Хабаршы вестник bulletin «Филология ғылымдары» сериясы Серия «Филологические науки»

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 2(56), 2016 г. 
•
 
организация предметно-практической деятельности (работа с лабораторным оборудованием, с 
произведениями культуры, реальная продуктивная деятельность). 
Такая  образовательная  среда  дает  возможность  каждому  обучающемуся  накопить  необходимый 
для развития личного знания опыт деятельности, выстроить личную образовательную траекторию. 
Работа педагога в образовательной системе, построенной на принципах Образования 2.0, состоит 
не  в  изучении  программы,  а  в  организации  разнообразной  деятельности  обучающихся  в 
образовательной среде. 
3.  Ориентация  на  реальное,  а  не  «игрушечное»,  равноправие  участников  образовательного 
процесса, детей и взрослых. 
Учитель является не столько «носителем знания», сколько равноправным партнером по учебной 
коммуникации. Учитель, как это ни парадоксально звучит, приходит в школу учиться, развивать себя, 
для чего ему необходима коммуникация с учениками. Собственно, в организованном таким образом 
образовательном процессе грань между понятиями «учитель» и «ученик» постепенно стирается. 
Особенностью  такого  учебного  сотрудничества  является  наличие  у  каждого  участника 
образовательного  процесса  (включая  учителя)  личного  статуса  –  неодинакового  и  динамически 
меняющегося  в  различных  предметных  областях  и  в  различных  составляющих  образовательного 
процесса [2]. 
Учебные  образовательные  сайты  (Internet-библиотеки).  Электронная  библиотека  – 
распределенная  информационная  система,  позволяющая  надежно  сохранять  и  эффективно 
использовать  разнородные  коллекции  электронных  документов  через  глобальные  сети  передачи 
данных в удобном для конечного пользователя виде. 
 
Электронная  библиотека  –  это  еще  и  упорядоченная  коллекция  разнородных  электронных 
документов,  снабженных  средствами  навигации  и  поиска.  Может  быть  веб-сайтом,  где  постепенно 
накапливаются  различные  тексты  (чаще  литературные,  но  также  и  любые  другие,  вплоть  до 
компьютерных  программ)  и  медиа-файлы,  каждый  из  которых  самодостаточен  и  в  любой  момент 
может быть востребован читателем. 
Как  на  смену  обычной  книге  приходит  электронная  книга,  так  и  на  смену  обычной  библиотеке 
приходит  электронная  библиотека,  то  есть  библиотека,  где  и  каталог  и  сами  книги  имеют 
электронный  вид.  И  все  большую  популярность  в  последнее  время  набирают  Internet-библиотеки, 
виртуальные  библиотеки,  доступ  к которым  можно  осуществлять  из любой  точки  мира.  Сегодня  в 
Интернете  действуют  свыше  4500  библиотек.  Особой  популярностью  пользуется  правовая  и 
техническая  электронная  документация  в  виде  информационно-правовых  систем  и  систем  по 
нормативной  документации.  Удобство  поиска  и  использования  необходимой  информации  в  таких 
системах  оценили  уже  многие.  Во  всем  мире  активно  идет  перевод  фондов  обычных  библиотек  в 
электронный вид. При этом электронную форму принимают не только книги, но и инфраструктура 
библиотеки. 
Систем,  ресурсов,  которые  имеют  в  названии  слова  «электронная  библиотека»  больше  тысячи. 
Однако  в  этом  числе:  интернет–магазины,  электронные  каталоги  обычных  библиотек,  сетевые 
репрезентации  обычных  библиотек,  каталоги  сетевых  ресурсов  и  некоторые  другие  системы.  Эти 
системы и ресурсы очевидно электронными библиотеками не являются. Далее, после учета «зеркал», 
изъятия  неработающих (не  отвечает  ссылка)  и  пустых систем,  а  также  некоторых  других,  остается 
менее половины. Но при этом оказываются неучтенными системы и ресурсы обозначаемые как:  
•
 
библиотеки с определениями «виртуальная», «цифровая», «сетевая», «интернет»;  
•
 
собрания, коллекции, архивы, библиотеки без уточняющих определений;  
•
 
системы, имеющие только собственное имя типа «abc.ru». 
Важным  показателем,  как  это  ни  странно,  является  размер  информационного  фонда.  Вряд  ли  к 
классу электронных библиотек следует относить ресурсы, как бы они не назывались, содержащие 2, 
3,  4  документа,  а  таких  «электронных  библиотек»  насчитывается  несколько  десятков.  После  учета 
всех этих вариантов получается около 800 систем, которые могут рассматриваться как электронные 
библиотеки.  Число  это  дает  лишь  приблизительное  значение,  поскольку  данная  область  очень 
динамична:  электронные  библиотеки  создаются  и  бесследно  исчезают,  модифицируются,  меняют 
названия и адреса [3].  
В  сети  Internet  находятся  учебные  сайты,  с  одной  стороны,  сайты,  которые  в  себя  включают 
электронные  библиотеки,  лекционный  аудио-  и  видеоматериалы,  on-line  переводчики  и  базы 
рефератов, а с другой – сайты, предназначенные для подготовки абитуриентов, поступающих в вузы 
199
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, № 2 (56), 2016 ж. 
– 
тестирование в режиме on-line. Все эти сайты объединены и входят в Союз образовательных сайтов. 
Союз  образовательных  сайтов  –  один  из  ведущих  разделов  проекта  Allbest.ru.  В  основу  его 
создания  была  положена  идея  объединения  наиболее  содержательных  и  интересных 
образовательных,  научных  и  информационных  ресурсов  в  союз,  который  будет  способствовать  их 
развитию. Например, «Всем, кто учится» (http://www.alleng.ru); «Бакалавр» (http://bachelor.ucoz.ru)  и 
многие другие. 
Таким образом,  Internet-технологии в образовании применяют через применение созданных или 
заимствованных  учителем  (преподавателем)  программ.  Следует  также  сказать  о  том,  что 
перечисленные  выше  Internet-технологии  в  процессе  обучения  являются  лишь  примерами,  а 
вариативность их использования более обширна в виду стремительного развития самих технологий. 
Поэтому  отличительной  чертой  современного  этапа  развития  образовательной  системы  является 
качественная модернизация всех основных ее компонентов. Интенсивное инновационное обновление 
образования  невозможно  без  широкого  применения  новейших  информационных  технологий. 
Информатизация  образования  является  одним  из  приоритетов  развития  социальной  сферы  и 
органически связана с процессом модернизации образования. 
 
1
 
Наумов А. Образование 2.0 стучится в дверь… откроем? // «Компьютерра». – 2008. - №44. – 
Интернет-публикация. 
Режим  доступа:  offline.computerra.  ru/2008/760/388331  (Дата 
обращения 06.12.2015). 
2
 
Образование  2.0:  индивидуальная  траектория,  особая  среда  и  равноправие  участников.  // 
Интернет-публикация.  Режим  доступа:  blog.schoolchampion.  in.ua/2011/07/obrazovaniye-2-0  (Дата 
обращения 06.12.2015). 
3
 
Что  такое  электронные  библиотеки?  //  Интернет-публикация.  Режим  доступа: 
http://www.ikirov.ru/journal/entsiklopediya-potrebitelya-art-chto-takoe-elektronnyie-
biblioteki.html  (Дата 
обращения 06.12.2015). 
 
Түйіндеме 
Бердалиева Т.К., Қайбалдиева Б.М., Қуанышбаева Ш.С. С. Д. Асфендияров атындағы Қазақ 
Ұлттық Медицина Университеті оқытушылары Ақпараттық  білім беру кеңістігіндегі 
IT-
технология 
Мақалада  заманауи  ақпараттық  технологиялардың  (IT-технологиялар)    оқу-тәрбие  үдерісін 
ұйымдастыру түрлерін өзгертудегі, оқушыны толығымен ақпараттық білім беру ортасына қосудағы, 
білім  сапасын  арттырудағы,  мектеп,  жоғары  оқу  орны,  жоғары  оқу  орнынан  кейінгі  білім  беру  
жүйесінде ақпарат пен білім алуға бейіндеу үдерісін жақсартудағы рөлі жан-жақты қарастырылады.  
Жаңа  ақпараттық  технологиялар  білім  беру  жүйесін  дамытуда  компьютерлік  және 
телекоммуникативтік  орта  қалыптастырады,  оларға:  электронды  оқулықтар  (білім  беру  үлгісіндегі 
ақпараттық өнім, «қағаз» оқулықтан айырмашылығы оны тек компьютердің көмегімен ғана ашып оқи 
алады),  қашықтықтан  оқыту  (білім  беру)  (қашықтықта  білім  беру  формасы),  2.0  білім  беру 
технологиясы (локальды электронды ресурстармен жұмыс жасау мүмкіндігі), оқу білім беру сайттары 
(ғаламдық  желі  арқылы  электронды  құжаттармен  жұмыс  жасау),  Internet-кітапханалар  (әртүрлі 
электронды құжаттардың жинақталған, реттелген коллекциясы).  
Кілтті сөздер: Internet-технологиялары, электронды оқулық, қашықтықтан оқыту,  2.0 білім беру 
технологиясы, білім беру сайттары, Internet  -кітапханалар 
 
Summary 
Berdalieva. T.K., Kaibaldiyeva B.M., Kuanyshbaeva SH.S 
Kazakh National University named after S.D. Asfendiyarov   teacher of professional languages chair 
 
In article deals with the role of modern information technologies (IT technologies) in education which 
allow to change character of the organization of teaching and educational process, to completely ship the 
trainee on information and education environment, to increase quality of education, to motivate processes of 
perception of information and knowledge acquisition: school, high school and postgraduate training. New 
information technologies create an environment of computer and telecommunication support in education: 
electronic textbooks (information product of educational character, difference from the "paper" textbook that 
it can be looked through only by means of the computer), distance learning (form of education at distance) 
the Education technology 2.0 (a possibility of work with local electronic resources), the educational 
200 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 2(56), 2016 г. 
educational websites (work with electronic documents through global networks), Internet-libraries (the 
ordered collection of different electronic documents). 
Keywords:  Internet-technologies, information, electronic textbook, distance learning, Education 
technology 2.0, educational websites, Internet-libraries. 
 
 
ӘОЖ378.016:821.512.122 
 
ЛИРИКАЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАРДЫ ОҚЫТУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМ 
БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ 
(М.Мақатаев өлеңдері мысалында) 
 
Жұмақаева Б.Д. – п.ғ.к., профессор м.а. d.bereke2009@mail.ru 
 
Мақалада  орта  буын  сыныптарда  лирикалық  шығармаларды  оқыту  арқылы  оқушылардың  таным 
белсенділігін  дамыту мәселесі қарастырылған. Қазақ әдебиетінен оқытылатын лирикалық шығармалар көлемі 
жағынан шағын болғанымен, құрылым жағынан саналуан әрі күрделі болуы себепті оқу-танымдық жұмыстарда 
үнемі  қиындық  туғызады.  Әдіскер-ғалымдар  тарапынан    назардан  түспей  келе  жатқан  лириканы  оқыту 
мәселесінің  зерделейтін  тұстары  көп.  Әсіресе  өлең  мәтініндегі  тілдік  ұғымдармен  жұмыс  түрлері,  өлеңдегі 
симолдық белгілерді тану, авторлық ой-сезімді түйсіну, таныту өлеңді талдау жолдарын  дамытқанда ғана оң 
нәтиже  береді.  Лирикалық  шығарма  мәтінімен  атқарылатын  жұмыстардың  алғашқы  қадамдары  өлең 
мәтінініндегі  сөздердің  сексиқалық  мәнін  түсінуден  басталуы  керек.  Әр  сөздің  мағынасы  мен  терең  астарын 
айқындау  оқушылардың  таным  көкжиектерін  кеңейте  түседі.    Мақалада  орта  буын  сыныптарда  оқытылатын 
М.Мақатаевтың өлеңдері ауқымында оқушылардың таным белсенділігін дамыту жолдары нақты масалдармен 
көрсетілген.  
Кілт сөздер: Лирикалық шығарма,  әдіс-тәсіл, символдық белгі, ұлттық конценпт, талдау жолдары.  
 
Лирикалық  шығармаға  поэтикалық  тіл  қызмет  етеді.  Поэтикалық  тіл  ақынның  жан  тебіренісін, 
биік  сезімін  жарыққы  шығарады.  Образды  ой  мен  поэтикалық  тілдің  тереңіне  үңіліп,  лирикалық 
қаһарман арқылы жарыққа шығатын авторлық толғанысты, дүниетанымды, ақындық мақсат, мүддені, 
сезім-күйді тану, оқушыларға ғана емес, ересектер үшін де  бір шама күрделі. Авторды жете түсіну 
үшін  дүниетанымдық, тілдік әлеуеттің де жоғары болуы қажет. Ал, оқушыларда бұл әлі қалыптасу 
үстіндегі  үдеріс.  
Көркем шығарманыңы тууы мен оқырманын санасына сәулеленуінде үштік одақтың бірлігі болуы 
керектігі кейінгі зерттеулерде жиі айтылып жүр. Сонда таным,  дискурс автор →  көркем шығарма → 
оқушы арасында қалыптысыды. Автор өмір сүрген уақыт, орта, кезең, таным-түсінік, құндылықтың 
көркем  шығармадағы  бейнесін  оқушының  қабылдауы,  түсінуі,    зерделеуі,  бағалауы  көптеген 
факторларға    қатысты.  Мәселен,  жыраулық  поэзияның  дүниеге  келген  тұсы  мен  бүгінгі  уақытты 
немесе  ХҮІІІ  –ХІХ  ғасыр  туындыларын,  тіпті  кешегі  кеңес  кезеңіндегі    шығармалардағы  уақыт, 
кезең,  құндылық  бүгінгі  ұрпақ  санасында  қалай  жаңғырығады?    Белгілі  бір  дәрежеде  түсіну 
болғанымен,  түйсіну  қаншалықты  жүзеге  асады?  Бүгінгі  уақыт  пен  құндылық  қандай,  оның 
арақатысы қаншалықты деген мәселелер туындайды. 
Поэтикалық  мәтінді  зерттеген  көптеген  ғалымдар  поэтикалық  тілдің    табиғатын  жан-жақты 
қарастырады. Көркем мәтінге  филологиялық талдау жасаған Ю.В.Казарин. Поэтикалық  мәтінде ой 
өрнегі бірнеше формада көрініс табатынынын айтады[1].  
-
 
Өлеңдегі графикалық форма (тармақ, шумақ, шрифт, тіпті мәтіннің жазылу қалпы мен түсі де 
енеді); 
-
 
Өлеңнің дискурстық формасы (екпін, қарқын, ырғақ, әуенділік белгілері); 
-
 
Өлеңнің фонетикалық (фондық) формасы (мәтіннің  мағыналық фонының құрылымы); 
-
 
Өлеңнің тілдік формасы (поэтикалық мәтіндегі тіл бірліктері өрнегінің жиынтық жоспары). 
Көркем шығарманы талдаудағы  басты ұстаным мазмұн мен пішінді (форманы) бірлікте қарастыру 
екендігі  белгілі.  Көркем  мәтінмен  алғашқы  ұшырасуда  көзге  көрінетіні  оның  формасы.  
В.Г.Белинскийдің айтқанындай «Сөз - ойдың көрінісі», яғни ойдың киімі - сөз. Автор  толғанысы мен 
ой  түйінін  қандай  сөзге  орады,  қандай  сөзді  таңдап,  талғап  алды?  Ойды  қалай  өреді?  Бұл  өлеңнің 
алғашқы  қалпында  көзге  ұшырасады.  Өлеңнің графикалық  формасы  көркем  шығарманың бейтарап 
қалпы  сияқтанғанымен,    мәтінді  визуалды  қабылдауда,  белгілі  бір  дәрежеде,  алғашқы  әсерді 
201
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, № 2 (56), 2016 ж. 
қалыптастырады. Сондықтан көркем шығарманы талдаудағы көрнекі құралдың бірі көркем мәтіннің 
өзі болуы заңды.  
Өлеңнің  дискурстық  формасы  оқушының  көркем шығарманы көркем  қабылдауын  ұйымдастыру 
міндетіне  қызмет  етеді.  Әдіскер-ғалым  Ә.  Қоңыратбаев:  ...  «Я.  А.  Коменский  әсерді,  адамның 
қабылдауын сезімінен бастайды. Бала қай затты болса да әуелі бес сезім арқылы (көру, есту, қол, тіл, 
сипау) танып біледі. Балаға керегі сөз, ереже емес, көркем сөздің өзін төтелеп оқып, содан білім, әсер, 
қоғамдық таным алу. Соның көбін бала мәтіннің өзінен ғана алады. Алғашқы жинақтау – кіріспе сөз 
емес,  тексті  оқудан  өткізіп,  соның  нақты  мазмұнын  игеру.  Оқудан  соң  шығарманың  тақырыбын 
тапқызсақ  –  бұл  тексті  оқудан  туатын  алғашқы  жинақтау  болмақ.  Екінші  саты  –  сол  шығарманың 
формасын таныту. Бұл – арқылы категориясына құрылған жұмыс, танымның ғылыми сатысы. Оның 
шығарма  идеясын  тапқызу  арқылы  жинақтаймыз.  Соңғы  жинақтау  тұсында  болса  сол  екі  оқудан 
алған білімі мен әсерін өздігінше игеріп байытады. Бұл үш сатының үшеуі де жүйелі түрде жатығу 
арқылы іске асады. Ол тез саналы оқуға (қол), есте қалдыруға негізделеді. Жүйелі түрде жүргізілген 
жаттығулар білімді дағдыға айналдырады. Бізде де нақты тексті сабақтан алшақтатып, немесе соның 
мазмұнын кіріспе сөзбен қабаттастырып өзі айтып беріп, жүрдек, саналы оқуға, шығарма мазмұнын 
игеруге мән берілмейтін жайттер бар. Ондайда мұғалім негізгі обьект болған көркем текіссттен де, 
оқушыдан  да  қол  үзеді.  Сөйтіп,  бос  сөзге  әуес  мұғалімдер  текістің  өзін  оқудан  туатын  алғашқы 
сезімдік қабылдауды елемейді»[2] – дейді.  
Ендеше көркем қабалдауды ұйымдастыруда өлеңді мәнерлеп оқуға басымдық береміз. Мәнерлеп 
оқу  көркем  мәтінді  аудиалды  қабылдаудың  тетігі.  Автордың  ой-пайымымен  көркем  шығарманы 
сөйлету күрделі  әрекеттің бірі.  Көркем мәтіннің болмысына терең бойлап, жете меңгермейінше  оны 
сөйлету  қиын.  Өлеңдегі  әр  сөз,  бунақ  белгілі  ой  ағымын  ұсынады.  Оны  дәл  сол  мәнінде  тиісті 
ырғағымен  оқу  үлкен  шеберлікті  талап  етеді.  Т.  Ф.  Қурдюшева  орта  мактеп  іс-  тәжірибесіндегі 
көркем  шығармаларды  қабылдаудың  тиімділік  әсерін  4  кезеңге  бөліп  қарастырады.  1  кезең  – 
қабылдауға дайындық; 2 кезең – мәтінді оқытудан кейін қалыптасатын қабылдау, 3  кезең – талдау 
кезіндегі тереңірек қабылдау, 4 кезеңі – қабылдаудағы жинақтау, қортынды[3]. 
Әдебиетті оқыту әдістемесі ғылымында классикалық әдістердің бірі саналатын  шығармашылық 
оқыту  әдісінің  бір  тәсілі  –  көркем  мәтінді  мәнерлеп  оқу.    Әдіскер-ғалым  З.Я.Рез  шығармашылық 
әдістің  бірнеше  тәсілдерін  ұсынады.  Көркем  мәтінді  мәнерлеп  оқу,  сахна  шеберлерінің  оқуы  т.б. 
Көркем  мәтінді  мәнерлеп  оқуда  дауыс  ырғағы,  әуезі,  қарқыны,  екпіні  –  барлығы  да  өлеңді 
қабылдауда  жағымды  жағдай  туғызушы  компоненттер  болып  есептеледі.  Өлеңдегі  ой  кідірістері, 
психологиялық кідірістердің де өзіндік ықпалы  болады.  
Мәтіннің мағыналық фонының құрылымы - көркем мәтіннің пішінінен мазмұнына қадам жасауды 
нұсқайтын  нысан.    Егер  әр  сөзді  таңба  деп  қарастыратын  болсақ,  әр  таңба  бір  ойдың  бейнесі. 
Поэтикалық  өлең  мәтіні    тарихи-мәдени,  рухани  болмыстың,  автордың  шығармашылық  әлемінің 
құрылымы  мен жүйесін танытатын  көптеген  таңбалардың  құрылымы  болып  есептеледі.  5-сыныпта 
оқылатын  М.Мақатаевтың «Мен таулықпын» өлеңінің мәтініне назар аударалық: 
Тау - алып жүрек Ана туған  
Мен – таулықпын! 
Таудан мен жаратылғам. 
Киіктің сүтін еміп ержеткенмін, 
Қуат алып қыранның қанатынан. 
 
Мен таулықпын! 
Таудан мен жаратылғам. 
Бұлт бүркеніп, жай отын ала туғам. 
Күн алғашқы
 
сәулесін маған шашып, 
Маған келіп түнейді қара тұман. 
 
Тау ұлымын, 
Тау – менің дәу бесігім, 
Мен оның әуресімін, сәулесімін. 
Асқар шыңдар желпиді бесігімді, 
Бір орамын ағытып сәлдесінің. 
Мен – таулықпын! 
202 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 2(56), 2016 г. 
Таудан мен жаратылғам.  
Тау деген Ана туған, дара тұлғам, 
Тауға барып, 
Көкке ұшып кетсем бе екен, 
Ұстап алып қыранның қанатынан...[4] 
Өлеңде  тау  заттық  ұғымнан  символдық  белгіге  айналған. Тау  -  өрліктің  биіктіктің,  тазалықтың, 
даралықтың белгісі. Өлеңдегі мағыналық фонды құрайтын заттық ұғымдарда «тау», «бұлт», «қыран», 
«жай оғы», «асқар шың» – таудың символдық бейнесін айқындайтын бірліктер. «Тау – дәу бесік» - 
қолданысы  ұлттық болмысқа қатысты концепт. Ал,  «Асқар шыңдар желпиді бесігімді, Бір орамын 
ағытып сәлдесінің» - деген тармақтардан  таудың көркем бейнесінің ақын қиялымен астасып,  көркем 
образды қолданыс тапқанын көреміз.  Бұл қолданыста  «тау» — «асқар шың»  –– «бұлт» образдары 
айқындалады.  Сонда  ақын  қиялында  «тау  —  бесігін»  асқар  шыңдар  ағытқан  «бұлт  —  сәлдесімен» 
желпиді.  Өлеңде мекеншақты танытатын «Күн алғашқы
 
сәулесін маған шашып, Маған келіп түнейді 
қара тұман»- сияқты  тармақтар бар. Екі тармақта антитезалық қолданыстар арқылы  күн мен түн, ақ 
пен қара,  жарық сәуле мен қараңғы түнек  ұғымдарын  туындата отырып, уақытты да, кеңістікті де 
қамтыған.  
Өлеңде тау сияқты  басқа да табиғат перзенттері: «киік» пен «қыран» таңбаланады. «Киіктің сүтін 
еміп  ер  жетуі»  ақынның  табиғаттың  киелі  кәусарынан  сусындап,  арман-қиялының  асқақтығына 
«қыранның қанатынан қуат алуы»  жеткізгені өрнектеледі. Мұнда да жер мен көк мекеншақ ұғымын 
тудырады. Табиғат – биологиялық, рухани қуат көзі ретінде таңбаланады.  
Ақын  да  тау  кейіптес,  тау  мінездес,  «бұлт  бүркенеді»,  «жай  отын  ала  туады».  Ақынның  «мені» 
мәтінде тау ұғымымен қабаттасады («Күн алғашқы саулесін маған шашып, Маған келіп түнейді қара 
тұман»).  Өлеңде  ақынның  эмоциялық  күйін  танытатын    пофосты  сөз  қолданыстары  –  «таудан  мен 
жаратылғам»,  «Тауға  барып,  Көкке  ұшып  кетсем  бе  екен,Ұстап  алып  қыранның  қанатынан...» 
ұшырасады.  Биіктен  биікке  өрлеу,  қиялдың    қанат  қағып,  өрге  самғауы  осы  шумақтарда  еркін 
танылады. Өлеңнің ассоциативті-мағыналық фоны  «Тау деген Ана туған, дара тұлғам» тармағында 
бейнеленген.  Ана  → Тау→ дара → тұлға немесе   тау - дара, тау - алып жүрек, тау- тұлға, тау дәу 
бесік.  Cонымен қатар табиғат – Ана  – тау–перзент ұғымдары  өріледі.  
Автордың  ассоциативті-психологиялық  күйі  өлең  мәтінінде  еркін  танылады.    Мәселен,  ақын 
таулық,  тау  мен  ол  бір-бірінің  иелігінде.  Ақын  мен  тау  егіз  ұғым  ретінде    ұсыналады,  яғни  тау  – 
мекен, тау- жаратылыс негізі. Ой қайталана отырып  өрбиді.  
Адам  жаратылысында  табиғатқа  тәуелді.  Барлық  күш-қуатын,  ырзық  несібесін  өзін  қоршаған 
ортадан  алады.  Адамның  рухани  күшінің  қайнар  көзі  де  табиғатта.    Табиғат  тылсымын  жүрекпен 
болжап, бағамдайтын ақынның қай-қайсы да  мұны жырмен өрнектейді.  
Мұқағали  шығармаларында  символдық    қолданыстар  көптеп  кездеседі.  Мәселен,  тау,  тау  өзені, 
түн,  қыран,    дала,    жел  сияқты    ұғымдардың  адам  жаратылысына  әсер-ықпалы,  одан  туындайтын 
шабыт-күй ақын шығармаларында өзгеше өрнек құрайды. Адам да табиғат перзенті ретінде рухани 
қуат пен шабытты туған жер, өскен орта, қоршаған табиғи дүниелерден алатынын аңғартады. Ақын 
шығармашылығында  өскен  өлкеге  деген  шексіз  сүйіспеншілігін,  ынтықтығын  сездіріп  отырады. 
Аспан таулар  аясында дүниеге келген Мұқағали бір шоғыр өлеңінде тауды жырлайды: «Хантәңірі», 
«Жігіттер, демалайық тауға барып», «Біздің таулар кемедей шұбатылған», «Таудай болғым келеді», 
«Тауда  өстім»,  «Ілініп  түн  тұр  тауларға»,  «Тау  бір  аңыз»,  «Түсіме  тау  кіреді»,  «Ығысыңдар,  ей 
таулар,  ығысыңдар»,  «Мен  таулықпын»  т.б.  Осындай  көркем  суретті,  сыршыл  өлеңі  «Мен 
таулықпында» ақын табиғаттың әсемдігін жырлай отырып, сол табиғатқа деген өзінің ынтызар көңілі 
мен  ой-толғамын  білдіреді.  Өлеңнің  басты  тақырыбы  –  өрлік,  биіктік,  асқақтық.    Ақын  табиғат 
перзенті  –  таудың  қасиетін  айта  отырып,  адам  баласының  жан  дүниесіне  бойлайды.  Адам 
табиғатындағы, іс-әрекетіндегі  өрлік, биіктік, асқақтық, ірілікті дәріптейді. 
Өлеңнің  тілдік  формасын  (поэтикалық  мәтіндегі  тіл  бірліктері  өрнегінің  жиынтық  жоспарын) 
зерделеу  жекелеген    тіл  бірліктерінің    жүйесін,  өлеңнің  композициялық  құрылымын  тануға  жол 
ашады.  
Өлеңдегі тіл бірліктерінің семантикалық мәнін айқындағаннан кейін олардың өлеңдегі құрылымы 
мен  жүйесін  аңғаруға  болады.  Өлеңнің  композициялық  құрылымы  қайталаулар  арқылы  шеңбер 
түзеді.    Курсивпен  берілген  сөздер  әр  шумақтағы  мағыналық  фонды,  экспресивті-эмоциялық  күйді 
танытады.  
203
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, № 2 (56), 2016 ж. 
Әрине,    5-сыныптың  оқушысына  өлең  мәтінін  дәл  осы  теориялық  ұғымдар  арқылы  түсіндіру 
немесе  сипаттату  орынсыз.  Тиімді  әдіс-тәсілдерді,  бағыттаушы  сұрақ-тапсырмаларды  пайдалана 
отырып  сөздің  мәнін  ашу,    кей  сөздердің  символдық  белгі  екендігін  таныту  қажет.  Өлең 
мағынасының  таянышы  болып  тұрған  сөздерді  белгілеу,  олардың  мәнін  әркімнің  өз  ұғым-түсінігі 
бойынша  пайымдату,  өлеңдегі  ерекше  мәнді  танытатын  сөздерді  саралау,  жүйелеу,  кластер 
түздіру, өлең құрылымын таныту оқушылардың ой белсенділігін арттыратын тапсырмалар болып 
есептеледі.  Бұндай  тапсырмалар  оқушылардың  танымдық  белсенділігімен  қатар,  шығармашылық 
мүмкіндігін  дамыта  түседі.  Сонда  ғана    оқушы  білімді  түсіну  арқылы  талдау,  қорыту,    өз  білімін 
бағалау кезеңдеріне өте алады.  
Лирикалық  шығармалардың  әрқайсысы  жеке  құрылымдық  жүйе  екендігін  белгілі.  Оларды 
оқытуда  қолданатын  әдістерді  жинақтап  айту  күрделі.  Солай  бола  тұра  біздің  тарапымыздан, 
лирикалық шығармаларды  талдауда, оқытуда жүйеленген жұмыс түрін ұсынамыз: 
1. Шығарманың басты және қосалқы тақырыптарын табу;  
2. Шығармадағы күрделі сөздер мен күрделі ұғымдарды анықтау, сөздік жұмысын жүргізу;  
3. Өлеңнің құрылысын талдау; 
4.  Өлеңдегі  көркем  сөз  айшықтарын  (троп,  фигураның  түрлері)    табу,  мәтіндегі  қызметін 
айқындау;  
5. Шығарманың композициялық құрылымын анықтау, жоспар құру;  
6. Шығарманың синтаксистік құрылым жүйесіндегі ой ағынын, тірек ұғымдар арқылы айқындау;  
7. Шығарма идеясын тану;  
8. Айторлық ұстанымды аңғарту.  
Я. А. Коменский оқу үдерісіндегі оқушыға білім мен тәрбие беру жұмысын мынадай төрт кезеңге 
бөледі: 
1.  Сыртқы  сезімді  тәрбиелейтін  жаттығулар.  Бұл  мақсаттағы  жаттығулар  арқылы  бала  өзін 
қоршаған ортаны, өмірді танып, олармен дұрыс қарым-қатынас жасауға үйренеді. 
2. Ішкі сезімді ой-қиял арқылы елестету мен есту, қол мен тілді тәрбиелейтін жаттығулар. 
3.  Нақты  зат  пен  нәрселердің  көлемі  мен  барлық  заттық  нәрселерді,  құбылыстарды  сезіну,  осы 
сезіну арқылы жиналған материалдар негізінде ой-пікір мен түйсікті дамыту. 
4. Ерікке қатысты; ұстамдылық, еңбек құмарлық, қабілетті дамытуға бағытталған жұмыстар. Осы 
бағыттағы жаттығулардың барлығын да лирикалық шығармаларды оқытқанда қолану маңызды.   
«Мен  таулықпын»  өлең  мәтініндегі  ойды  айқындау,  жинақтау,  жүйелеу,  қорыту  үшін 
төмендегідей тапсырмалар ұсындық: 
1.
 
Өлеңдегі тауды сипаттайтын сөздерді белгіле, сол сөздерді теріп жазып жүйеле. 
2.
 
«Асқар шыңдар желпиді бесігімді,  
Бір  орамын  ағытып  сәлдесінің»,  деген    тармақтарды  қайталап  оқы,  көз  алдарыңа  қандай  бейне 
елестейді?   «Сәлде» сөзі қай заттық ұғымның орнына жұмсалып тұр? Асқар шыңның түсі қандай? 
Сөз образын, көріністі, бейнені сипаттап айтып көр. 
3.
 
«Күн алғашқы
 
сәулесін маған шашып, 
Маған  келіп  түнейді  қара  тұман»-  деу  арқылы  ақын  нені  меңзейді?  Осы  тармақтарда  уақытқа 
қатысты сөз қолданыстары бар ма? Тауып белгіле, өз түсінігіңді айт. 
4.
 
Мәтіндегі  Ана  сөзінің  қолданысына  назар  аудар.  Өлеңде  ақын    Ана  сөзін  қандай  ұғымда 
қолданған деп ойлайсыңдар? 
5.
 
Өлеңде табиғаттың тағы қандай перзенттері  аталады.  
6.
 
Өлеңді  тұтас  қайталап  оқи  отырып,  тауға  деген  ақынның  қарым-қатынасы  мен  сезімін 
түсінуге күш сал.  
7.
 
Таудың қай қасиетін ақын ерекше қастарлейді? 
8.
 
«Тау ұлы» тақырыбына ой толғау жаз. 
Мектеп  оқулығында    осы  өлең  мәтініне  қатысты  мынадай    тапсырма  берілген  екен:  «Өлеңді 
мәнерлеп  оқы,  жаттап  ал»,    «Ақынның  ой-арманын  әсірелеп,  ақын  қиялын  қалықтататын  бейнелі 
сөдерді дәптерлеріңе жазып алып, есіңе сақтауға тырыс», «Өлеңнен тау ұлында болуға тиіс қандай 
қасиеттерді  аңғаруға  болады».[4]  Бұл  тапсырмалар  дәстүрлі  талдауларда  мақсат  етіліп  жүрген 
мәтіннің тақырыбы мен өзекті ойын танытуға да жетімсіздік етеді.  Оның үстіне ақын тау ұлының 
қасиеттерін  сипаттауда  басты  мақсат  етпейді.  Тау  ұлыны  қатысты  сындық  ұғымдағы  сөздер, 
эпитеттер  мәтінде  жоқтың  қасы.    Бұндай    дидактикалық  жағынан  кемшін  сұрақ-тапсырмалар 
оқушыны мейлінше тығырыққа тіреп, ой-қиялын шектейді. 
204 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 2(56), 2016 г. 
Мектеп  бағдарламасына  енген  М.Мақатаевтың  өлеңдерін  оқытуда  белгілі  бір  дәрежеде 
қиындықтар  бары  рас.  Оның  бір  себебі  мектеп  бағдарламасына  енген  ақын  шығармаларындағы  
пафостың  басымдығында.  Оқушыларға  өлең  мәтінінен  мағыналық  танымға  жетуден  гөрі  сезімдік 
танымға жету, түйсіну әлдеқайда күрделі болатыны рас.  Ақынның бұдан өзге «Фантазия», «Барлығы 
да  сендердікі»  өлеңдері  енген.  «Фантазия»  өлеңінде  ақынның  халықтың  кешегісі  мен  болашағы 
туралы ой толғамдары  танылады. Адамзат әлеміндегі қиял барша ғылым-білімнің, ғажайыптардың  
түрткісі. Қазақта  «Жеті қат жер», «жеті қат аспан»   деген ертеден айтылып келе жатқан ұғымдар. 
Аспан мен жер қабатының ғылымдағы атауы мен ерекшедіктері зерттелмей тұрып-ақ, халық табиғат 
ерекшеліктерін  зерделей  алғандығын  ақын  халқымыздың  ұшқыр  қиялы  мен  даналығына  жориды. 
Ата-бабамыздың  «ертеңін  ергегісінде»  болжаған    парасат,  пайымына  сүйсінген  ақын,  халықтың 
ғылым мен өркениет жолындағы қарым-қабілетінің молдығына сенеді.   

жүктеу/скачать 3,14 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: