Хабаршы вестник bulletin «Филология ғылымдары» сериясы Серия «Филологические науки»

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 2(56), 2016 г. 
зерделеніп,  зерттелуіне  барынша  үлес  қосқан  аға  буын  өкілдері,  төл  әдебиетімізді  түрлі  қырынан 
зерттеген  ғалымдар  З.Қабдолов  [1],  С.Қирабаев  [2],  Р.Нұрғали  [3],  т.б.  әсіресе,  классик-қаламгер 
М.Әуезов  шығармашылығына  қатысты  кесек  зерттеулер  туғызған  З.Ахметов  [4],  Л.Әуезова  [5], 
М.Мырзахметұлы  [6],  Т.Жұртбай  [7]  т.б.  өз  алдына,  әдебиеттанудың  күрделі  саласы-әдебиет 
теориясын ұлы жазушы М.Әуезовтің «Абай жолы» тарихи роман-дәуірнамасын саралау арқылы жаңа 
биіктерге жеткізген ғалым Б.Майтанов еді десек, артық айтқандық болмас. Ғалымның бүкіл зерттеу 
еңбектерін  айтпасақ  та,  бертінде  жарық  көрген  «Мұхтар  Әуезов  және  ұлттық  әдеби  үрдістер»  [8], 
өмірінің соңында жарияланған «Тәуелсіздік – күрес мұраты» [9] атты зерттеу кітаптарын айтсақ та 
жеткілікті.  
Даңғайыр ғалым, білікті ұстаз Бақытжан Қауасқанұлы Майтановтың өмірден өткеніне төрт жыл 
толыпты. Зымыран уақыт өз дегеніне көндіреді. Өмірге келу де, одан өту де заңдылық, алайда осынау 
танымал  тұлғаны  аңсау,  іздеу  Өмір  атты  көш-керуендегі  Жақсылық,  Имандылық,  Ізеттілікті  іздеу 
екендігін енді біліп жатырмыз. 
Барша ғұмырын білім мен ғылымға арнаған адамның күрделі де қиын жолды таңдап алатынына 
күмән  келтіруге  болмас.  Сондай  абзал  азаматтың  бірі  -  Бақытжан  Қауасқанұлы  Майтанов  еді.  Ол 
алпыс  жылдай  ғұмырының  баcым  бөлігін  білім  мен  ғылымға  арнады.  Қазақ  екінің  бірін  ұстаз  деп 
атай бермеген. Оның болмысында білім мен ғылым сияқты киелі ұғымдар берік орныққан-ды. Бұл 
қос ұғымның шебер ұштасқандығынан болар, өзі ұстаздық еткен университеттерде Бақытжан дәріс 
жүргізуді ешқашан да ғылыми мазмұн мен терең таным және зияткерлік өре-деңгейден бөліп қараған 
жан емес-ті. Ал, ғылым саласындағы жаңашыл ізденістері, нақты тұжырымы тек ғалым адамдар ғана 
түсінетін, белгілі бір дәрежеде қасаң қағидалар сияқты әсер беріп, басқа адамдарға түсініксіздеу боп 
көрінбес  үшін,  ол  ғылымды  білім  беру  ісімен  органикалық  бірлікте  қарастыра  алды.  Соның 
нәтижесінде ол тек бір сала бойынша ғана білім нәрімен сусындатып қоймай, жас өренге заманауи 
ғылымға  негізделген  дәрістер  жүргізді.  Қазір  өткен    шақ  үлгісімен  айтып  отырмыз,  өкінішті-ақ, 
алайда  әдебиеттану  ғылымы  көгінде  жұлдызы  айрықша  жарқыраған  осынау  азаматтың  бар  адами 
бақыты  да,  бағы  да  білімді  шәкірттерімен,  жолын  қуған  жас  ғалымдармен  өлшенуде  дегенді  баса 
айтқанымыз абзал.  
Халқын , ұлтын айрықша сүйген жан ғана ғылымға, онда да әдебиеттану ғылымына бара алады. 
Себебі,  сол  ұлт  қана  руханиятты  жасай  алады.Ұлт  бар  жерде  әдебиет  бар.  Әдебиет  бар  жерде 
әдебиеттану  ғылымы  бар.    Әдебиет-  киелі  әрі  қасиетті  өнер.  Ұлттың  рухани  қазынасы  ғана  емес, 
ұлттық мақтанышы. Аузынан тәубасы мен шүкіршілігі, қанағат, ынсабы түспеген адам ғана әдебиетті 
тудырады,  әдебиеттанумен  айналысады.  Өнер  қандай  киелі,  кіршіксіз  таза,  саф  мөлдір  болса,  оны 
жасаушы мен зерттеуші де сондай биіктен көрінуі шарт.  
Бақытжан  Майтанов  осынау  киелі  қағиданы  болмысына  мейлінше  сіңірген  жан  еді.  Ол  ұлт 
тарихын,  сол  тарих  аясында  қалыптасқан  қоғамдық-әлеуметтік,  тарихи,  саяси  жағдаяттарды, 
солардың  нәтижесінде  дүниеге  келген  барша  рухани  мұраның  ірі  білгірі  еді.  Сол  білгірлік  оның 
жалпы  адамзаттық  рухани  кеңістіктегі  мейлінше  шұрайлы  шүйгіндіктен  нәр  алуына  алғышарттар 
жасады. Ұлтын беріле сүю, оның руханиятына деген шексіз сүйіспеншілік қазақ әдебиетінің барша 
мұрасын жалпы адамзаттық құндылықтар аясында зерделеп, зерттеуге мүмкіндік берді. Ол асықты, 
Алла  нәсіп  еткен  ғұмырының  тым  ұзаққа  есептелмегенің  сезді  ме,  уақытының  әр  сәтін  тиімді 
пайдалануға тырысты. Қазақ руханиятының әлемдегі ешқандай ел руханиятынан кем еместігін, кей 
салада тіпті ерекше асқақтығын пайымдап, көз жеткізген ғалым өз байлам, тұжырымдарын жарыққа 
шығаруға  ұмтылды.  Табиғаты  таза,  санасы  сара  ғалымның  зерттеу  еңбектері  өнердің  адамзат 
қоғамында  алатын  орны,  руханиятты  жасаушының  өре-деңгейі,  адам-қоғам-өнер  үштағанының 
Уақыт пен Кеңістік (бұл ұғымдарды Бақытжан мекеншақ деген үйлесімді атаумен сөздік қорымызға 
енгізген  болатын)  аясындағы  нақты  хал-ахуалының  өнер  туындысында  бедерленуі  сияқты  атан 
түйеге жүк болар ауқымды мәселелерге арналған-ды. Астын сызып, ерекше екпін түсіріп айтсақ, бір 
шындық  бар:  ол  -  Бақытжанның  ұлттық  әдебиеттану  ғылымының  марқасқалары  А.Байтұрсынов, 
М.Әуезов,  М.Қаратаев,  С.Қирабаев,  З.Қабдолов,  З.Ахметов,  Т.Кәкішев,  М.Базарбаев,  Р.Бердібаев, 
С.Қасқабасов, Н.Ғабдуллин, Ш.Елеукенов, Р.Нұрғали, т.б. ғалымдарға лайықты ізбасар бола алуында 
еді. Ол сол ірілерге лайықты іні бола алды, әрі солар атқарған игілікті істі онан әрмен жалғастырды. 
Ұлттық әдебиеттанудың қазіргі абызы, академик Серік аға Қирабаев пен оның тұстастары "алыптар 
тобы"  атанған  атақты  қазақ  қаламгерлері  шығармашылығын  жан-жақты  зерттеді,  сондықтан  да 
зерттеуші  ретінде  өздері  де  әдебиеттанудағы  "алыптар  тобына"  айналғанын  ешқашанда 
мойындамайтыны анық. Дәл осынау ғұламалардың бақыты өздерінің із-өкшесін басқан Ж.Дәдебаев, 
189
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, № 2 (56), 2016 ж. 
Д.Ысқақов,  Қ.Алпысбаев,  А.Ісмақова,  Б.Әбдіғазиұлы,  Қ.Ергөбек,  З.Бисенғали,  Ө.Әбдіманұлы, 
Т.Жұртбай,  С.Негимов,  Д.Қамзабекұлы,  Қ.Әбдезұлы,  А.Шәріп,  Б.Омаров,  Р.Тұрысбек, 
Ж.Жарылғапов,  С.Жұмағұлов,  т.б.  -  бәрін  тізіп  шыға  алмағанымызға  кешірім  өтінеміз,  - 
әдебиеттанушы  ғалымдарға  рухани  шүйгіндіктен  мейірі  қана  шөлін  басып,  іргелі  зерттеулерге 
баруына жол көрсетуінде еді. Әдебиеттанудың барлық саласында айрықша еңбектенген жоғарыдағы 
аға буын өкілдері өздері тындырған істің жаңа уақыт, жаңа жағдай аясында тың көзқарас, соңы пікір 
ауқымында  жалғастық  тапқанына  шүкіршілік  етті.  Олардың  ізбасарларының  ішіндегі  дарынды  да 
талантты  ғалымның  бірі  —  Бақытжан  Майтанов  еді.  Ол  дәстүр  жалғастығына  мұрындық 
болғандығынан  шығар,  алдындағы  ірі  әдебиеттанушылардың  зерттеушілік  қарымы  мен  әдісін  ғана 
емес,  адами  болмысындағы  біраз  қасиеттерін  де  қабылдап  еді  дегіміз  келеді.  Талапшылдық  пен 
принципшілдік, ғылыми зерттеудің ықтияттылығы мен ақиқатына жету, ұлттық мүдде үшін жоқшы 
атанып, аласа жандарды көріп, бетің бар, жүзің бар демей, қатты айтатын қасиеті, ғаламат шешендік 
иірімдері, өзі сондай сұлу, мәдениеті аса жоғары болғандықтан, сол сипаттың еңбектерінде де көрініс 
табатыны  —  бәрі  де  Бақытжан  қабылдаған  эстафета  еді.  Дәл  осынау  қасиет,  сипаттар  оның  да 
болмысынан табылатын, кісілік келбеті мен азаматтық ажарына тән болатын.  
Әдебиет  теориясы  сияқты  біршама  қалыптасып,  нақты  қағидаларға  құрылған  салаға  ой  айту, 
реформа  жасау  қиын  нәрсе.  Бақытжанның  ірілігі  де  өзіміз  кез  келген  сәтте  жүгініп,  сала  құлаш 
үзінділер келтіретін шетел ғалымдарының еңбектерін аса ұқыптылықпен оқып, көңілге түюінде еді. 
Ешкім  де  әлем  әдебиеті  мен  мәдениетіне  өлшеусіз  үлес  қосқан  ұлы  тұлғаларды  кемсітпек  емес. 
Алайда  біз  заңды  түрде  табынып,  төбемізге  көтеріп  жүрген  солардың  еңбектеріндей  дүниелер 
өзіміздің төл әдебиетімізде, ұлттық әдебиеттануымызда да бар екенін, қажет десеңіз, біразының тіпті 
еңселі екендігін дәлелдеген де Бақытжан болатын. Ондай берік тұжырым ғылыми біліктілікті серік 
еткен  шынайы  ғалымның  ғана  қолынан  келді.  Профессор  Б.Майтанов  осынау  асқаралы  биіктен 
көріне алып еді. Ол шынайы ғылымды азабы мен қияметі мол болса да, қастерлеп, соның қиын да 
бұралаң  жолына  түскен  жас  ғалымдар  үшін  символға  айналған  нағыз  азамат  еді.  Кісілік  келбеті 
келіскен, азаматтық ажары айшықталған, сырты-ішкі сұлулығы шебер ұштасқан тұлға еді. Ол дүние-
мүлік  жинауды,  қажет  десеңіз,  отбасымен  бірге  шетел  асып,  демалуды  да  ойлай  бермейтін,  бар 
қажыр-қайратын, сұңғыла ғалымдығын, тәлімді ұстаздығын ұлттық мүддеге сарқа жұмсаған жан еді.  
Ал,  оны  сол  мүддеге  қалтқысыз  қызмет  етуге,  халқының  ұлы  ғана  емес,  құлы  болуға  итермелеген 
ұлтының қордалы мұрасы еді, бай руханияты еді, ғаламат қуатты әлеуеті еді.     
Ол  асықты.  Асықты  да,  болмысындағы  орын  тепкен  тың  тұжырым,  бұлтартпас  дәйектерді 
зерделей  отырып,  қазағына  жеткізуге  тырысты.  Аса  көп  еңбектер  жазылып,  ғылыми  ортада  түрлі 
пікірлерге  арқау  болған  модернизм,  постмодернизм,  мекеншақ  (өз  анықтамасы.  Бахтинше  айтсақ, 
хронотоп)  ұғымы,  ұлт  болмысындағы  саф  бұлалық  пен  тазалық,  шығарманың  ішкі-сыртқы 
пішініндегі үйлесім, құрылымдық жүйедегі тұтастық пен идеал, таным мен щеберлік, эстетика мен 
ізденіс, қаламгер және уақыт, ақыл-ой, сана, руханияттағы шынайы әлеуеттің тарихи бастау, көздері - 
бәрі де ғалым Б. Майтановтың бұрын бәлендей түрен түсе қоймаған тың салаға қаймықпай баруына 
алғышарттар жасаған еді. Ұлттық әдебиеттануды, әсіресе, әдебиет теориясы ілімін әлемдегі ең озат, 
ең үздік деген іліммен теңестірген де Бақытжан болатын. Біле білген адамға осынау жетістіктер тек 
авторды  ғана  емес,  қазақ  әдебиеттануын,  әдебиет  теориясын,  сондай–ақ  қазақ  әдебиеті  деген  киелі 
руханиятты жасап жүрген қабырғалы қазақ қаламгерлерін асқақтату еді. Ондай тұжырымға еңбекқор 
ғалым адамзат баласы мен Алланың арасында жүреді деген  атқа ие болған  әлем әдебиетін жасаушы 
ақын-жазушылардың  барша  мұрасын  оқып,  төл  топырақтағы  рухани  дүниелермен  салыстыруы 
нәтижесінде келген еді.  
Ғылым  жолына  түскеннен  бастап,  өзі  өмірден  өткенге  дейінгі  аралықта  Б.  Майтановтың 
қаламынан «Қазақ прозасындағы замандас бейнесі» (1982), «Көркемдік нәрі» (1983), «Қаһарманның 
рухани әлемі» (1987), «Суреттеу және мінездеу» (1991), «Әдебиет теориясы және эстетика негіздері» 
(З. Қабдоловпен бірлесіп дайындаған бағдарлама, 1995), «Қазақ романы және психологиялық талдау» 
(1996)  сияқты  іргелі  еңбектер  туды.  Әдебиет  атты  әрі  түпсіз  терең,  әрі  киелі  де  қасиетті  әсемдік 
әлемін зерттеуде ғалымның зерттеу жұмыстарының нысаны да, тақырыптары да сұлулық, тазалық, 
пәктік  ұғымдарын  зерделеуге  айналғанында  да  автордың  адами  болмысымен  біте  қайнасып, 
ұштасқан бір заңдылық бар сияқты боп көрінеді де тұрады. 
Ол  М.  Әуезов  шығармашылығын  зертеуден  жалыққан  емес-ті.  Ұлы  қаламгер  мұрасы  оның 
ғалымдық  қиялына  қанат  бітірді.  Әуезов  ол  үшін  өзгеше  эталон  еді.  Әлемдік  әдебиеттегі  інжу-
маржандар мен Әуезов феномені тұтаса келіп, оны өз топырағымыздағы ғаламат шүйгіндікке толы 
190 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 2(56), 2016 г. 
дүниелерге  тың  көзқараспен,  соны  пікірмен  үңілуге  мүмкіндік  берді.  «Мұхтар  Әуезов  -  суреткер», 
«Мұхтар  Әуезов  және  ұлттық  әдеби  үрдістер»,  «Тәуелсіздік  -  күрес  мұраты»  атты  іргелі  еңбектері 
осы ойымызға дәлел бола алады. М.Әуезов шығармашылығының этнопсихологиялық негіздері атты 
күрделі  ұғымға  Б.  Майтанов  ұлы  суреткердің  сан-салалы  әлемін  ашу  үшін  этнос  теориясы  және 
«қазақ»  ұғымы,  тұрмыс-салт  және  ұлттық  қасиет,  М.  Әуезовтің  көркемдік  категория  саласындағы 
ізденістері,  трагедиядағы  қаһармандық  пен  асқақтық,  реалистік  эстетика  және  стиль,  қаһарманның 
әрекет философиясы, М. Әуезов пейзажы, М. Әуезов және қазіргі қазақ романдарындағы эпикалық 
баяндау  үрдістері  сияқты  әрқайсысы  атан  түйеге  жүк  боларлық  тақырыптарды  меңгеру  арқылы 
кешенді түрде бара алды. «Абай жолы»  тарихи  роман- дәуірнамасындағы тәуелсіздік рухы, Абай 
өмірі мен шығармашылығын зерттеудегі М.Әуезов рөлі, Абай өмірбаянының нұсқаларына қатысты 
М.  Әуезов  пікірлері,  М.  Әуезов  романының  сюжеттік  желісі  т.б.  өзара  тұтаса  келе,  ұлы  тұлғалар 
еңбегін ғылыми тұрғыда жаңа бір қырынан зерттеуге мүмкіндік туғызған.  
Б. Майтанов ұлттық әдебиетіміздегі құнарлы  шүйгіндікті зерттеуден ешуақытта қол үзген емес. 
Ол  әдебиеттің  барлық  жанрларын  зерттеді.  Ұлт  мақтанышына  айналған  кесек  дүниелерді,  оларды 
жасаушы  авторларды,  дәстүр  мен  жаңашылдық  тарихи-философиялық  ұғымдары  тұрғысынан 
келгенде, сабақтастық пен жалғастықты өркендетіп жүрген жас буын өкілдерінің шығармаларындағы 
жылт  еткен  жаңалыққа шаттанып  қана  қоймай, оларды  зерделеп,  насихаттауға  тырысты.  Ғалым  өз 
заманындағы зерделі жандардың қоғам талабынан туған сұранысты қанағаттандыруға қатысты ұлан-
ғайыр  еңбектерін  жарқырата  көрсетуге  жанын  салды.  Б.  Кенжебаев,  С.  Қирабаев,  З.  Қабдолов, 
Ш.Сәтбаева, С. Қасқабасов, Р. Нұрғали,  Б. Уахатов, Ә. Нарымбетов т.б. ірілер туралы жүрекжарды 
толғаныстары мен талдаулары осы ойымызға дәлел болса керек. Демек, парасатты ғалым әдебиетті, 
оны  жасаушыларды  ғана  емес,  оларды  зерделеп,  ғылыми  тұжырым  жасаған,  айналымға  қосқан 
әдебиеттанушы ғалымдардың да еңбегін зерттеп шыққан.  
Ғалым  Б.Майтановтың  ғылыми-педагогтік  қызметін,  әсіресе,  ғылым  саласындағы  еңбегін 
зерделегенде бірнеше жайтпен тұжырымдауға болады:  
•
 
ғалым әдебиеттану саласын, оның ішінде күрделі боп есептелетін әдебиет теориясын ғылыми 
тұрғыдан дамытып, өркендеуіне атсалысты; 
•
 
ғалым  «қаламгер-қаһарман-оқырман»  үштағанын  Уақыт  пен  Кеңістік  (өз  сөзімен  айтсақ, 
мекеншақ) аясындағы Адам-Сана-Қоғам ұғымдарымен тығыз байланыста саралады;  
•
 
көркем  мәтінді  ғылыми  айналымдағы  жаңаша  көзқарас,  тың  пікірлермен  талдай  отырып, 
өнерді  жасаушының  көркемдік  әлемін  аша  білді,  автор  мен  туындының  барша  болмысына, 
табиғатына үңіле алды; 
•
 
ұлттық  әдебиет,  ұлттық  әдеби  үдеріс  қырларын  сипаттай  келе,  қазақ  әдебиетінің  әлемдік 
әдебиетте алатын орнына ғылыми дәйектеме жасай алды. 
 
1
 
Қабдолов З. Сөз өнері. - А., 1991 
2
 
Қирабаев С. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет. - А., 2001 
3
 
Нұрғали Р. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры. - Астана, 2005 
4
 
Ахметов З. Поэтика эпопеи «Путь Абая» в свете истории ее создания. - А., 1984 
5
 
Ауэзова Л. История Казахстана в творчестве М.Ауэзова. - А., 1997 
6
 
Мырзахметұлы М. Әуезов және Абай. - А., 1997 
7
 
Жұртбай Т. Бесігіңді түзе!.. - А., 1997 
8
 
Майтанов Б. Мұхтар Әуезов және ұлттық әдеби үрдістер. - А., 2009 
9
 
Майтанов Б. Тәуелсіздік – күрес мұраты. - А., 2012 
 
Резюме 
М. Хамзин  Б.Майтанов и казахское литературоведение 
В  статье  рассматривается  научно-педагогическая  деятельность  известного  ученого  доктора 
филологических наук, профессора Б.К.Майтанова, внесшего огромный вклад в развитии казахского 
литературоведения. Б.К.Майтанов всесторонне и глубоко рассматривал и исследовал национальный 
литературный  процесс  советского  периода,  особенно  творчество  классика  казахской  литературы 
М.О.Ауэзова,  в  частности,  выдающегося  исторического  романа-эпопеи  «Путь  Абая»  в  контексте  с 
шедеврами    русской  и  мировой  литературы,  интерпретацию  образа  великого  казахского  поэта, 
мыслителя,  философа  Абая  Кунанбаева.  Ученый  с  точки  зрения  сегодняшнего  дня  в  своих 
исследованиях  вносит  новое  понятие  Бахтинскому  хронотопу  (время  и  пространство),  анализирует 
191
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, № 2 (56), 2016 ж. 
художественный  текст  с  целью  раскрыть  художественный  мир,  своеобразную  индивидуальность 
стиля великого мастера слова с мировым именем Мухтара Омархановича Ауэзова.   
 
Summary 
M. Khamzin  B.Maytanov and kazakh literary criticism 
The article considers the famous scientist, doctor of philological sciences, professor B.K.Maytanov’s 
scientific and pedagogical activity also he made an enormous contribution to the development of kazakh 
literature. Maytanov comprehensvely and deeply considered and studied national literary process of Soviet 
period , especially creation of such classics of kazakh literature as M.O.Auezov, in particular the outstanding  
historical novel-epopee “A way of Abay” , in the content of  Russian and world literature masterpieces, 
interpretation of kazakh  poet’s image, a thinker, a philosopher Abay Kunanbayev. The scientist introduced a 
new concept of Bakhtin’s chronotope (time and space) in his studies from he point of view of today, he 
analyzed the artistic text with a view to reveal the art world, a kind of personality style of the such great 
master of words with a world-wide name as Mukhtar Omarkhanovich Auezov.       
     
 
УДК 82-32 
 
ТРАНСФОРМАЦИЯ ОБРАЗОВ В ПОВЕСТИ М. МУЛЛАКАЕВА «НЭНЭЙ» 
 
А.О. Хужахметов - кандидат филологических наук, доцент кафедры башкирской литературы, 
фольклора и культуры, заместитель декана по научной работе факультета башкирской филологии 
и журналистики ФГБОУ ВО «Башкирский государственный университет». E-mail: 
khuzha@mail.ru
 
 
Научная  статья  рассматривает  сюжетно-композиционную  вертикаль,  жанровые  особенности  и  систему 
образов  повести  «Нэнэй»  М. Муллакаева,  являющейся  одним  из  немногих  произведений  башкирской 
литературы,  посвященных  событиям  военного  конфликта  в  Чечне.  Сюжет  концентрирован  вокруг  одного 
образа  –  бабушки  Хаят-апай  (в  переводе  с  арабского  –  жизнь),  собравшейся  вызволять  своего  внука  из 
чеченского плена. 
Главная  героиня,  на  первый  взгляд,  –  хрупкая  женщина,  на  деле  оказывается  очень  крепкой  духовно  и 
физически,  способной  пройти  все  тяготы  пути  по  военным  дорогам.  Персонажи,  соприкасающиеся  с  ней, 
меняются,  трансформируются  в  духовной  ипостаси,  в  понимании  окружающей  реальности.  По  структуре 
сюжет  произведения  делится  на  этапы,  условно  названные  таким  образом:  «Хаят-апай  в  родной  деревне», 
«
Назрань», «Путь в Грозный», «Грозный», «По внутренним районам Чечни», «Пешком до блокпоста». Каждый 
этап  полнее  раскрывает  образ  главной  героини  в  свете  событий  прошлого  и  настоящего,  происходящих  на 
просторах нашей Родины.  
Ключевые  слова:  повесть,  сюжет,  композиция,  образ,  персонаж,  трансформация,  лейтмотив,  мотив, 
хронотоп, амплуа, мир. 
 
Плоды  культуры,  посвященные  постсоветской  эпохе,  появляются  в  современном 
информационном  поле  все  чаще  и  чаще.  События  военного  конфликта  в  Чечне,  которые  оставили 
огромный след в истории государства и российского общества, конечно же, получили разнообразное 
отражение в культуре России. Снятым кинофильмам (среди них такие, как «Война» А. Балабанова, 
«Чистилище»  А.  Невзорова,  «Блокпост»  А.  Рогожкина,  «Кавказский  пленник»  С.  Бодрова, 
«Александра»  А.  Сокурова  и  др.)  и  написанным  произведениям  (среди  них  такие,  как  «Муравей  в 
стеклянной  банке.  Чеченские  дневники  1994—2004 гг.»,  «Дневник  Жеребцовой  Полины» 
П.Жеребцовой, «Разговор с варваром» П. Хлебникова, «Чеченские рассказы» А. Карасёва и др.) нет 
числа. Как отмечает А. Филиппов: «О кавказском конфликте за минувшие десять лет написано много. 
Что-то  с  хроникерской  точностью,  другое  –  с  журналистским  пылом,  третье  –  в  раздумчивой 
интонации публицистики» [9]. Среди них своим своеобразием передачи смысла войны, грани между 
жизнью и смертью, добром и злом, гуманизмом и зверством выделяется повесть Марата Муллакаева 
«Нэнэй» – в башкирской литературе одно из немногих качественных художественных продуктов на 
тематику войны.  В произведении через образ женщины из глухой башкирской деревни, оказавшейся 
по воле судьбы в самом центре чеченского конфликта, показывается психологическая ломка целого 
поколения [6, с. 310]. Сюжет произведения концентрирован вокруг одного образа – Хаят-апай. Хаят 
означает в переводе с арабского языка – жизнь. Приносящая и поддерживающая жизнь вокруг себя – 
192 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 2(56), 2016 г. 
таковым формируется в течение всего сюжета образ главной героини. Если вокруг отнимается жизнь 
человека, то и ей становится больно, будто это у нее вынимают из тела душу. Она – мусульманка, 
пришедшая  к  вере  через  тернии  судьбы.  Вера  в  Аллаха  дает  ту  крепость  характера,  на  основе 
которого  создается  аура святости  образа  и  помогает  Хаят-апай  дойти  до конца  выбранного  пути  – 
подвижничества – пути спасения внука. По утверждению самой героини – лишь одной из её миссий в 
этой  жизни.  Хронотоп  «дороги»  жизни  –  путь  воспоминаний,  кадрами  всплывающими  перед 
читателем  по  дороге  героини  к  внуку.  Лейтмотивом  повести  становятся  строки  в  ее  начале:  «И 
открылись ворота, и появились перед изумленными воинами Чингис-хана женщины, несущие своих 
мужей  и  сыновей».  Они  звучат  аккордами  в  устах  раненого  Тагира  –  в  конце  произведения. 
Примечателен комментарий Хаят-апай: «Но они [Чингис-хан, Александр Македонский, Наполеон – 
прим. автора], как ты говоришь, свое величие приобрели огнем и мечом. Но разве, угнетая других, 
отбирая  их  земли,  города,  можно  возвеличиться?..  Мне  кажется,  женщины,  вынесшие  на  плечах 
своих  мужчин-воинов,  совершили  больший  подвиг»  [4].  «Дом  является  местом,  где  связываются 
разные  пласты  нашей жизни,  разные  способы  нашего  восприятия  и  познания  себя  и  мира»  [2].  Не 
случайно повествование автор начинает с приезда в дом Хаят-апай капитана из военкомата – Хамита 
и Золотаревой Лидии Степановны из комитета солдатских матерей, которые привезли плохую весть о 
судьбе её внука – солдата, попавшего в плен к чеченским боевикам.  
Композицию произведения, по-нашему мнению, необходимо рассматривать поэтапно – начиная с 
деревенских  будней  пожилой  женщины  и  заканчивая  неоднозначным  завершением  повествования. 
Жанр  повести,  а  в  данном  случае  повести  каноничной  [7,с.85],  предполагает  изложение  большого 
художественного  материала  в  сжатом  виде  [6].  Поэтому  автор,  исходя  из  того,  что  повествование 
будет расширено в исторической (через ретроспекцию – воспоминания действующих в произведении 
образов)  и  географической  плоскости  (Башкортостан,  Ингушетия,  Чечня),  выбрал  очерково-
репортажный  вариант  структуры,  то  убыстряя,  то  сокращая  изложение  –  создавая  тем  самым 
композицию произведения. К примеру, мы не прослеживаем досконально путь Хаят-апай в поезде до 
Кавказа и сразу оказываемся в новом витке сюжета – в Назрани. Или мы видим лишь очнувшегося 
после  забытья  раненого  Гелисхана  –  а  не  каждодневное  ухаживание  за  ним  героини.  Также 
читабельности  произведения  способствуют  неожиданные  (эффект  неожиданности)  эпизоды 
приключенческого  характера,  боевых  стычек.  Опасность  войны,  страх  перед  войной  ощущаются 
визуально и звучат в диалогах. Каждый этап – это следующий «мир», полнее раскрывающий образ 
Хаят-апай  –  через  её  настоящее  или  прошлое  –  ретроспективно  показывая  кадры  прошлого, 
касающиеся  не  только  жизни  главной  героини,  но  и  истории  страны.  По  мнению  автора,  история 
страны  соткана  из  множества  линий  судеб  разных  людей,  в  той  или  иной  степени  участвующих  в 
созидании и защите  –  своей родной семьи, родного очага, ближних и родных, родного поселения, 
государства.  Война,  особенно  между  гражданами  одной  страны,  как  показана  в  повести  –  от 
антихриста,  шайтана  –  разрушительница.  В  этой  экстремальной  обстановке  раскрывается  образ 
главной героини: от когда-то «безрассудной молодухи» до «праведной Хаят». 

жүктеу/скачать 3,14 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: