгеше. Ойын баланың негізгі іс  - 
әрекетінің  бір  кӛрінісі  болып  табылады.  Қазақ  халқының  ҧлы  ойшылы  А. 
Қҧнанбаев:  «Ойын  ойнап  ән  салмай,  ӛсер  бала  болама?»  деп  айтқандай  ойын  бала 
ӛмірінде  ерекше  орын  алады.  Ойынды  кӛркемдік  іс  -  әрекетінің  негізгі  кӛрінісі 
болып табылады.[5.31б] Ойынға шартты тҥрде мақсаттар қойылады, ал сол мақсатқа 
жету  жолындағы  іс  -  әрекет  бала  ҥшін  қызықты.  Ойын  балаларға  ақыл  -  ой, 
адамгершілік  дене  шынықтыру  және  эстетикалық  тәрбие  берудің  маңызды  тетігі. 
Балалар ойын барысында ӛзін еркін сезінеді, ізденімпаздығын, тапқырлығын әрекет 
барысында байқауымызға болады. 
Ҧлттық  ойындар  екі  топқа  бӛлінеді,  спорттық  және  ақыл  ойға  арналған 
ойындар болып. Спорттық ойындарға: кыз қуу, кокпар, . «Ақсерек-кӛксерек», арқан 
тартыс  тағы  басқалар  жатса,  ақыл  ойға  арналған  ойындарға  тоғызқҧмалақ,  асық 
ойындары  жатады.  Ал  негізгі  ҧлттық  ойындарға  мына  ойын  тҥрлері  жатады: 
«Тоғызқҧмалақ», «Бәйге», «Асық», . «Ақсерек-кӛксерек», «Арқан тарту», «Қыз қуу», 
«Кӛкпар», «Сақина салу», «жамбы ату». бҧл ойындар баланың еңбекке деген қарым 
- қатынасы мен ойлау қабілеттерін арттырады және баланы шымыр да епті, зерек те 
алғыр, тапқыр да парасатты болып ӛсуге тәрбиелейді. 
Осы  ойындардың  ішінен  сабаққа,  іс-әрекетке,  жағдайға,  баланың  жас 
ерекшелігіне байланысты таңдап, керектісін қолданамыз. Кейде сабақтың талабына 
сай  ойындар  толық  емес,  элементтері  пайдаланылады.  Соңғы  кезде  қалыптасқан 
ойындар:  әріп  таңдау,  нӛмір,  пароль,  пошта,  сымсыз  телефон,  сыңарын  табу. 
Сондай-ақ қазақтың ҧлттық ойындарының ішінде «қуырмаш» тәрізді жас сәбилерге 

арналған да ойындар бар.    Ал жасына сәйкес мектепке дейінгі тәрбиеленушілерді 
««Ҧшты – ҧшты», «Санамақ», «Айгӛлек»,   тағы басқа да ҧлттық ойындарды  сергіту 
сәтіндінде , дене сабағында жиі пайдаланамыз. 
Мҧндағы әр ойынның тҥрлеріне жеке –жеке тоқталып ӛтетін болсақ, мысалы: 
Қыз –қуу 
Балалар  арасынан  бір  ер  бала,  бір  қызды(ағаш  атпен)қуады.  Бала  қызға  жетіп 
қолынан  ҧстаса  ол жеңіске жеткені.  Кейде қызды 2  бала да  қуады  қай бала  бҧрын 
жетіп қыз қолын ҧстаса сол бала жеңіске жетеді. 
«Ақсерек-кӛксерек»  ойыны.  Ептілікті  қажет  ететін  қызықты  ойындардың  бірі 
болып  саналады.  Ойынның  шарты  бойынша  балалар  екі  топқа  бӛлініп,  араларын 
жиырма қадамдай ашып, тізіліп, қол ҧстасып тҧрады. Бірінші топ: 
Ақсерек, кӛксерек, 
Шауып алдым бәйтерек. 
Ақсерек, кӛксерек, 
Бізден сізге кім керек? – деп хормен сҧрайды. Келесі топ жауап береді: 
Ақсерек, кӛксерек, 
Сізден бізге … (баланың аты) керек. 
Аты  аталған  бала  жҥгірген  кҥйі  қарсы  топтың  ҧстасып  тҧрған  қолдарын  ҥзіп 
ӛтуі керек. Ҥзсе, сол топтың бір баласын ӛзімен ала келеді, ал ҥзе алмаса, сол топта 
қала береді. Қай топта бала кӛп болса, сол топ жеңеді. Балалар бҧл ойын барысында 
ептілікке,  бірлікке,  тобы  ҥшін  намыстанып,  жеңіске  талпынуға  ҥйренеді.  Дене 
тәрбиесі,  сергіту  сәттерінде  пайаланылады.  Кейде  сабақтарда  бҧл  ойынның  сәл 
ӛзгертілген тҥрі пайдаланылады. Дәл солай екі топқа бӛлінеді. Бірінші топ сӛздерін 
айтады.  Аты  аталған  бала  сол  топтың сҧрақтарына жауап беруі  не  тапсырмаларын 
орындауы тиіс. Орындай алмаса, сол топқа ӛтеді не ӛнерін кӛрсетеді . Балалар бҧл 
тапсырманы да қызыға орындайды. 
Арқан тарту.  
Бҧл екі топқа бӛлінген балалармен немесе екі баламен ойналады. Арқанның екі 
жағынан екі бала немесе екі топқа бӛлінген балалар тартысады. Қай топ арқанды ӛз 
жағына  тартып,  алып,  кесе  сол  топ  жеңіске  жетеді. Екі  бала  тартысқанда  қай  бала 
ӛзіне қарай арқанды тартып екіші баланы қҧлатса, қҧламаған бала жеңіске жетеді.  
«Ақшамшық» ( «Сақина салу»).  
Ерте заманнан келе жатқан дәстҥрлі  ойынның бірі. Ережесі бойынша балалар 
дӛңгелене  отырады,  алақандарын  қабыстырып  алға  созады.  Ойынды  жҥргізушінің 
алақанындағы  сақинаны  кімге  салса  да,  ӛз  еркі.  Барлығына  салып  шығысымен: 
«Тҧр,  сақинам,  тҧр!»  —  деп  дауыстайды.  Сол  сәт  сақина  тасталған  бала  «Сақина 
менде!» — деп атып тҧруы тиіс. Оны кӛршілері ҧстап қалса, жҧрт алдында ӛнерін 
кӛрсетеді.  Жылдамдықты,  ептілікті  баулитын,  ӛнерлерін    жҧрт  алдында  кӛрсете 
алуға ҥйрететін бҧл ойынды балалар, кӛбінесе қызыға ойнайды. 
 «Сымсыз телефон» ойыны.  
Балалар  тізіліп  тҧрады.  Ойын  бастаушы  бір  сӛзді  тез  айтады.  Келесі  бала 
естігенін  кӛршісіне  айтады.  Сӛйтіп  тізбек  бойы  айтылады.  Соңында  қай  сӛз 
айтылғаны  сҧралады.  Егер  сӛз  бҧзылса,  оны  бҧзған  бала  айыбын  тӛлейді,  яғни 
ӛнерін  кӛрсетеді.  Немесе  сәл  басқаша  ойнауға  болады.  Әр  бала  кӛршісіне  әртҥрлі 
сӛздер  айтады.  Кейін  жҥргізуші  әр  балаға  сҧрақтар қояды.  Мысалы,  «Сен  тамақты 

немен  ішесің?»  —  дейді.  Ол  баланың  сӛзі  «қарындаш»  болатын.  Сонда 
«Қарындашпен  тамақ  ішемін»  деп  жауап  береді.  Әрбір  қисынсыз  шыққан  жауапқа 
балалар мәз-мейрам болып кҥліп алады. 
«Ҧшты-ҧшты!» ойыны.  
Ойын бастаушы бала оған қатысушыларды жаңылыстыру ҥшін тез-тез ҧшатын, 
ҧшпайтын  заттарды  араластырып  айтады.  Шарт  бойынша  ойнаушылар  ҧшатын 
заттарға  ғана  қолын  кӛтеруге  тиісті.  Олар  ҧшпайтын  затқа  қолын  кӛтеріп  қалса, 
айыбына ӛз ӛнерін кӛрсетеді (немесе сабақтың ерекшелігіне байланысты сҧрақтарға 
жауап береді). Ойын бастаушы негізінен адамдарды былайша жаңылыстырады: 
— Ҧшты, ҧшты – қарға ҧшты! (ҧшады) 
— Ҧшты, ҧшты – балға ҧшты! (ҧшпайды) 
— Ҧшты, ҧшты – тырна ҧшты! (ҧшады) 
—  Ҧшты,  ҧшты  –  тырма  ҧшты!  (ҧшпайды).  Біріншіден,  балаларға  қызық, 
екіншіден, есте сақтау, мҧқият болу қабілеттерін дамытады, ӛнерлі болуға баулиды. 
Санамақ  
Бҧл ойында барлық балалар қатысады.Ойынның шарты: ойын бастаушы қатысушы 
бір адамды ортаға алып шығады. Ол адам бір тектес атау сӛзден жаңылмай, кідірмей 
аттап  жҥріп  айтуы  керек.Тоқтамай  қателеспей  айтып  шықса,  жҥлде  алады.  Егер 
қателессе ойыннан шығады. Мысалы: жаңылмай 5 жануардың немесе 5 гҥлдің атын 
атауы керек деген сияқты. 
Қуыр-қуыр 
қуырмаш.  
Оң  қолдың  бес  саусағын  бір  жерге  тҥйістіреді  де,сол  қолымен  оны  бҥрмелеп 
қапсыра ҧстайды. Содан соң екінші балаға: 
-ортанғы  саусағымды  тапшы,-дейді.Екінші  балаға  қарап  байқап  отырады  да, 
міне,  -деп  бір  саусақтың  басынан  шымшып  ҧстап  тҧрады.Егер  екінші  бала 
жасырушының ортанғы саусағын дәл тапса,ҧпайды бірінші бала тартады.Ҧтқан бала 
ҧпай алу ҥшін мына ережелермен сӛздерді жақсы білуі керек. 
1.  Бас  бармақтан  бастап  шынаққа  дейін  саусақтардың  атын  бір  тҥгел  атап 
береуі:  басбармақ,  балан  ҥйрек,  ортан  терек,  шылдыр  шҥмек,  кішкентай  бӛбек.Бес 
саусағын тҥгел жҧмады.Тағы да бас бармағыннан бастап,былай деп 5 саусақты тҥгел 
жазады.  
Сен тҧр қойыңа бар. 
Сен тҧр тҥйеңе бар 
Сен тҧр жылқыңа бар 
Сен тҧр сиырыңа бар 
Сен  кішкентай  әлі  жас  екенсің  Қазанның  қаспағын  қырып  же  де,  жыламай  отыра 
тҧр.  
Енді  осы  шынашақтың  ӛзі  алақан  шҧңқырына  бҥгіп  тҧқырта  ҧстайды  да:  
Қуыр-қуыр, қуырмаш Балапанға бидай шаш 
Әжең келсе есік аш  
Қасқыр келсе мықтап бас 
Шынашақты  шыр  айналдырып,баланың  алақанын  қытықтайды.  Осыларды  істеп 
бола 
беріп:  
-мына жерде қой бар 
-мына жерде жылқы бар 

-мына жерде жылқы бар 
-мына жерде тҥлкі бар - деп баланың білегінен қолтығына дейін тҥртіп ең соңында 
мына жерде кҥлкі бар –деп сәл ғана қытық-қытық! Қытықтайды. 
Хан талапай. 
Бҧл  отырып ойнауға  арналған ойын.Оған  тӛрт-бес ҥміткерден  қатысады.Ойын 
ҥшін он асық таңдап алынады. Он бірінші асықтардан ерекше ӛзге тҥске (қызыл,не 
кӛк)  боялған  болуы  шарт  бір-бірден  асық  ҥйірусіудің  қорытындысы  бойынша 
ойыншылар кезектерін бӛліседі. Бҧдан соң алғашқы ойыншы қос уыстай ҧстаған бар 
асықты  ортаға  ҥйіруі  керек.  Қалған  ойыншылар  аңдысын  аңдап  ӛзге  асықтардан 
ерекшеленген «ханға» қадалады. Себебі, хан алшы тҥссе,барлығын тарта бас салып, 
ортадағы асықтарды,хан талапай жасауы тиіс.Хан кімнің қолында кетсе, келесі ҥйір 
кезегі соған беріледі, хан мен бірге қолына ілінген асықтардың санына қарай ҧпай 
жазылады. 
Хан алшы тҥспеген жағдайда ҥйірген ойыншы шашылған асықтардың бҥгі мен 
бҥгін,  шігі  мен  шігін,  алшысымен-алшысын  тәйкесімен  мен  тәйкесін  бір-біріне 
соғып, кенейлер бір-біріне тимей қалғанша ҧпай жинайды. Кӛздеген асығы ҥшінші 
бір  асыққа  тиіп  кетсе,  немесе  бӛгде  асықты  қозғап  қалса  да,ойынның  бҧзылғаны. 
Онда  кезек  келесі  ойыншыға  беріледі.  Осы  ретпен  әр  ойыншы  жинаған  асығының 
санына 
қарай 
ҧпай 
жинайды.  
Межелі ҧпай санын (100 не 50 немесе 80-40) ойын жҥргізуші алдын ала белгілейді. 
Межеге бҧрын жеткен ойыншы жеңімпаз болып саналады. 
Ескерту: Асықтарды бір-біріне тигізу кезінде қолмен сҥйретіп апаруға ,орыннан 
қозғап  тҥзетуге  болмайды.  Ойынның  соңына  дейін  ханға  бірде-  бір  асық  тимеуі 
керек. Себебі ол –хан. 
Аударыспақ  
Қазақтың    ҧлттық  спорт  ойыны.  Қарапайым  бӛренеден  «ағаш  ат»  жасаудың  еш 
қиындығы  жоқ.  Екі  жақ  басы  берік  тҧғырға  бекітілген  биіктігі  бір-бір  жарым 
метрдей  (балалардың  жасына  қарай)  ҧзындығы  70-80  сантимертдей  бір  –біріне 
қапталдас орыналасқан «ағаштардың» ара қашықтығы екі жақтан созылған қол ерін 
жететіндей  болса  жеткілікті.  Оларға  мінген  «шабандоз»  балалар  бір-біріне  қарама 
қарсы  отырып  қол  ҧстасады.  Тӛрешінің  белгісімен  бірін-бірі  тартып,  не  итеріп, 
әйтеуір  қай  айласын,  не  кҥшін  асырғаны  қарсыласын  «ағаш  аттан»  аударып  тҥсуі 
шарт. Аяқты жерге ағаш атқа тіреуге болмайды. Ойын шарты бҧзылады. Ағаш аттан 
қҧлағанда айналасына қҧм немесе ағаш ҥгінділері тӛселу керек.  
Ойынды сабақ барысында қолдану баланың ой - ӛрісін жетілдіру мен бірге, ӛз 
халқының асыл мҧраларын бойына сіңіріп, кейінгі ҧрпаққа жеткізе білу қҧралы деп 
білген.  Бос  уақытта  әртҥрлі  ойындар  ойнаған  баланың  денсаулығы  ҥшін  ӛте 
пайдалы.  Жастардың  ҧлттық  сана  -  сезімнің  дамуында  қазақтың  ҧлттық 
ойындарының алатын орны айрықша. 
Мектеп  алды  даярлық  топ  балаларының  ҧлттық  ойындар  арқылы  ӛз  ана 
тілінің  нәзік қасиеттерін ҥйренеді, ӛзіне тән жақын нәрселерді ҧзақ есте сақтайды. 
Ойын ҥстінде бала ӛзін еркін ҧстайды. Қозғалыс ойындары арқылы  баланың жеке 
тҧлғасы  ӛсіп  дамиды  .  Ойын  ҥстінде  бір  –  біріне  деген  адамгершілік  принціптері 
қалыптасады.  Әрбір  ҧлттық  ойынның   ӛзіндік  мақсаты,  маңызы,  тәрбиелік  мәні 
бар.Олардың кӛбі баланың денесін шынықтырып, буынын бекітуге, шапшаңдыққа, 

алғырлыққа  баулыса  кейбіреуі  тілін  дамытуға,  сӛздік  қорын  байыта  тҥсуге,  ӛзін 
қоршаған табиғатты  тани білуге,  тапқырлыққа баулиды. 
Қорытындылай  келе  ҧлттық  ойындар  арқылы  балаларды  жан-  жақты 
тәрбиелейміз. Біздің негізгі мақсатымыз – баланы , отанын сҥюге тәрбиелеу. Бҥгінгі 
бҥлдіршіндер-  ертеңгі  еліміздің  байрағын  желбіретер  азамат  екендігін  естен 
шығармауымыз керек. Ҧлтымыздың асыл қазынасы болған ҧлттық ойындарымызды 
жоғалтып  алмай,  ҧрпақтан  -  ҧрпаққа  жетуін  насихаттау,  халқымыздың, 
баршамыздың міндетіміз деп білейік
. 
 
Резюме 
В  статье  говорится  об  использовании  национальных  группах  в  учебно-  воспитательном 
процессе 
Summary 
Using of national games in preschool groups in bringing up educational process is observed in this 
article 
 
Қолданылған әдебиеттер тізімі: 
1.  Крупская Н.К. Таңдамалы педагогикалық шығармалары. Алматы. 1973. 
2.  Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения. Москва, 1986. 
3.  Щукина Г.И. Проблемы познавательного интереса в педагогике.Москва. 1971. 
4. Выготский А.С. Игра и ее роль в психическом развитие ревенка. //Вопросы психологии. 1966. 
5.  Ушинский К.Д. Избранные педагогические сочинения. Москва. 1969. 
 
 
ЗАКОНОМЕРНОСТИ РАСПРЕДЕЛЕНИЯ ПАДЕЖНЫХ 
РОЛЕЙ АНГЛИЙСКОЙ ГЛАГОЛЬНОЙ ЛЕКСИКИ. 
М011900 – Шетел тілі: екі шет тілі. Душмуратова Фарида Суйеничбековна 
БекдуалиеваА.К.– АӘИУ, 
АӘИУ, Шымкент қ. ҚР 
 
Основные  аспекты  изучения  падежной  структуры  предложения  были 
сформулированы  Ч.  Филлмором  и  в  дальнейшем  не  раз  уточнялись  в  концепциях 
других 
лингвистов. 
Анализ 
работ 
представленных 
авторов 
позволяет 
сформулировать  следующие  принципы,  которые  лежат  в  основе  данного 
исследования: 
1. 
Для  обозначения  семантических  функций  аргументов  предиката 
используется термин «падежная роль»  
В  статье  используется  термин  «падежная  роль»,  так  как  он  наиболее  точно 
передает  идею  переменной,  меняющейся  от  предложения  к  предложению 
содержательной  характеристики  именной  группы,  а  также  подчеркивает,  что 
существует корреляция между семантическими и синтаксическими ролями. 
Падежные  роли  –  это  грамматически  релевантные  семантические  отношения 
между сказуемым и его аргументами, выраженными именными группами, которым 
приписываются падежные ярлыки. 
2. 
Единицей анализа является пропозиция 

Пропозиция понимается нами вслед за Ч. Филлмором как «вневременной набор 
отношений  между  глаголом  и  именем  в  отвлечении  от  модального  конституента 
предложения».  
Каждая пропозиция состоит из предиката и одного или нескольких аргументов 
в зависимости от его валентности. 
Многие  исследователи  валентности  описывают  ее  как  уровневое  явление, 
выделяя различные виды валентности. 
Для  представленного  исследования  необходимым  и  достаточным  является 
выделение двух видов валентности – семантической и синтаксической. 
Синтаксическая  валентность  –  потенциальная  сочетаемость  слова  со  словом 
или словами, принадлежащими к той же или другой знаменательной части речи. 
Семантическая  валентность  –  потенциальная  лексико-фразеологическая 
сочетаемость,  раскрывающая  семантические  условия,  при  которых  реализуется  в 
речи определенное актуальное значение слова. 
3. 
Моделирование  семантической  структуры  пропозиции  осуществляется  с 
помощью рамочно-скобочной записи 
Для  моделирования  аргументно-предикатной  структуры  пропозиции  в 
настоящем исследовании используется принцип записи, предложенный Дж. Сова в 
работе ―Conceptual Structures‖. 
Предикат и аргументы записываются в квадратных скобках, отношения между 
ними  (падежные  роли)  в  круглых  скобках.  Стрелки  показывают  направление  этих 
отношений: от предиката, как центрального элемента.  
Например: Adam ate the apple. 
[ADAM]← (A) ← [EAT] → (OBJECT) → [APPLE]  
Скрытые  и  кореферентные  роли  не  отображаются  в  концепции  Дж.  Сова, 
однако  они  важны  для  представления  аргументно-предикатной  структуры 
пропозиции. У. Кук [Cook, 1998] предлагает записывать скрытые роли, как [NULL]. 
Например: Adam ate (something). 
[ADAM]← (A) ← [EAT] → (OBJECT) → [NULL]  
Если  по  контексту  сложно  определить,  какая  из  ролей  является  скрытой, 
например Force или Instrument, то мы используем обозначение (F/I) 
Например: She melted. 
[SHE]← (E) ← [MELT] → (F/I) → [NULL] 
Кореферентные падежные роли, например Instrument и Location согласно        У. 
Куку можно записать, как [I=L]. 
Например: They caught three fish (=acquire for themselves). 
[THEY]← (A=B) ← [CATCH] → (OBJECT) → [FISH]  
Синтаксическая  структура  пропозиции  представлена  с  помощью  моделей  в 
терминах  частей  речи:  V  –  глагол,  N  –  имя  существительное  и  его  заместители,    
prep – предлог. 
4. 
Существует  разграничение  между  поверхностной  и  глубинной 
структурами предложения.  
Для  разграничения  глубинной  и  поверхностной  структур  предложения  нами 
используются следующие принципы: 
4.1.    Существуют явные и скрытые роли  

Продолжая  идею  о  несоответствии  глубинной  и  поверхностной  структур 
предложения, У. Кук говорит о необходимости различения видов падежных ролей в 
зависимости  от  способа  их  представления  в  поверхностной  структуре  и  выделяет 
явные,  скрытые,  частично  скрытые  (эллиптические)  и  полностью  скрытые  роли, 
последние из которых делятся на кореферентные и лексикализованные. 
Явные  роли  определяются  значением  глагола  и  всегда  присутствуют    в 
поверхностной структуре предложения. 
Скрытые  роли  также  определяются  значением  предиката,  но  они  могут 
отсутствовать в поверхностной структуре предложения. 
Частично  скрытые  –  роли,  которые  иногда  используются  в  поверхностной 
структуре. Они также называются эллиптическими. 
Теория  эллиптических  ролей  была  предложена  Ч.  Филлмором.  Основные 
эллиптические  роли  –  Object  в  позиции  прямого  дополнения,  Experiencer  и 
Benefactive в качестве косвенного дополнения, Locative с глаголами движения. 
Например: 
John /  told / (somebody) / (something).     A, E, O / E-del, O-del 
          A        V           E-del             O-del 
Полностью  скрытые  роли  не  употребляются  в  поверхностной  структуре 
предложения,  хотя  и  необходимы  для  значения  глагола.  Они  подразделяются  на 
лексикализованные  и кореферентные.  
Лексикализованные  –  это  скрытые  роли,  не  используемые  в  поверхностной 
структуре, так как они включены (инкорпорированы) в значение глагола.  
Например:  
Mary / helped (gave help) / anyone who asked.        A, B, O / O-lex 
A                   V (O-lex)                    В 
4.2.    Существуют кореферентные роли  
Кореферентные  –  это  две  роли,  которые  соотносятся  в  поверхностной 
структуре  с  одной  и  той  же  именной  группой.  Роль  Agent  может  быть 
кореферентной с любой из ролей: Object, Locative, Source, Goal. 
Например:  
The rock / rolled / down the hill.    O, L 
O                V               L 
Max / rolled / down the hill (unintentionally).   O, L 
O          V              L 
Max / rolled / down the hill (intentionally).    A = O, L 
A = O      V             L 
В первом предложении роль Object описывает объект, совершающий движение, 
во  втором  –  возможны  две  интерпретации.  Макс  может  двигаться  ненамеренно,  в 
таком случае тематические отношения те же, что и в первом предложении. А если 
Макс  двигается  намеренно,  как  в  третьем  примере,  то  подлежащее  одновременно 
выполняет роли Theme (Object) и Agent. 
4.3.    В падежной рамке глагола выделяются обязательные и факультативные 
роли 
Различие  между  обязательными,  или  облигаторными,  и    факультативными 
ролями  предопределено  поверхностной  структурой  предложения  и  зависит  от 

контекста: роль считается обязательной, если при ее элиминировании предложение 
становится аграмматичным.  
Например: John told Mary the story/ ?John told Mary. 
Если  же  при  опущении  определенного  члена  предложение  сохраняет 
структурно-грамматическую  завершенность  в  соответствии  с  правилами    данного 
языка, то роль следует признать факультативной.  
Например: He came into the room/ He came. 
5. 
Классификация падежных ролей имеет иерархичную структуру  
В  данном  исследовании  мы  придерживаемся  иерархии,  предложенной  Р.  Ван 
Валином,  который  выделяет  макророли  Actor  и  Undergoer,  каждая  из  которых 
включает группировку тематических отношений (падежных ролей). 
Макророли  представляют  собой  опосредующее  звено  между  чисто 
семантическими  (падежными)  ролями  (к  числу  которых  относятся  Agent,  Patient, 
Instrument и т.п.) и так называемыми синтаксическими отношениями (это отношения 
между  сказуемым  и  зависимыми  от  него  именными  группами,  например 
подлежащее и прямое дополнение). 
Во  главе  представленных  иерархий  –  падежные  роли  Agent  и  Patient,  то  есть, 
если у глагола есть роль Agent, то она является Actor, если у глагола есть Patient, то 
это Undergoer.  
Например: The boy (Agent) broke the window (Patient). 
Во втором разделе «Проблема классификации падежных ролей в лингвистике»  
освещаются основные подходы к классификации падежных ролей в лингвистике. 
Проблема  таксономии  падежных  ролей  рассматривается  в  трудах  как 
отечественных, так и зарубежных лингвистов.  
Первая  попытка  решить  задачу  создания  «инвентаря»  падежных    ролей 
принадлежит  Ч.  Филлмору,  который  для  обозначения  ролей  аргумента  заимствует 
понятие  падежа  из  традиционной  грамматики,  но  использует  этот  термин  для 
обозначения  семантического  падежа  или  выделения  семантико-синтаксических 
отношений.  Он  отобрал  лишь  те  падежные  функции,  которые  определимы  в 
семантических  терминах.  Грамматические  падежи,  соответствующие  логико-
коммуникативным  позициям  предложения,  и  в  силу  этого  неопределенные,    Ч. 
Филлмор классифицирует как «поверхностные падежи». 
В третьем разделе «Разработка классификации падежных ролей» представлена 
разработанная  в  рамках  данного  исследования  таксономия  падежных  ролей  для 
описания падежных рамок глаголов, как в прямых, так и переносных значениях. 
Предложенная  классификация  включает  девятнадцать  падежных  ролей:  Agent, 
Force,  Instrument,  +/-Possessor,  +/-Benefactive,  Experiencer,  Patient,  +/-Factitive, 
Theme,  Role,  Neutral,  Location,  Path,  Source,  Goal,  Range,  которые  выделяются  по 
семантическим  признакам.  Падежная  роль  -Factitive  влияет  на  образование 
метафорических значений, Experiencer – метонимических.  
 

жүктеу/скачать 3,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: