Хабаршы тарих жəне саяси-əлеуметтік
жүктеу/скачать 3,91 Mb. Pdf көрінісі
|
Обви няе- мые осво- бож- дены от суда Предост. разбира- ться по народ- ным обычаям Окон- чено миро- любиво Жало- бы призна ны неиско выми Дела прекра щены по неявке долгое время пред- сед. Дела прекра- щены по неро- зыску виновн. Дела окон- чены по смерт- ию обв- мых Случаи отнесе- ны к воле божьей. Обвиня емые оправ- даны по подоз. Прес- тупни- ки, нака- заны по общим. угол. законод 1865 151 58 9 1 1 4 12 1 64 15 1859 73 86 47 1 2 4 2 – 16 1 1862 61 67 40 1 1 5 3 1 4 5 всего 285 211 96 3 4 13 17 2 84 21 В комментарии резюмировались: «Приведенная таблица, из которой видно, что определение наказания по уложению редко, в 21 случаях в продолжение 3-х лет и на 736 решений» [11]. По мнению Л.Ф. Баллюзека, эта «грустная картина» связана с тем, что «киргизы поняли бессилие нашего формального суда, и по тому, как показывают бывшие примеры, охотно к нему прибегают равно те лица, которые чувствуют себя виновными, не желают разбираться по обычаям. Они поняли, что народный суд изобличит их скоро, а суд формальный по трудности производства следствия протянется несколько лет, и кончится, самое большое, оставлением виновного в подозрении». В то же самое время он был убежден, что такая ситуация может быть изменена, если «народному суду по обычаям дать более широкое, чем ныне, применение» [12]. Как известно, реформы 1860-х гг. вызвали резкую критику со стороны сторонников скорейшей унификации права. Создавались различные комиссии, проводились ревизии работы местных властей, которые находили «Временные положения...» 1867-1868 гг., узаконившие правовой статус суда биев, неправильными. Одну из таких комиссий, возглавляемую В. Нестеровским, интересовало: действи- тельно ли «туземцы Семиреченской области еще до введения проекта Положения потеряли доверие к своему народному суду, туземцы же Сырдарьинской области возымели к русскому суду больше чем к народному доверие, как только с первым ознакомились» [13]. В ответ на запрос комиссии военный губернатор Семиреченской области, генерал-лейтенант Г.А. Колпаковский отвечал: «Огульное обвинение суда в несправедливости и подкупности показы- вает недостаточное знакомство составителей записки последней комиссии с народным судом и основано ею или на неосновательных слухах или на немногих частных случаях злоупотреблений, которых не лишен окончательно и русский суд» [14]. И далее добавлял: «По Семиреченской области в течение последних пяти лет поступало немало жалоб на биев, но не было ни одной, указывавшей на подкуп биев» [15]. В итоге, по мнению Г.А. Колпаковского, практика правового плюрализма вполне соответствовала местной соционормативной среде, «юридическому быту» населения, поскольку «туземцы Семире- ченской области, в противность уверению комиссии, не теряли доверия к народному суду и отдают ему предпочтение перед русским. О Сырдарьинской области должно сказать то же самое» [16]. Такого же мнения придерживался генерал-губернатор Туркестанского края генерал-адъютант К.П. фон Кауфман. В 1874 г. особая комиссия при Министерстве юстиции составила проект судебного устройства в Туркестанском крае и степных областях Оренбургского и Западно-Сибирского генерал- губернаторств, копия которого была направлена К.П. фон Кауфману. Желание особой комиссии, чтобы «суд [русский] постепенно вытеснял местный народный суд и постоянно развивался бы в ущерб суда народного. Поэтому необходимо поставить народный суд в более тесные границы» [17], Абай атындағы аз ПУ-ні Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 187 вызывало критику со стороны генерал-губернатора. К.П. фон Кауфман писал: «Конечно, было бы весьма желательно сделать его (русский суд. –– Ж. М.) общим для всех дел туземцев, что, без сомнения, оказало бы огромное содействие обрусению края и распространению гражданственности и общественного порядка между туземцами. Но... еще не настало время, когда можно будет ввести в Туркестанском крае русский закон, русский суд и русский порядок. Я далек от того, чтобы под- держивать существование народных судов и даже их считаю некоторой помехой ассимилированию края: но нахожу только преждевременным накладывать на них руку. Туземцы видят в них священные остатки племенного их обособления, залог неприкосновенности их религии, семейного очага, внут- реннего общественного быта» [18]. Немного позже в 1880 г. эту же мысль высказал чиновник Азиатской части Главного штаба Военного Министерства генерал-майор Соболев, который отмечал несколько причин, по которым введение новых единых судебных учреждений в Туркестанском крае считал преждевременным. Во- первых, он указывал на значительные расходы из государственной казны, которые потребуются для создания судебных палат и окружных судов. По мнению Соболева настоятельной необходимости в преобразовании суда нет, так как основная масса гражданского населения слагалась из 59.283 русских и 2.978.836 местных жителей. Поскольку в европейской части Российской империи на одну судебную палату приходилось средним числом 7.550.000 душ, то создание такой же судебной инстанции в Туркестане для 59.283 человек было не рациональным. Он был убежден: «Суды казиев и особенно суды биев будут существовать весьма продолжительное время, а громадное большинство туземцев мусульман предпочтут эти суды, как народные, им доступные и вполне понятные, нашим русским судам» [19]. Во-вторых, он предлагал не ломать веками установившиеся гражданские отношения и не трогать суд и адат кочевников, поскольку радикальные меры по уничтожению обыч- но-правовых институтов могли привести к сопротивлению местного населения. Соболев писал: «В данном случае примером может служить наше отношение к бурятам, обитающим Восточную Сибирь: сотни лет бурятам были сохраняемы их народные обычаи и они совершенно помирившись с нашею властью, начинали постепенно забывать свою отдельную народность; но один неосторожный шаг местной администрации, наложивший свою руку на их капища, попортил все дело, возбудив в бурятах почти ими забытые народные предания и дух сепаратизма. Эта ошибка потребует снова столетней работы для того, чтобы слить интересы бурятов с нашими интересами» [20]. В-третьих, будучи чиновником Военного министерства, Соболев не случайно указывал на геостратегическое соперничество в Туркестане между Российской империей, которая двигалась с севера и запада на территорию Центральной Азии и Англией, наступавшей с юга и востока. По его мнению, позиции той империи будут крепнуть, которая в своей политике будет учитывать интересы местного населения. В этой связи стабильное положение России в Туркестане он связывал с продуманной политикой в крае и подчеркивал: «Туземные мусульманские народы, далеко не безучастно относятся к этому явному соперничеству и всегда будут более сочувствовать той стороне, которая мягче относится к его самобытной народной жизни, а равно к религии, тесно связанной с отправлением суда. Наше гуманное и осторожное отношение к святыням мусульман есть оружие, против которого англичане должны бы были употребить подобное же сильное оружие, чего они, однако, вследствие своего характера и самонадеянности, не могут сделать» [21]. Нельзя не отметить, что региональные власти не просто предлагали оставить местные судебные практики, но выделяли такие формы, которые можно было не фиксировать в законоположениях (чтобы таким образом «не портилась» картина реформирования края), а в то же время использовать их в интересах общины. В записке Тургайского губернатора И.М. Страховского в 1909 г. отмечалась большая роль аксакальских советов, «являющихся обычными представителями во всех делах и распорядителями внутренний жизни общин», и указывалось, что «практика управления неизменно считается с этим обычным “аксакальским” институтом» [22]. Замечу, что документы региональных властей, направленные в адрес начальства, – возможность чиновников-практиков показать наиболее приемлемые формы управления. Администрация регионов не понаслышке, а изнутри владела инфор- мацией и степенью ее приложимости к конкретной местности. При возможной некоторой идеали- зации правовых практик, в целом региональные служебные материалы можно рассматривать в значи- тельной степени как достоверные. Идеализация же была следствием понимания и на этой основе нежелания менять правовую систему края, которая могла привести к росту сепаратизма, к анти- русским настроениям в среде местного населения. Антиколониальные действия, с одной стороны, могли разрушить «хрупкий» мир, с другой – выставить власть на местах в неприглядном свете перед Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 188 начальством. К тому же, со временем правовые «недочеты» законотворцев могли списываться на региональные власти, которые вовремя не поставили в известность начальство о возможных осложнениях. Против решительных мер в отношении народного суда выступил и министр юстиции, статс- секретарь Н.В. Муравьев, чью позицию по этому вопросу можно выразить следующим образом: «При всей желательности возможно широкого культурного воздействия русских судебных установлений на жизнь туземного населения, благодетельные в сем отношении результаты могут быть достигнуты лишь путем постепенного и при том осторожного сокращения нынешней обширной подсудности народных судов. Взаимное сочетание народного и русского суда на наших окраинах только и может следовать по пути постепенного поглощения первого вторым, а отнюдь не посредством прямого вмешательства русского суда в жизнь и деятельность народного» [23]. Позиция Н.В. Муравьева легла в основу указания Государственного Совета от 14 марта 1898 г., в котором указывалось, что «по своим представлениям о праве и справедливости туземцы и инородцы нередко вполне еще расхо- дятся с русскими законами. Поэтому слишком поспешное привитие этих законов могло бы породить смуту в их умах. В виду сего придется быть может держаться по обсуждаемому вопросу несколько иного пути, а именно постепенного улучшения народного суда» [24]. Однако затянутость реформ, неоднородность правового поля империи вызывали желание у некоторых чиновников перейти к официальной политике ускоренной унификации местного права. Вопросы унификации правовых практик начинают активно рассматриваться в начале ХХ в. К примеру, в 1909 г. в проекте МВД «Положения об общественном устройстве, управлении и суде оседлых и кочевых инородцев Акмолинской, Семипалатинской, Уральской и Тургайской областей» предусматривалось «поставить киргиз по возможности в одно положение с крестьянами и лишить их того обособленного, а в смысле суда и привилегированного положения, внеся в их жизнь начала русской гражданственности» [25]. Военный губернатор Уральской области генерал-лейтенант Н.В. Дубасов внес предложение министру МВД «о необходимости упразднения народного суда» [26]. Уральское областное правление имело схожую позицию в этом вопросе, поэтому на заседании правления в 1910 г. по крестьянскому делопроизводству было принято решение: «Общее присутствие большинством голосов высказалось за окончательное упразднение киргизского народного суда с заменою его мировыми судьями» [27]. Особенно непреклонен в этом вопросе был прокурор Уральского окружного суда барон Б.Н. Дельвиг, считавший, что «дальнейшее существование этого суда вредит престижу русской власти и началам русской государственности. Будем надеяться, что в ближайшем будущем вопрос будет поставлен шире, т. е. о полном уничтожении киргизского народного суда и о замене этого азиатского неправового, нескорого и немилостивого суда – судом русским, скорым, правым и милостивым» [28]. Интересно, что наиболее последовательными в желании ликвидировать суд биев были уральские власти. Скорее всего, это связано с риторикой казаков по русификации инородческих народов, с возможностью силового введения единых общеимперских структур. Сторонником идеи упразднения народных судов кочевого населения Туркестана и замены их общеимперскими являлся генерал-губернатор края, генерал от кавалерии А.В. Самсонов. По его инициативе в 1912 г. прокурор Ташкентской судебной палаты Н.И. Ненарокомов подготовил доклад «По вопросу о необходимости реформы народного суда в областях Туркестанского генерал-губер- наторства», в котором достаточно подробно рассмотрел «вредоносную деятельность этого суда, отчуждающего местное население от империи и неудовлетворяющего самым элементарным требова- ниями правды и справедливости» [29]. На основании приведенных в докладе доводов прокурор Н.И. Ненарокомов пришел к заключению, которое позднее легло в «Проект упразднения народных судов в Туркестанском крае»: «Народные суды кочевого и оседлого населения в областях Сыр-Дарьинской, Ферганской, Самаркандской и Семиреченской области упразднить, подведомственные сим судам уголовные и гражданские дела передать в ведомство мировых судей и общих судебных установ- лений» [30]. Одобренный А.В. Самсоновым проект Ненарокомова был направлен в правительст- венные органы, однако к конкретным результатам не привел. Конец дискуссиям о будущем местных правовых практик в определенной степени положило письмо министра внутренних дел Н.А. Маклакова на имя министра юстиции И.Г. Щегловитова в 1913 г., в котором, в частности, отмечалось: «...я не решаюсь, однако на полную замену народного суда судом коронным, как потому, что при таком разрешении настоящего вопроса в степных областях могло бы создаться резкое различие в устройстве низших степеней суда, так и в виду тех Абай атындағы аз ПУ-ні Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 189 осложнений, какие могли бы возникнуть для коронного суда при рассмотрении дел между крестьянами и инородческим населением, однако принадлежащих к составу сельских обывателей, но подчиненных различным, по существу, судебным установлениям. Остановившись в виду приведен- ных соображений на мысли, не упраздняя Народный суд, лишь преобразовать его соответственно с потребностями жизни» [31]. Начавшаяся Первая мировая война принесла империи новые «заботы», поэтому все вопросы, касающиеся реформирования окраин, были отодвинуты на задний план. Суд биев, несмотря на все доводы и меры сторонников единого унифицированного суда, оставался действующей, наряду с имперской, судебной практикой, в целом отвечающей потребностям местного социокультурного пространства. 1 Юзефович Б. О быте киргизов Тургайской области // Русский Вестник. — 1880. — Т. 146. — С. 805; Крафт И.И. Принятие киргизами русского подданства // Известия Оренбургского отдела ИРГО. — Оренбург, 1897. — Вып.12; Крафт И. Судебная часть в Туркестанском крае и степных областях. — Оренбург: Типография Жаринова, 1898. — 214 с.; Крафт И.И. Сборник узаконений о киргизах степных областей. — Оренбург, 1898. — 532 с.; Крафт И.И. Из киргизской старины: (Султаны, тарханы и бии). —Оренбург: Изд-во Ф.Б. Сачкова, 1900. — 157 с.; Зуев А. Киргизский народный суд // Журнал Министерства юстиции. — 1907. — № 10. — 1907. — С. 161–208; Дельвиг Б.Н. Киргизский народный суд в связи с правовым положением инородцев степного края // Журнал Министерства юстиции. — СПб. — 1910. — № 5. — С. 122–140. 2 Зуев А. Киргизский народный суд // Журнал Министерства юстиции. — 1907. — № 10. — С. 161. 3 Ибрагимов И. Заметки о киргизском суде (1878 г.) // аза<ты ата за дары: @жаттар, деректер жəне зерттеулер (Древний мир права казахов: Материалы, документы и исследования) / Руководитель программы С.З. Зиманов. В 10-ти т. — Т. 5. — Алматы: Жеті жарғы, 2005. — С. 313. 4 Дингельштедт Н. Судебное преобразование в Туркестане // Журнал гражданского и уголовного права. -1892. — Кн. 7. — С. 34–35. 5 Там же. — С. 14. 6 Отчет по ревизии Туркестанского края, произведенной по Высочайшему повелению сенатором гофмейстером графом К.К. Паленом. Народные суды Туркестанского края. — СПб.: Сенатская типография, 1909. — С. 203–204. 7 Там же. — С. 205. 8 Российский государственный исторический архив (РГИА). — Ф. 1683. — Оп. 1. — Д. 20. — Л. 25. 9 ЦГА РК. — Ф. 4. — Оп. 1. — Д. 3277. — Л. 127–127 об. 10 Там же. — Л. 88. 11 Там же. — Л. 89. 12 Там же. — Л. 94 об. 13 ЦГА РК. — Ф. 825. — Оп. 1. — Д. 21. — Л. 9. 14 Там же. — Л. 12–12 об. 15 Там же. — Л. 12 об. Дополню, что действительно в фондах Степного генерал-губернаторства имеется много материалов, которые подтверждают сведения Г.А. Колпаковского о ложном обвинении биев во взяточничестве (правда, не всегда). Как правило, следственная комиссия, занимающаяся служебным расследованием, на основании проведенных мероприятий вносила предложение областному правлению о снятии ложных обвинений. Так, к примеру, в деле «По обвинению судебных биев Хобдинской волости Аймагамбетова и Утина в лихоимстве» следствие установило, что «обвинитель киргиз Юсупов вполне сознался в несправедливости своего обвинения судебных биев Аймагамбетова и Утина, а также и свидетели Беркутов и Игисинов сознались в причине своих показаний, которые они дали по просьбе Юсупова. А потому областное правление определило следствие прекратить, а Юсупова за ложный донос и свидетелей Беркутова и Игисинова за ложные показания оставить без преследования». См.: Там же. — Ф. 25. — Оп. 1. — Д. 2174. — Л. 33. В фонде канцелярии Туркестанского генерал-губернатора также имеется немало дел, подтверж- дающих ложность обвинений во взяточничестве биев. Более того, администрация Туркестанского края, учитывая большое количество таких материалов, пошла дальше своих коллег и за ложные доносы привлекала жалобщиков к ответственности. К примеру, начальник Ташкентского уезда подполковник Караулвщиков после проведенного служебного расследования писал в Сырдарьинское областное правление следующее: «Доношу, что дело по обвинению бия Умара Куразова в получении взятки я полагал бы прекратить, а против жалобщика возбудить преследование по обвинению его по 940 ст. Уложения». См.: Центральный государственный архив Республики Узбекистан (ЦГА РУз.). — И-17. — Оп. 1. — Д. 8631. — Л. 14. 16 ЦГА РК. — Ф. 825. — Оп. 1. — Д. 21. — Л. 13–13 об. 17 Российский государственный военно-исторический архив (РГВИА). - Ф. 400. - Оп. 1. - Д. 401. - Л.71 об. 18 РГВИА. — Ф. 400. — Оп. 1. — Д. 613. — Л. 17 об, 18–18 об. 19 Там же. — Л. 114–114 об. 20 Там же. — Л. 119 об–120. Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 190 21 Там же. — Л. 120 об–121. 22 РГИА. — Ф. 1291. —Оп. 84. — Д. 181. — Л. 306. 23 ЦГА РУз. — И-18. — Оп. 1. — Д. 7075. — Л. 9 об.–10. 24 Там же. 25 Там же. — Л. 3–4. 26 Там же. — Л. 115. 27 Там же. — Л. 128. 28 Там же. — Л. 176; Дельвиг Б.Н. Киргизский народный суд в связи с правовым положением инородцев Степного края // Журнал Министерства юстиции. — СПб. — 1910. — № 5. — С. 122–140. 29 ЦГА РУз. — И-18. — Оп. 1. — Д. 7075. — Л. 1 об, 14. 30 ЦГА РУз. — И-36. — Оп. 1. — Д. 6009. — Л. 173. 31 РГИА. — Ф. 1291. — Оп. 84. — Д. 181. — Л. 330. Түйіндеме Революцияға дейінгі ресей тарихнамасында билер сотын реформалау жолдары туралы пікірталас (ХІХ ғ. ортасы – ХХ ғ. басы) Мажитова Ж.С. – М.В. Ломоносов атындағы Мəскеу мемлекеттік университеті, т.ғ.к. Мақалада ХІХ ғасырда Ресей империясының саяси-əкімшілік жəне құқықтық реформалары барысында, қазақ қоғамында өзінің мағынасын жоғалтпаған жəне көшпелі қауымның əлеуметтік-экономикалық өмірін реттеуші рөлінде болуын жалғастырған билер сотына қатысты революцияға дейінгі ресей тарихнамасындағы пікірталас қарастырылады. Автор тарихнамада жергілікті құқықтық мəдениетін реформалау сұрақтары бойын- ша негізінен екі тəсілдеме қалыптасты. Бір авторлар жергілікті құқықты империяның соционормативтік кеңістігіне біртіндеп бірлестіріп жүйелеуді, басқалары –жергілікті құқықтық тəжірибелерді жою арқылы құқықты тез арада сəйкестендіруді ұсынды. Түйін сөздер: билер институты; адат; заң. Summary discussion on ways to reform the court of biys in the pre-revolutionary russian historiography (the middle of XIX – beginning of XX centuries) Mazhitova Zh.S. – Lomonosov Moscow State University, PhD in History The article discusses the controversy in the Russian pre-revolutionary historiography concerning the court of biys, which in the political-administrative and legal reforms of the Russian Empire in the XIX century has not lost its values in the Kazakh society and continued to play the role of regulator of economic and social life of the traveller community. The author notes that the historiography has developed mainly two approaches on the issue of reforming the local legal culture. Some authors proposed to gradually incorporate social normative local law in Empire space, others have suggested the speedy unification of the law through the elimination of local legal practices. Keywords: institute of biys; customary law; law. УДК 94(574) СОВЕТТІК ЕҢБЕК АЙТЫЛҒАН ТАРИХТА (АКАДЕМИК Ш.САРЫБАЕВ ƏҢГІМЕСІ НЕГІЗІНДЕ) Мырзатаева З.Б. – т.ғ.к., Абай атындағы аз ПУ аза<стан тарихы кафедрасыны аға о<ытушысы, аза<стан Республикасы, Алматы <. E-mail: zabyra73@mail.ru Мақала «Халық тарих толқынында» мемлекеттік бағдаламасымен «Менің ғылымдағы өмірім» жобасының аясында даярланған. Тарихи зерттеулердегі биографиялық тарих аталатын бағыт арқылы куəгер көзімен алынған советтік кезеңдегі тіл білімі ғылымының жүріп өткен жолы зерттеуге алынды. Автор тарихи сұхбатты Айтылған тарих бағытындағы методологиялық құралдар негізінде жүргізіп, бүгінде жазба деректерінен кездесе бермейтін ақпараттарды ғылыми айналымға енгізді. Жеке адамның яғни тіл білімі саласына зор үлес қосқан белгілі ғалым академик Шора Сарыбаевтың өмірінің басым бөлігі советтік жүйеде өтті. Ғылымдағы еңбек жолы мемлекетіміздің ғылым тарихымен қатар өрбіген қарт ғалым өмірден түйгенін сұхбат барысында қорытып берді. Тарихи зерттеулердің бұл əдіс құралы өткенге мүлдем жаңаша қарауға, яғни советтік жүйенің күнгейі мен көлеңкелі беттерін бүгінгі күн тұрғысынан қарауға жол ашты. Сұхбатта соғысқа дейінгі, соғыс жылдарындағы, соғыстан кейінгі заман баяндалады. Əрбір кезеңдегі саяси оқиғалар, күнделікті өмірдегі оқиғалар тізбекетеле баяндалды. «Жанды тарих» аталатын куəгер айтқан əңгімелер оқырманын сол заман аясына тартары сөзсіз. Міне, сондықтан сұхбат материалын тек ғылыми өңделген нұсқасында ұсынады. Кілт сөздер: советтік еңбек, білім, репрессия, интеллигенция, советтік саясат, соғыс, желтоқсан көтерілісі Абай атындағы аз ПУ-ні Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 191 Советтік жүйеде білім алып, еңбек еткен аға буын тəжірибесін тану ең алдымен, өткенімізді дұрыс қорыту, екіншіден болашақты тəрбиелеу үшін аса қажет. Айтылған тарих аталатын жанды тарих сол заман арнасын жақыннан тануға мүмкіндік береді. Тіл білімі саласында үлкен орны бар зиялы қарт əңгімесі тек бір адам өмірінің тəжірибесі емес, сол қоғамда өмір сүрген адамдардың бəріне де тəн жағдай деп түсінген абзал. Интеллектуалды тарих аясында жүргізілген сұхбат, халық пен билік арасындағы қарым-қатынастарды да анықтауға жол ашады. Сондықтан бұл тереңдетілген, сапалы немесе тарихи сұхбатты сол қалпында беруді жөн көрдік. Респондент сұхбатының аудио-видео нұс- қасы, жарияланымға берген келісім паспорты бар екенін айтқымыз келеді. Сұхбат респонденттің советтік кезеңде өткен балалық-шағы жəне білім алу мен ғылыммен шұғылданудағы еңбек жолы баяндалады. Сұхбат профессор М.Қ. Қойгелдиевтің жетекшілігімен «Халық тарих толқынында» мемлекеттік бағдарлама бойынша жүргізілген «Менің ғылымдағы өмірім» жобасымен іске асырылды. Шора Шамғалиұлы, тарихи сұхбат беруге келіскеніңіз үшін біздің ұжым атынан алғысы- мызды білдіреміз! Білім, ғылым жолына түсуге, əрине, ең біріншіден Алаш зиялы қауымымен бірге жүріп, халқына адал қызмет еткен Сіздің əкеңіз – Сарыбаев Шамғали Халесұлының қамқорлығы себеп болғанын біздер жақсы білеміз. Сондықтан əңгімені ауырпалығы мол кезеңнен өткен балалық шақ, отбасы өмірінен бастасаңыз екен! Мен, Сарыбаев Шора Шамғалиұлы 1925 жылы наурыздың 2-сі күні Ташкент қаласында туылдым. Менің əкем Сарыбаев Шамғали батыс Қазақстанда, Бөкей ордасында дүниеге келген. Əкем Орынбор- дағы Хұсейін медресесінде молдадан сауат ашқан адам. Ол Ахмет Байтұрсынов, Ілияс Жансүгіров, Халел Досмұхамедов сынды т.т алашордашыл азаматтармен бірге оқып, қызмет еткен. Бір-бірімен тығыз араласып, өзара хат жазысып тұрды. Ташкенде КазИнпрос-та (Казахский институт просвети- тельство – М.З.) бірге жүрген. 1921 жылы Ташкендегі əріптестері менің əкемді мұғалімдер институ- тын, оқу курстарын ашу үшін Алматыға іссапарға аттандырған. (Айтылған деректердің шынайылығын төмендегі құжаттармен нақтылай түскенді жөн санадық – М.Қ.): «№39. Алматинское педагогическое училище.Организатором являлся Ш. Сарыбаев, бывший преподаватель Киринпроса в Ташкенте, приехавший в Алмату летом 1921 г. Летом 1921 году в Алматы организовались краткосрочные подкурсы. С 6 сентября начались занятия в педучилище в составе три подготовительных классов А,Б и В с 60 учащимся, (число желав- ших поступить насчитывалось 300 человек, им был устроен конкурсный экзамен... Преподавание в нем осуществилось на казахском языке, но в дальнейшем предполагалось на русском языке. Мате- риальное положение – тяжелое. Нет дров, плохое питание (в 1922 г. – 0,5ф. муки и 7 – 0,5 ф.мяса на 1 служ. в месяц. Наблюдались массовые заболевания), отсутствуют учебные пособия, обмундирование, преподаватели по три-четыре мес. без жалованья» [1, 184]. Тағы бір құжатта: «№24 ВЫПИСКА из Заседания Организационного Комитета Казинпроса от 29 апреля 1921 г. Присутствовали: Табынбаев, Джаленов, Досмухамедов, Сарбаев. Слушали: О дополнении недостающих членов Казинпроса. Постановили: Вместо выдывших членов Сарбаева, Кучербаева избрать Мамбаева и Насибянц. Казинпрос сделал попытку издать газеты «Джас Алаш»; студенты проводили работы по собранию материалов по казахской литературе, народных песен. Были организованы экскурсии в Самарканд и Бухару. *В это время Сарбаев Ш. был направлен в г.Верный.» [2]. Ол уақытта интеллигенцияның да, қазақ ауылдарының да, қаланың да тұрмыс-тіршілігі мəз емес- тін. Ішерге тамақтары, киерге киімдері жеткіліксіз болса да, қазақ оқығандары ауылдағы жасөспі- рімдерді өрге жетелеумен болды. Білім орындарының əлі ешқандай материалдық базасы жоқ, əйтеуір зиялы азаматтар шамалары жеткенше əрекет еткен. Енді қараңыз, əкем, І.Жансүгіров жəне т.б. ағар- тушылар болып, қара домалақ балаларды ел ішіне жіберіп, бір-бір қой алдыртуға мəжбүр болған, өйт- кені олардың оқуларына қажетті құралдар мардымсыз ғой. Əкемнің педагогикалық қызметтегі өткір құлшынысы (энтузиазмі) Ілияспен өзара жазысқан хаттарынан анық байқалады. Мен көп хаттарының кейбіреулерін оқып берейін: «Ілияс! Іске сəт! Арма! Осымен бірге мыналарды жібердім. 1) Нан илеген құдағи. 2) Нақысбек. 3) Некешілдерге. 4) Ала бие. 5) Саршуаш би. 6) Қазақтың қатын-қыздары қашан сауатты болады? 7) Қайтсең көсем боласың? 8) Жаман қатын. 9. Шалқыбай. 10. Оқушы мен тілмаш. 11. Қазақ тіліне алынатын жат сөздер туралы (Бұл өзіңе). 12) «Керек», «Керек» ...!» Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 192 Əкем Ілиясқа материалдар жолдай отырып, орнына мынадай мазмұндағы оқу ісіне қажетті құрал- дарды өтініп сұрапты. Жалпы мен əкеме тартқанмын, біреу маған кітап берсе, орнына кітап силай- тыным бар: «Ілияс, өзіңнен өтінетінім: 1) тіл түзерлік сықақ болса екен (Ана тілінде); 2) мінез түзер- лік, əсіресе сумбурларды түзейтін сықақ болса екен (Ана тілін оқытқанда да керек); 3) демагогтардың сиқын, сөйлегенін көрсететін сықақ болсын (Ана тілін оқытқанда да керек); 4) Қазақыландыру жөнінен сықақ болса екен. (Ана тілінде)... Хатыңды күтем. Қош. 1928 ж. қыркүйек. Ташкент.» Осыған ұқсас тағы бір хатында: «... мендегі сықақтың бəрі сенікі. Əбдірені ашып қарайын. Бəрін жіберейін. Не бар, не жоғын білмеймін. Сықақ өте керек. Сықақ-мысал тағы керек. Надан елдің мінезін түзетуге, тəртібін жөндеуге бұл мықты құрал. Жəне қазаққа сықақ қатты əсер етеді. Елдің өз арасындағы сықақ та керек. Бұл мəдениет сықағының ұйтқысы . Тəшкеннің Фрунзе көшесіндегі 22-ші үйде тұрушы. (Шамғали Сарыбаев)». Ташкент 1928 ж. қыркүйек» [3, 145-146]. Шынын айтсам, мен əкеме бұл жағынан да тартқан екенмін. Анекдоттарды жақсы көремін. Менің коллекциямда 2000-ға жуық анекдотым бар. Оның кейбіреулерін өзім шығардым. Көрнекті актер Құдайберген Сұлтанбаев біраз сықақ шығармаларымды сахнаға шығарды. Ал əкей балаларды сықақ-мысалдар арқылы тəрбиелеуді жөн көргенін айтады. Ал енді, мұнда былай дейді: «Сықақ»-қа деректер:1.Матайдың «Тілші»-ге басылған «Жұмаш пен Нұркейі» бар., (№16, 1 ақпан 1923 ж.) Соның ішіндегі ноғай сөзін ноғай емлесімен, орыс сөздерін орыс əрпімен жазу пайдалырақ. (Өзіңде) жоқ болса, менде бар, жіберейін. (Бұл тіл сабағына да өте керек. Таптырмайтын материал). Қазір қаперімде жоқ, «Тілші» - де ме екен, сықақтар бар еді. Тіл жөнінен «аксиелік» дегенді «алсиелік» қылып, сықақ қылғаны бар» [4]. «Ілияс! Ғаббас екеуіңнің бірдей қол қойып жазған ашық хаттарыңды алып қатты қуандым. Өзіңнің Қызылордаға келіп қызметіңе кіріскеніңе айрықша сүйсіндім. Нəсіп болса енді қатынасып тұрармыз. Жақын жер ғой. Əзір хаттаса тұрайық. Өзім СаГУ-демін, 9 жылдықтамын. Оқытатыным қазақ тілі. 4 балам бар. Елдегі қара домалақ балаларды сүйреп келіп оқытып жатқан жай бар. Осы хатты алған бойда өзіңнің хал-жайыңды баян- дап, «Сағанағыңды» қоса хат жазып жібер. «Сағанақ» мұнда жоқ. Таба алмадым. Одан соң «совпарт», «рабфак» сияқты ересек мектептерге оқыту үшін жазып болған «Қазақ тіліне көмек» атты кітабым бар. Мазмұндамасы баяндамаға қалай даярлану керек, қалай баяндама қылу керек, баяндама схемасы, баяндама тыңдау жолдары, үгіт-насихат таратудың бір жолы (кітап оқып беру), лұғаттан (словарь) пайдалану, оны істеу, газетке сөз жазу жолдары, шеттен сөзді қазақ қалай алады? Қалай ревизия қылдым? (Кеңсе істеріне осыдан туғызып кетемін). Баяндаманы қалай тыңдау керек? Бұдан басқа да толып жатыр... Қош аман болыңдар. Істерің берекелі болсын. Келінге сəлем. Нəсімнен сəлем. 1928 ж. 15 қыркүйек. Ташкент. Шамғали (қолтаңба)» Шамғалидан (Шамғали Сарыбаев) [5, 145]. Əкей бізден ылғи да бөлек тұрды. Аумалы-төкпелі заманда еліне адал қызмет еткен əкемнің тағдыры да, отбасымыздың өмірі де оңай болған жоқ. 1937 жылы тұрып жатқан үйімізді өкімет алып қойды. Əкем журналистика институтында жұмыс істейтін. Сол заман - əрбір сөз, қимыл, əрекеттерді үлкен бақылауға алған кезең еді ғой. Бір қонақта отырғанында əкей, «А. Байтұрсыновтан басқалары саяси əңгіме айтпайды» деген екен. Сөйтсе А.Байтұрсыновтарды жақтады деп өзінің журналист студентіне тапсырма беріп, үстінен айыптау материалдарын жинатыпты. «Қазақ əдебиеті» газетіне «ұлтшыл фашистердің асырандысы» деген тақырыпта үлкен мақала шықты. Түнде үйімізге бір адамдар кіріп келіп, «халық жауы» деді, айтпағаны жоқ, заттарымызды лақтырып, үйімізден қуып шықты. Алайда бізге қамқорлық көрсетушілер де табылды. Никольский базарының арғы жағында Шагабуддинов көшесінде көпестерден қалған бір жаман үй болатын. Сонда анам менен бес бала тұрдық. Мəлік Ғабдуллин əкемді КазПИ-дің қасындағы академик А.Сильченконың бір бөлмесін сұрап алды да, орналастырды. Абай атындағы аз ПУ-ні Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 193 Ал, анам - татар қызы. Анамның əкесі үлкен көпес, бай болған. Менің бойымда 50 пайыз татарлар- дың қаны бар, саудаға жақынмын, сауда жасағым келіп тұрады (күлді). Жібек жолы көшесіндегі дүкен бар ғой, соны кейінгілер бұзбақ болған кезде Дінмұхаммед Қонаев «сендер, оны бұзбаңдар, жөндеуден өткізіңдер, бұл тарихи ескерткіш қой» деп сақтап қалған. Бір кезде онда менің əкем мен Д.Қонаевтың əкесі сауда жасаған. Отбасында бес бала өстік. Анам оқыған кісі, қыздар гимназиясын бітірген. «Қазақ əдебиетінде» жұмыс істеген. Біз Тəшкенде туылдық. Ал 1934 жылы Алматыға келдік. Сол кездің өзінде-ақ, Алматы орыстанып үлгерген еді. Көшеде де, кинода да, мектепте де бəрі орысша сөйлейтін болып кеткен. Қазақ тіліндегі жалғыз №12 мектеп болатын. Менің əкем КазПИ-де 40 жыл қызмет етті. «Оқыту əдістемесінен» сабақ берді. Біз Ленин даңғылы мен Артиллерийский көшесінің қиылысындағы мұра- ғатқа жақын маңдағы үйде тұрдық. Əкемнің денсаулығы күннен-күнге нашарлай берді, астма дертіне шалдықты. Ол өз хаттарында денсаулығының жақсы емес екенін де айтып өткен: ««...Ілияс! Сенен айрылғаннан бергі «олжам» - керең болдым. Қандай маман профессорларға емдетсем де болмады. Жаман болып барады. Жақсы профессорлар Кавказда болады екен. Қазынамен бармасам, өзім оған төтеп бере алатын емен. Бара-бара сүйген қызметім мұғалімдіктен қаламын ба деп қауіптенемін. ...мұғалім болғаныма 15 жыл болған екен. Алматыдан соң жөнді пəтер көрмей, ылғи шулаған бала- ның ортасында – жаман жағдайда істейтін едім, былтырдан бері үй кооперациясына кіріп екі бөлмелі үй салдыртып жатырмын....», - дейді. Əкей бала кезімізден Ташкенде қызмет бабымен жүріп қалды, ал біз шешемізбен бірге Алматыда тұрдық. Əкем бізге «қазақша оқисыңдар», - деді, ал егер орысша сөйлесек аузымызды ашқызып, тілімізден аямай шертпе жасайтын, одан біз қатты қорқатынбыз. Каникул уақытында Оралға ауылға апарып тастайтын, жылағаныма қарамайды. Онда ауылда қазақ балаларымен қазақша сөйлесеміз, ойнаймыз. Шынын айтқанда спартандық тəртіпте болдым. Мен оқыған №12 мектеп, басында Киров болып, кейін Ш.Уəлиханов атын алды. Жазушылардың барлығы балаларын сол мектепке беретін. Шамғали əкей Жетісу ақындарын жинап айтыс ұйымдастыратын. Сонда Жамбылды да шақырғаны бар. Түскен суреттері үйде сақтаулы. Жансүгіровпен жазысқан хаттарын Талдықорғанда І.Жансүгі- ров атындағы педагогикалық университеттегі ашылған музейге тапсырдым. Жамбыл туралы ең алғаш мақала жазған адам – Сарыбаев Шамғали. Ташкенде 1925 жылы шығып тұрған «Терме» деген журналға жарияланды. Мен мектепте оқып жүргенде көк базардың қасындағы бір көпестің ескі үйінде тұрдық, ал кейін Никольский деген базар жаққа көштік. Бəріміз көшеде де, дүкенде де орысша сөйлейміз, ал бірақ та ана тілімді ұмытпаған себебім, əкейдің осындай қамқорлығы еді. №12 мектептің өзінің оқушыларға арналған интернаты болатын, ол жақта ауылдан келген қазақ балалары, əке-шешесі жоқ балалар тұра- тын, əкей мені солардың арасына жібереді. Қазақшаны сонан ұмытпай, жақсы біліп кеттім. Интернат- та жүргенде қазақша театрға баратынбыз, олардан көргендерімізді бөлмемізде қойып ойнайтынбыз, мен сарымын ғой, орыстың əйелдеріне ұқсаймын, сондықтан əйелдің рөлін мен ойнайтынмын. «Қыз Жібек» қойылымын көретінбіз, тамаша еді! Сол жылдарда КазГУ - ге түсетін бала жоқ. Интеллигенцияның басым көпшілігі балаларын орыс мектебіне беретін. Сондықтан КазГУ-дің филология факультетіне үлкен талас болмайтын. Мен жас кезімде тақпақ айтқанды жақсы көретінмін. Бірақ əн сала алмаймын. Ал енді соғыс уақытындағы күнделікті өмірден оқиғалық тарихи естеліктер айта кетейін. Біздің үйде атақты Дина Нұрпейісова тұрды. Ол əкеймен жақсы араласты, үйінде жөндеу жұмысы жүріп жатқандықтан алты ай біздің үйде жатты. Болатқа домбыра шертуді үйретіп кетті. Дина картаны да тəп-тəуір ойнайтын, бізді карта ойнауға үйреткен сол кісі. Сосын кетерінде Болатқа домбырасын силап, тілек батасын берді. Кейін Болат, құрбыларымыз Құдабаева, Жаңашалова жəне қобызшы Балғаева консерваторияға түсті де əртіс болып шықты. Мен КазГУ-дің филология факультетіне даярлық курсына қабылдандым. Соғыс жылдарында атақты балуан Қажымұқан да біздің үйде тұрған. Сондай дəу, ол да менің əкемнің досы еді. Бір жыл бізбен бірге тұрды. Ол офицерлер үйіндегі сахнада балуандық ойындарын көрсететін. Оның үстінен машинаны жүргізіп өткізеді, кеудесіне рельс қойып он адамды көтереді. Болат екеуіміз оны үйден шығарып саламыз. Қажымұқанның етігін шешіп көмектесеміз. Есімде аяғының шылғауы ұзы-ы-н болатын. Сосын киіндіреміз. Соғыс уақытындағы трамвайдың есіктері кіп-кішкентай еді, ал ол сыймайды оған. Біз бəріміз Қажымұқанды трамвайдың есігінен итеріп кіргіземіз. Сосын итеріп шығарып аламыз. Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 194 Көрсеткен ойындарынан көп ақша түсті. Өйткені тамашалауға көп адам келетін. Сталинге хат жазып: «мына ақшаға самолет жасаңдар, оның атын Қажымұқан қоясыңдар ма, енді оны өздерің біліңдер», - деді. Қажымұқан тамақты аз ішеді екен, біз оны «абжора» деп ойлағанбыз (күлді), тамаққа тəбеті жоқ. Өкінемін, онымен суретке түсе алмадық. Қиыншылықты көп көрдік. Анам екі жерде еден тазалаушы болып істеді. Біздің көршіміз қытай кісі болатын. Қытайдан ине, жіп, анау-мынау əкеліп сататын. Ол кісі жексенбі күні Қапшағайға барады, тасбақа ұстап, сорпа пісіреді. Бір күні мені шақырды: «Тасбақаның етін жейсің бе?» - деді, мен – «көрейік», - дедім. Ал біз ашпыз ғой. Бір күні бəрімізді отбасымен шақырып тасбақанаың сорпасын берді. Қазандағы қайнап тұрған суға тасбақаны салады, тасбақалар шыңғырады. Ал анам болса мынаның біреуін де білмейді ол кезде, əйтпесе, сорпаны ішпей қояды ғой, бірақ кейін айттық. Өйткені тағам жоқ, біз де тасбақа ұстап, ас даярлайтын болдық. Содан үй сыртында бір қапқа салып жия берем тасбақаның тасын, ол тым көбейіп кетті. Одан мен итіме үйшік жасап бердім. Əдемі болып шықты. Анам бір кездерде АЗТМ-да токарь болып та жұмыс істеді, үсті-басы май-май болып келеді, ауыр жұмыс қой. Болат болса оқиды, домбырада ойнайды. Мен интернатта тұрдым, үйде кішкентай карындасым болды. Міне сөйтіп күнелттік. Соғыс жылдарында С.М. Киров атындағы КазГУ-дің филология факультетінде студент болдым. 1- курста бізге М.Балақаев, І.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев сияқты интеллигенцияның ең ірілері сабақ беретін, сонымен қатар əкем де маған сабақ жүргізді. Бірақ қазақ тобы болсақ та қазақ тілі қазақша, логика орысша, орыс тілі орысша, тарих қазақша, батыс европа əдебиеті орысша жүргізілді. Матема- тикадан О.Жəутіковсабақ берді, мен математиканы нашар оқыдым, тақтадағы жазуларды көзім көрмейтін. О.Жəутіков «мынаны көшіріп ал», - десе, мен «тақтадағы жазуларды көрмеймін», - дей- мін. Мұнымды əкеме айтып: «сенің балаң нашар оқиды», - деген екен, үйге келсем: «сен неге тақтаны көрмейсің, ақшаны көресің бе, мына тағамды көріп тұрсың ба, ал енді неге тақтаны көрмейсің?», – деп, сазайымды тарттыратын. Кейін біреулер айтты, сөйтсем менің көзілдірік киюім керек екен ғой. М.Балақаев деген ұстазымыздың мұрны еврейлердің мұрны сияқты болатын. Ал əйелінің мұрны бұхарлықтардыкіндей. Өзі қазаққа ұқсамайды. Ол алғаш есіктен кіріп келгенде, бізге енді «қазақ тілін грузинше оқытатын болар» деп ойладық. Алайда ол қазақ тілін жақсы білетін кісі болып шықты. Бізге Мұхтар Əуезов те сабақ берді. Ол студенттерге ылғи да «шын - сын болсын, сын - шын болсын»дейтін, қағазға қарамай сөйлейтін. Керемет мұғалім еді ғой. Жақсы мұғалім, бірақ балалары орысша оқыды. І.Кеңесбаетың да балалары қазақша білмейді. Қазақ тілінің беделі жоқ. Мына қазірде де «Вечерняя Алматыда» берілетін жарнамаларға қарасақ театрларда қазақша қойылым бар, ал қазақша опера жоқ. Балет те европаша. Олар айына бір рет «Абайды», «Біржан-Сараны» қояды, бітті. Ал консерваторияда ұлттық концертке көңіл аудармайды, европалық стильдегі «органдық», «фортепианалық» аспаптарда ойнайтын əуендер қойылады, дəстүрлі əн-күй шырқалмайды. Өкінішті! Мен мектепті бітіргеннен кейін, отбасын құрып балалы болған кезімде, өз балама тіл жағынан қатал болдым. Қазақ тіліндегі балалар бақшасы қаланың ең шетінде болса да, таңертең ерте тұрғы- зып, жаяу апарып жүрдім. Маған орысша сөйлесе, мен оған жауап бермеймін. Мектеп бітірген соң, оны Ленинградтағы А.А. Жданов атындағы университетте филолог-шығыстанушы мамандығына жібердім. Бірақ та ол маған хатты қазақ тілінде жазып тұрды. Өйткені ол орысша жазса, мен оны оқымайтынымды біледі. Қазіргі уақытта қандай да бір елден марапаттау алатын болса, қазақ шапаны мен бөрігін киіп алып шығады. Онысы өзіне əп-əдемі жарасады. Жастардың ұлтжандылық сезімі қандай деңгейде деп ойлайсыз? Жалпы қазақтың мінезі де, тілі де, əдет-ғұрпы да бəрі бай ғой. Бізді орыстар бүлдіреді. Қазірдің өзінде жастар «День святой Валентины» дегенге еліктеп кетті. Бүгінгі қазақ қыздарында бұрынғы құндылықтар жойылып барады. Меніңше бұл дінмен 73 жыл бойы күресудің салдары ғой деймін. Ол балалардың тəрбиесіне қатты кері əсерін тигізді. Қазір жастарды ұлтжандылыққа тəрбиелеу керек. аза< десе, <аза< тілі десе орнынан т@рып кетуге, о дCниеге жCріп кетуге даяр @рпа< керек! Біз желтоқсанды ұмытып барамыз. Мен өзім сол жастармен бірге алаңда болдым. Маған көп адам«алаңға барма», - деді. Аяғым ауырса да бардым. Алаңда жастар мраморды бұзып, сындырып алған тастарды полицейлерге қарай, ал полицейлер оны жинап қайтадан жастарға лақтырысып жатты, сонда ол үшкір, қатты болады емес пе?! Бірі басыма тиіп, бірі аяғыма тиіп жатты. Алаңда машина өртелді. Барлығы жан сауғалап жан-жаққа қашқанда, мен орнымнан тұра алмай,құлап жаттым, қайта тұрып- құлап əбден берекем кетті. Топырлаған кісілердің ішінде құрыдым-ау дегенде, бір орыс капитаны «папаша идите домой»,- деді. Айналадағы үйлердің балконынан кейбір таныстарым мені көріпті, Абай атындағы аз ПУ-ні Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 195 олар «сені аяп кеттік, қатты қиналдың ғой», - деді. Міне осындай оқиғадан кейін ғой Колбиннің бізден қашып кеткені. Бізге, Тіл білімі институтына Колбиннің көмекшісі «оған арнап, сөздік даяр- лаңдар», - деді. Колбиннің үлкен томдықты тасып жүре алмайтынын, оны қысқартып, кішірейту қажеттілігін айтты. Жеті адам бір айда сөздікті бітірдік. Даяр болған кезде оны көмекшісіне алып барсам, енді олар 20 баспа табаққа түсіріңдер дейді, мен «жоқ түсіре алмаймын», - деп кетіп қалдым. Кейін шақыртып алып, 100 мың дана етіп шығарды, барлығы өтіп кетті. Екінші рет шықты, тағы да өтіп кетті. Біз тарихты қайта жазу керек дейміз-ау, тек тарих емес, филология ғылымын да қайта жазу керек. Өйткені бұрынғы ғылым Кремльдің нұсқауымен жазылды ғой. Сіздің тамаша коллекцияларыңыз бар, сол жөнінде өз аузыңыздан естісек! Менің сегіз коллекциям бар: 1. Қазақта ең бірінші коллекционер Ш.Уəлиханов болған, ол түрлі тастар, географиялық хай- уанаттардың макеттерін жинаған, оның жеке кітапханасы болған, бірақ біз оның қайда екенін əлі күнге дейін білмейміз. Ол түркі теңгелерінен тұратын топтамасын Мəскеудегі Алексеев деген акаде- микке берген көрінеді. Содан ол ғалым мақала даярлап, жариялаған. У.Шоқан геологиялық коллек- циясын Германиядағы Дрезден мұражайына берген екен. №12 мектепке Шоқан мұражайын ашып бердім. Өзім де, балам да осы мектепте оқыдық қой. Шоқан Уəлиханов туралы 50 жыл бойы жинаған дүниелерімнің жартысын ғана бердім. 2. «Қайрат» футбол командасы туралы 100 альбомнан тұратын топтамам бар.Футбол туралы елу мақала жаздым. Əлем чемпионатында Мексикаға барып келдім. Оның өзі 5-6 мақала болды. 3. Халық емшілігіне арналған колекциям қазіргі уақытта 800папка болып тұр. Мен Қазақстанның халық емшілері Ассоциациясының құрметті мүшесімін. Көпшілігі халық емшісі деп қалып жатады. Жыл сайын бұл коллекциямнан көрме жасап тұрамын. 4. Ескі ақша –нумизматикадан коллекциям бар. Ол түркіхалықтарының ақшалары мен монетала- рынан тұрады. Əл-Фарабидің, Ғабит Мүсіреповтің, М. Əуезовтің суреті шыққан ақшалар бар. 5. Келесі коллекциям – қазақ қыздарына арналады. Дина Нұрпейісова, Бибігүл Төлегенова, Əлия Молдағұлова т.т. Мына Бибігүлдің жас кезіндегі суреті, өзінде бұл сурет жоқ екен. Ол менімен бір кезде көрші тұрды, сонда суретті көріп: «мына сурет менде жоқ, маған беріңізші», - деді. Мен оған: «коллекцияға жиналған заттар берілмейді», - деп жауап бердім. Алла қаласа, 8 наурызда – Халық- аралық əйелдер күнінде көрме жасаймын, қыздарға тарту болсын. 6. Мақал-мəтелдерім 15 каталог болды. Барлық саны үш мыңға жетті. 7. Анекдоттардан бір коллекциям бар, оның ұзын саны екі мыңғажетеді. Менің анекдот жинайтын себебім, күлкі – денсаулыққа пайдалы. Мəселен, орыстарда күлкінің бес-ақ түрі бар екен. Қазақта күлкінің 64 түрі бар. Жымиып күлу, сықылықтап күлу, қарқылдап күлу, мырсылдап күлу кете береді. 8. Келесі коллекциям значоктар, конверттер - 4 мың, күнтізбе,маркалардан тұрады. Менің Сарыбаев Болат деген туған інім бар еді. Ол менің бұл іспен айналып жүргенімді көріп, ол да коллекциямен айналысқысы келді. Оған «сен түркі елдерінің музыкалық аспаптарын жина», - дедім. Сөйтіп ол 40 жыл бойы 400 инструмент жинап алды. Оның үйі екі-ақ бөлмелі еді, өзі кухняда жайма төсекте жатады, ал екі бөлменің барлық жерінде музыкалық инструменттер ілулі тұрады. Оны Д.Қонаев естіп, 4 бөлмелі үй берді. Қазақстан Орталық комитетінің хатшысы аспаптарды Ө.Жəнібе- ков: «Ықылас атындағы Ұлттық музыкалық аспаптар мұражайына тапсыр», - деді. Болат оған қарсы болды, сөйтіп қатты ауырып калды. Бұл аспаптардың тілін түсінетін адамға қалдырғысы келді. Содан Н.Тілендиевті қайта-қайта шақыртып жүріп, онымен кездескенде Болат оған: «мына оркестрді сен ғана басқара аласың, осыны өзің қолға алшы», - деді. Бұл аспаптарды інім оп-оңай жинаған жоқ. Түрлі облыстарда болды, қазақтарда домбырашы дүниеден өтсе зиратының үстіне домбырасын қояды екен, ал інім болса оны алып кетеді, ашық далада домбыра шіріп кетеді ғой. Бірін солай алса, енді екіншісін өз қаржысына сатып алып жүрді. Сөйтіп түркілердің музыкалық аспаптарынан оркестр құрды. Өзі сыбызғыда ойнайды. Кандидаттық диссертациясын осында қорғады. Ал докторлығын Мəскеу бекітпеді. Болаттың мұражайы туралы Н.Назарбаевқа айтып хат жолдадым. Елбасына арналып ашылған мұражайға қою үшін Тасамағамбетов үш адамды жіберіп, музыкалық аспаптарды алып кетті. Қазір Астанада Болаттың коллекциясы жұмыс істеп жатыр, он шақты инструментті жаңғыртты: үскірік, жетіген, тастауық, шертен т.б.Бірақ олар Болатты ұмытып кетті. Ешкім есіне де алмайды, өкінішті! Қазіргі уақыттағы тіл саласы бойынша айналысып жүрген тақырыбыңыз қандай? Мен кандидаттық жəне докторлық жұмыстарымды орысша жаздым. Бізді Мəскеу мəжбүрледі. Мемлекеттік тіл сол елдің тілімен бірдей болу керек. Дүние жүзінде Францияда француз тілі, Германияда неміс тілі, Өзбекстанда өзбек тілі - мемлекеттік тіл. Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 196 Мен 90 жасқа келдім. Менің мақсатым – бір ғасырда қазақ тілі жөнінде не шықты, содан он томдық кітап шығару. Қазақ тіл білімінің 10 томын даярлағым келеді. 6-томын былтыр шығардым, 7- томын даярлап қойдым, шығаруға əзірге қаржы болмай тұр. 8-9 томды жасап жатырмын. Оның бірінші томын советтік биліктің қайнап тұрған кезеңінде «халық жауларының» аты бар деп турап тастаған, сосын өртеп жіберген. Ол - теперіш көрген библиографиялық көрсеткіш. «Алаш көсемсөзі» атты 10 томдықтың («Шолпан» журналы) 1-кітабында (Намазалы Ома- шев жəне Ханбибі Есенқарақызы даярлаған мақалада (7бет) – М.Қ.) Үшкөлтай Субханберди- намен əңгімеңіз берілген. Онда Сіз: «Шөке, менің библиографиялық көрсеткішім «А.Б.» деген Ахмет Байтұрсыновтың инициалы үшін, туралып өртеніп кетті. Ал Сіздің библиографияңызда «А.Б.» да «М.Д» да жүр, бұл қалай?» дегеніңіз бар. Үшкөлтай апамыз Сіз туралы:«кітабын құртып, өзін біраз əуре-сарсаңға салған кездің өзінде жай ғана жымиып, əдемі тапқыр əзілін айтып жүретін ерекше адам, зерделі ғалым ғой, - дей келе – «үндемеңіз, Шөке», - деген көрінеді. Ал Сіз оған жауап беріп: «Мен үндемеймін-ау, сыбырлаушы табылып қалмасын», - деген екенсіз. Ал енді Шора Шамғалиұлы, кітабыңыздың тағдыры жөнінде өз аузыңыздан естісек деп едік! 1960 жылы менің «Қазақ тіл білімі əдебиетінің библиографиялық көрсеткіші» атты еңбектің бірінші томы пышақтың астына түсіп, туралып кетті. Өйткені онда «халық жауларының» есімдерін қосқан едім. Онда Ахмет Байтұрсыновтан бастап, «А.Б.» деп қысқартылып берілген болатын. Ал, бірақ та оның Ахмет Байтұрсынов екендігін, оның арғы жағындағы М. Жұмабай, Х.Досмұхамедұлы, Т.Шонанұлы, Қ.Кемеңгеров, А.Байдильдин, Байғаскин, Ж.Аймауытов, Ш.Құдайбердіұлы сынды т.б. қазақ интеллигенция өкілдерінің 40 шақты есімі жəне олардың еңбектерінің тізмі хронологиялық тəртіпте енгізілген болатын, солар арқылы бірден тануға болатын еді. Ол кезде зиялы қауымның ешқайсысы «Халық жауы» деген айыптан ақталмаған кезі-тін. Мен материалдарды Мəскеудегі архивтен алып келген болатынмын. Кітаптың редакторы етіп І.Кеңесбаевты жазғанмын. Кітабым шыққанда сүйінші сұрап, І.Кеңесбаевқа кіріп бардым да: «кітабым шықты, сіз Бас редак- торсыз дегенімде», - ол «О, құтты болсын», - деп, бірінші бетін ашып қалып еді, «А.Б.» - дегенді көріп шошып кетті. Ісекең дереу Орталық Комитетке телефон соқты. Кітаптың рецензенттері Мəулен Балақаев пен Ғали Бегалиев болатын. Орталықтағылар: «Дүйсенбі күні келіңдер», – деді. І.Кеңесбаев, рецензенттер Мəулен Балақаев пен Ғали Бегалиев бар, бəріміз дүйсенбі күні Орталық Комитетке бардық. Ондағылар І.Кеңесбаевтан: «халық жауларының барлығының есімдері мына кітаптың ішінде жүр, сен неге қарамағансың?», - деп сұрады. Ол: «Мынаның бəрін алып таста деп едік, алып таста- мапты ғой», – деп маған жаба салды. Ол негізінде кітаптың ішінде «халық жауларының» бар екенін білмейді, қарамаған ғой. «Сіз неге қарамадыңыз?» – деп, М.Балақаевтан сұрап еді: «Мен оны қарап едім, біздің аттарымыз кездеседі екен. Қолымды қоя салдым», – деп жауап берді. Ол ешкімнен қорықпайтын еді. Ал, менен ештеңе сұраған жоқ. Сол жердегі бір философ шілтең-шілтең етіп, М.Балақаевқа да, І.Кеңесбаевқа да əбден ұрысты. Ал Бисембаев анандай жерде бірдеңе істеп, өзімен- өзі отырды. Ол жақсы адам еді. Ештеңе деген жоқ. Ертеңіне І.Кеңесбаев: «Саған сөгіс жариялаймыз, жұмысыңнан төмендетеміз», – деді. Жалпы мен партия қатарында емес едім. Соным дұрыс болған екен, нем бар партияда, менің оған кіргім де келмеген. Маған сөгіс жариялап, жұмысымнан төмендетумен ғана шектелді. Басқаша жағдайда жұмыстан шығарып тастар еді. Мені бөлім меңгерушілігінен алып тастап, орныма Рəбиға Сызды- қованы қойды. Кітабымның 2000 данасы жертөледе машинамен туралып жатқанда мен бардым. Қарап тұрдым. Типографияда істейтін бір жолдасым, ал енді сенің кітабыңды турап жатыр, «бір қалтаңа «столич- ныйды» сал, ал екінші қалтаңа балықтан «закуска» ал да бар. Сөйтіп кітабыңның 2-3 данасын сұрап ал», - деді. Барсам үш орыс жігіті кесетін құралмен кітапты үшке бөліп жатыр екен. Мен бардым да оларға «Я вам принес подарок, угащайтесь», - деп едім, олар қуанып кетті, нені турап жатқанын қайдан білсін? Бірақ, маған кітабымның үш данасын бересіңдер, туралғанынан жəне туралмағаны- нан», - дедім. «Пожалуйста!», - деп, қолыма ұстатты. Портфеліме салып алдым да кеттім. Соның біреуін Ғарифолла Əнес репрессияға ұшырағандардың мұражайына қоямын деп алып кетті. Біреуін А.Байтұрсынов мұражайына қоямыз деп сұрады. Біреуі міне, өзімде сақтаулы тұр. Содан бір күні институт директорының орынбасары қызметіне біреуді тағайындау керек болды. І.Кеңесбаев мені шақырып алып: «Сені қоямыз», – деді. Маған сөгіс бергенде партия сөгісі емес, кəсіподақ атынан сөгіс берілген болатын. Бірақ академияның вице-президенті Б.А.Төлепбаев партия Абай атындағы аз ПУ-ні Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 197 ұйымының хатшысы Покровский «Партияда жоқ адамды қоюға болмайды», - деп қарсы шықты. Б.А.Төлепбаев Мəскеуден əлгінде ғана келген. Ол академик деген атағын Алматыға келген соң алған. Бір күні академияда вице-президент шақырып: «Сені орынбасар етіп қояйық деп отырмыз. Екі-үш кемшілігің бар, соны жоясың», - деді. Сондағы кемшіліктерім: біріншіден, менің қалпағым (шляпам- М.З.) бар болатын. Қиқы-жиқы жерін қиып алып тастап, төбеме ғана киіп жүретін тақия жасап алғанмын. «Соны тастайсың» деді. «Екінші, анекдотпен көп əуестенуіңді қоясың. Тіптен іштен қысып бара жатса, маған келіп айтып-айтып кетуіңе болады», - деп жымиды. Жарайды деп мен кеттім. Ғылым жолындағы қуанышты сəттеріңіз... Алғашында мақалам шықты, соған қатты қуанғанмын. Ал қазір менің куанышым - кітаптарым. Кейбір достар бар, жақсы уақытта қасымда жүреді, қиын уақытта жасырынып қалады, мен оларды «күнбағыстар» деймін. Диалектологиялық сөздіктер шығардық, он адам болып. Даяр болған кезде менің фамилиямды өшіріп, өз атынан шығарып жіберіпті. Мен сондай адамдарға қарсы пікір айтып, мені қорғамағандары үшін кейбір əріптестеріме ренжулімін. 1960 жылдарда кітабым биліктен теперіш көріп, пышақ астында туралғанда оларды түсіндім. Саяси жағдай солай еді, заман күрделі болатын. Ал мынадай жағдайда, жанымда болмай, үнсіз қалып қалғаны маған ұнамады. Алайда ол адам кейін менен кешірім сұрады, «дұрыстап қайта шығарам, кешіріңізші мені», - деді. Сосын мен кешірдім. Жастарға қандай кеңестер айтқан болар едіңіз? Тіл саласына байланысты жастарға айтарым, сыбайлас жемқорлықтан бойларыңды аулақ ұстаңдар! Ол баяғыда басталып, тамырын терең жайып жіберген ғой. Оның тамырын шабу керек! Мен бірде конақта болдым. Алтын сағатын мақтанып тағып алған бір əйел, орнынан тұрып: «менің балам жеті тіл біледі: ағылшын, орыс, француз, неміс т.т», - деп санап шықты. Ауылдан келген бір қарт кісі оған айтты:«шырағым, балаң қазақ тілін біле ме?» - десе, əлгі «одан ұяттымыз» - дейді. «Онда отыр, мақтанба!», - деп жекіп, отырғызып қойды. Намыс жоқ! Бұрын совет кезеңінде орыстан əйелің болса, «интернациональная семья появилось» деп мақтайтын. Ал енді қарақтарым, ол заман келмеске кетсін, бізге қандай ұрпақ керек? Бізге қазақ тілі десе, қазақ халқы десе ішкен асын жерге қояр ұрпақ керек. Біздің əкелеріміз армандаған қоғамды құрайық. Ана тілдеріңді құрметтеңдер, Отаншыл болыңдар! Шора Шамғалиұлы, күні кеше зерттеу еңбегіңіз жарық көрді. Ал бір кітабыңыз өз мəресін күтіп тұр. Бір ғасырда қазақ тіл білімі бойынша шыққан дүниелерден 10 томдық еңбек жазу - негізгі мақсатыңыз екен. Ал қалғаны үш-ақ том көрінеді. Бұл əлі күш-қуатыңыздың молдығы- ның көрінісі. Жүсіп Баласағұнның «жақсы мінез бен жақсы сөз адамды қартайтпайды» дегені бар. Осы сөз тура Сізге арналғандай. Əлгінде ұстазыңыз М.Əуезовтің «кəрілік бізге сəн бермей- ді, біз кəрілікке сəн беруіміз керек» деген сөзін еске алып едіңіз, ұстазыңыздың бұл айтқан өсиетін орындап жүргеніңіз де байқалады. Өмір жасыңыз ұзақ болсын! 1 Жизнь и деятельность представителей казахской национальной 2 интеллигенции в Туркестане. Сборник документов и материалов. Шымкент 3 2004, - С.184 4 Первый Казахский институт в Ташкенте. Сборник документов и 5 материалов. Редколлеги: С.Тилеукулов, Ш.Оразимбетов, А.А. Голованов, М.Бакиров. Отв.ред: д.и.н.проф. С.Тилеукулов. Ташкент, 2005 г. 6 Шамғали Сарыбавты Ілияс<а жолдаған хаттары мына жина<та жары< 7 кAрген: И. Жансугуров: Документы, письма, дневники (1920-1964 гг.). В 2-х частях – Алматы: «Mш <иян», 2006 – 592. 8 Жансугуров И: Документы, письма, дневники (1920-1964 гг.). В 2-х 9 частях – Алматы: «Mш <иян», 2006 – 592. 10 Жансугуров И: Документы, письма, дневники (1920-1964 гг.). В 2-х 11 частях – Алматы: «Mш <иян», 2006 – 592. Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 198 Резюме Труд в Советское время в контексте устной истории (интервью академик Ш.Сарыбаева) Мырзатаева З.Б. – к.и.н., ст. преп. КазНПУ имени Абая В статье рассматривается феномен труда через призму биографической истории ветерана ученого, академика Ш.Сарыбаева. Выявляются новые факты из жизни советской казахстанской науки по-средством применения новых технологии исторического исследования. Также впервые вводятся в научный оборот новые документальные материалы, устные источники из личного архива академика Ш.Сарыбаева, ранее не доступные исследователям. Ключевые слова: советский труд, образование, репрессия, интеллигенция, советская политика, советская система, война, декабрьское восстание. Summry Soviet labor in oral history (On the basis of academic Ş.Saribaev story) Myrzatayeva Zabira – Kazakh National Pedagogical University named after Abai, Institute of History and Law, Department of History of Kazakhstan. Aimaty, e-mail: zabyra73@mail.ru The article deals with the phenomenon of working through the prism of biographical stories veteran scientist, academician Sh.Sarybaev. Reveals new facts about the life of Soviet Kazakhstan science through the use of new technologies of historical research. Also for the first time introduced into scientific circulation new documentary evidence, oral sources from the personal archive of academician Sh.Sarybaev not previously available to researchers. Keywords: soviet labour, education, repression, intelligentsia, soviet politics, soviet system, war, December revolt. УДК:930.25(075.8) ВИЗУАЛЬНАЯ АНТРОПОЛОГИЯ: СТАНОВЛЕНИЕ И РАЗВИТИЕ Сексенбаева Г.А. – доктор исторических наук, доцент, КазНУ им. аль – Фараби Визуальная антропология как самостоятельное направление научной и творческой деятельности стала оформляться в 60-70-е гг. XX в. До этого времени кинематографические документы, запечатлевшие фрагменты реальной жизни народов, были делом рук преимущественно кинохроникеров. В статье предпринята попытка обрисовать вклад практиков и теоретиков в становление новой дисциплины и нового вида творческой деятель- ности, посвященных созданию образов культурных сообществ. Визуальная антропология в настоящее время рассматривается как область аудиовизуального познания культурно-исторической действительности, направ- ленная на получение аудиовизуальной информации о различных сторонах жизни общества с целью осущест- вления диалога культур, которая фиксирует и изучает духовные, бытовые, природные, исторические и другие стороны культуры. Ключевые слова: визуальная антропология, этнографическое кино, визуальные образы, визуальный поворот, визуальные технологии, визуальные репрезентации. Современный мир сегодня трудно представить себе без широко распространяемых аудио- и видео- записывающих устройств, развития цифровых (дигитальных) технологий («цифровая революция»). Общество продолжает стремительно визуализироваться – замечать, узнавать и исследовать себя в визуальных образах, полученных с помощью «объективных» посредников: фото- и видеокамер, что с полным основанием говорить о «визуальном повороте». Можно согласиться с мнением известного польского социолога П. Штомпки, который пишет, что «…в течение последних десятилетий в запад- ной культуре доминируют визуальные средства массовой информации над устными или текстовыми сообщениями... Мы живем в культуре, которая все больше насыщается визуальными образами с разными целями и задуманными эффектами» [1]. Резкое увеличение объема визуальных репрезентаций, которые производит современный человек и усложнение самой системы визуализации, визуальные технологии, методы и источники стали привлекать и продолжают привлекать научные дисциплины, в первую очередь социально-гуманитар- ного профиля, такие как киноведение, культурология, история, антропология, фольклористика, этнология, социология, философия и другие. Аудиовизуальная культура всё активнее воздействует на различные стороны культурной современности и проникновение в сознание человека при помощи цифровых технологий (фото и видео), восприятие человека через медиапространство (телевидение, виртуальное пространство Интернета). Интерес перечисленных выше наук к области визуального Абай атындағы аз ПУ-ні Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 199 объединяется вокруг популярных сегодня понятий «визуальная антропология» и «аудиовизуальная антропология». Время оформления визуальной антропологии в самостоятельное культурное направление опреде- лить довольно трудно, но его история неотделима от истории научно-познавательного и докумен- тального кинематографа. Уже в 1898 г. исследователь из Кембриджского университета А. Хэддон отправился с фотокамерой Люмьера в экспедицию в залив Торреса. Считается, что эта первая этно- графическая съемка была произведена во время Британской экспедиции в проливе Торреса по ини- циативе биолога Альфреда Корта Хэддона (Alfred Cort Haddon, 1855 - 1940), впоследствии известного антрополога. А. Хэддон сделал четыре одноминутных съемки, запечатлевшие танец ловцов трепангов "Толчок ноги" на о-ве Мурраи. К тому времени тайный обряд инициации мужчин Malu-Bomai, жүктеу/скачать 3,91 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|