Хабаршы вестник bulletin «Филология ғылымдары» сериясы Серия «Филологические науки»

Keywords:  expressivity,  categories of language, translation problems, elements of expressivity, source text, 
concept of expressivity, research of expressive means. 
 
The main difficulty in  translation of the art text is connected with adequate transfer of stylistic and 
expressional characteristics of the original. The idea of effect of famous scientist Eugene A.  Nida  is 
considered the most acceptable interpretation of adequacy of the art text translation. At the base of an idea, 
so-called "theory of dynamic equivalence" there is a thought that the main objective of the translator is 
causing adequate impression while reading translated text. At the same time withdrawal from equivalence in 
literal sense is justified, and the translator can use various methods of transformations with the purpose to 
cause the appropriate impression of  the reader. It is known an adequate translation can be only that 
translation which precisely conveys not only meaning, but also expressional and stylistic features of the 
source   [1, 24]. 
According to the Kazakh writer,  scientist-researcher, translator A.Zh. Zhaksylykov, " author's  tendency 
of shading and showing  the represented events by  estimated intonation is the sufficient thought-over 
strategy, and it is confirmed additionally by the movement of language forms" [2, 80]. Along with semantic, 
structural and communicative complete unity of the literary work, the peculiar feature of fiction is made by 
an  individual originality of works of the writer which finds the language expression in system of use of 
language categories, that is "language creativity" (according to R. K. Minyar-Beloruchev) [3, 176].   
246 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 2(56), 2016 г. 
It is known that works of the outstanding American writer Mark Twain are  differed by  the diversity of 
genres  and the  various elements of expressivity. In his creativity it is possible to allocate genres such as 
satire, humour, realism, romanticism, publicism, a philosophical fantasy. Transfering  of  an  source   
expression of the text of M. Twain's prose in translation is important and interesting aspect of research of 
expressivity in translation science. 
It should be noted that the main stylistic  technique  of M. Twain is shown in dialogues, and in the 
construction of the plot, it may be called  as the  affecting collision of distant, disconnected from each other  
unexpected words, concepts, objects, feelings, situations [4, 11].  
Ttranslation of Mark Twain works into Russian had been started since 1896. At present, many translators, 
for example, A.M. Zverev, N. Daruzes, E. Golderness, N. Treneva, A. Stratseva and others were engaged in 
the translation of author’s stories. 
The article deals with the translation of two stories of Mark Twain, namely, the story "Speech on 
Weather" ("
Погода  в  Ново  Англии") and the story "To Raise Poultry" is investigated ("Как  выводить 
кур"). Both stories are differed by the existence of the expressional moments. Expressivity is shown at all 
levels of language, on lexical, morphological, syntactic and stylistic levels.  
The leading type of expressivity in M. Twain's texts which two variants of translation are stated above is 
the lexical expressivity. At the same time words with an estimated component in its meaning are used very 
often, and it is easy to keep original expressivity in  translation. For example: 
- I reverently believe that the Maker who made us all makes everything in New England but the weather. 
[5, 34]. 
Translation of N. Daruzes: 
Я глубоко верю, что тот, кто сотворил нас, создает в Новой Англии все 
— 
за исключением погоды. [6, 28] 
Translation  of  the  anonymous  author: 
Я  благоговейно  верю,  что  создатель,  которому  все  мы 
обязаны жизнью, причастен ко всему в новой Англии, но только не к погоде. 
The words reverently and Maker are considered containing an estimated component. It is possible to see 
that in the first translation the expressivity of these words is reduced in comparison with a source text. Using 
descriptive translation method for transferring of sense of the word Maker  it is impossible to call very 
successful within achievement of the purpose of creation of the expressional translation [7,178]. In the 
second translation the expressivity of lexical units of a source text and target text is identical on 
expressiveness degree. It is also important to note, in particular, that with the source   considered proposal of 
the author of the text expressional technique of opposition (make severy thing in New England but the 
weather) which transfer in translation of the author of work it is possible to call more successful is realized 
stylistically (it is involved in everything in New England, but only not in weather), than in translation N. 
Daruzes (creates in New England everything — except for weather). 
The example of the following morphological means of signify of expressivity is interesting.  
-  In the spring I have counted one hundred and thirty-six different kinds of weather inside of four-and-
twenty hours. [5, 37]. 
Translation  of  N.  Daruzes: 
Весной  за  один  день  я  насчитывал  до  ста  тридцати  шести  ее 
видоизменений. [6, 44] 
Translation of the anonymous author: 
По весне я насчитал 136 разных состояний погоды за сутки. 
M. Twain used the modified word for designation of days (four-and-twenty hours) for creation of comic 
effect, achievement of expressivity, and also, perhaps, for strengthening of expressivity because the first 
mentions number (four), smaller on value, because of what the hyperbole realized within this offer (I have 
counte done hundred and thirty-six different kinds of weather) becomes even more expressed for the 
addressee of the text. When translating of the described compound word as the morphological carrier of 
expressivity translators use a trial and error method of a translation equivalent (one day, days). 
Syntactic means of signify  of expressivity are rather often used by the author in the analyzed stories. 
Repetitions are most often used. For example: 
- It is because he must choked, and choked effectually, too. [5, 35]. 
Translation of N. Daruzes: 
Ведь он должен быть придушен, и придушен основательно. [6, 39]. 
Translation  of  the  anonymous  author: 
Такой  петух  должен  быть  придушен,  причем  процедура 
должна быть проведена с гарантированным результатом. 
In  translation of the repeating original  word choked N. Daruzes managed to construct the design which  
ideally reflects the repetition conceived by the author of the text. The translation of the anonymous author is 
247
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, № 2 (56), 2016 ж. 
based by the descriptive method. At the same time instead of repetition of the word the art explanation of 
sense of part of the source syntactic design including repetition is used.  
Apparently from the above-stated sentences, M. Twain often uses technique of creation of parallel 
syntactic constructions. 
The stylistic means of saying expressivity used in the source analyzed texts are rather fully expressed in 
tests of the translations. We will review other interesting examples. 
- Old Probabilities has a mighty reputation for accurate prophecy, and thoroughly well deserves it. You 
take up the paper and observe how crisply and confidently he checks off what to-day's weather is going to be 
on the Pacific, down South, in the Middle States, in the Wisconsin region. See him sail along in the joy and 
pride of his power till he gets to New England, and then see his tail drop. He doesn't know what the weather 
is going to be in New England. [5, 54] 
Translation  of  N.  Daruzes: 
Почтенная  старушка  Теория  вероятностей  за  свои  правильные 
предсказания пользуется хорошей и вполне заслуженной репутацией. Вы берете газету и смотрите, 
как  решительно  и  уверенно  она  рассчитывает,  какая  погода  будет  на  Тихом  океане,  на  юге,  в 
центральных  штатах,  с  каким  горделивым  сознанием  своей  правоты  она  шествует  дальше,  пока 
очередь  не  доходит до  Новой  Англии. Здесь  хвост  сразу  опускается.  Она  не  в  силах  предугадать, 
какая здесь будет погода. [6, 65]. 
Translation  of  the  anonymous  author: 
Старая  добрая  теория  вероятности  завоевала  хорошую 
репутацию  за  точность  своих  предсказаний,  причем  справедливо  завоевала.  Достаточно  взять 
газету, чтобы убедиться, как решительно и уверенно она расписывает, какая сегодня погода будет 
в Тихом океане, в южных и центральных штатах, в районе Висконсина. Теория вероятности весело 
и  горделиво  купается  в  осознании  своей  силы,  пока  дело  не  коснется  Новой  Англии.  Уж  тут  ей 
приходится поджать хвост. Даже она не знает, какой будет сегодня погода в Новой Англии. 
In the original   sentence M. Twain uses technique of an embodiment (personification), author’s 
probability theory is associated with the man, unlike Russian-speaking translators who in the translations 
have also included an embodiment element, identifying probability theory with the woman. Such 
discrepancy can be explained with distinction of cultural basis at the author of the story and translators. In 
English-speaking culture any science is associated with a masculine gender while in Russian-speaking 
culture with female. 
It may be concluded that in texts with short comic of M. Twain's story most various means of saying 
expressivity have been used. It is impossible to allocate the leading means allowing to do texts of the author 
expressive however it should be noted some more mild usage of morphological means with active use of 
expressional lexical, syntactic and stylistic means.  
In general, the  expressivity of comic texts of M. Twain which have been translated within this part of 
work can be characterized as positive, figurative, magnifying, speech, semantic. In texts of the translations 
the source   expressivity keeps the properties.  
 
1
 
Toper P.M. Translation in system of comparative literary criticism / P. M. Toper. -  M.: Heritage, 
2000. - 253 p.  
2
 
Zhaksylykov A.Zh. Literary translation and literary process (selected lectures, researches and 
methodical recommendations): manual. – 
Almaty: "Tabala", 2013. – 312 p. 
3
 
Minyar-Beloruchev R. K. Theory and methods of the translation / R. K. Minyar-Beloruchev.  -  M.: 
Moscow lyceum, 1996. - 208 p.  
4
 
Maslova V.A. Linguistic analysis of expressivity of the literary text. –  Minsk: The higher school, 
2007. – 167 p. 
5
 
Mark Twain. The Celebrated Jumping Frog of Calaveras County.Stories. –  USA, Florida, 1867. – 
435 p.  
6
 
Mark Twain. The well-known jumping frog. Collection stories/translation N. Daruzes. –  M.: 
Education, 1963. – 432 p. 
7
 
Longman Dictionary of Contemporary English.-Harlow: Longman Ltd Group, London,1995.–775 p. 
 
 
 
 
248 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 2(56), 2016 г. 
Түйіндеме 
С.Д.  Сейденова - әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, әл-Фараби даңғылы., 71, ф.ғ.к., 
доцент, 
saule_dus@mail.ru
 
Т.О. Қоңырбекова - әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, әл-Фараби даңғылы., 71, аға 
оқытушы, 
tolkyn.79@mail.ru
 
Экспрессивтік элементтерді көркем әдебиетте аудару жолдары 
Мақала  аудармадағы  экспрессивтілік  мәселесіне  арналған.  Экспрессивтілік  тілдегі  субъективті 
категорияға  қатысты  болғанымен,  объективті  ортаны  тануда  да  көп  қызмет  атқарады.  Әр  тілдің 
экспрессивтілік  қоры  өте  бай,  әрі  әртүрлі  екені  айқын  нәрсе.  Тілдің  әр  деңгейінде  экспрессивті 
бірліктер өз рқлін атқарады. Одан басқа классикалық тұрғыда экспрессивтілік ұғымы  тілдің барлық 
ерекшеліктерін  жинап,  коммуникацияда  автордың  мазмұнға  қатысты  немесе  адресатқа  арналған 
ақпаратға байланысты субъективті ойын білдіруге қатысатыны айқындалады.. 
Соңғы  кезде  мәтіндегі  экспрессивтілік  мәселесін  зерттеушілердің  пікірлеріне  сүйенсек, 
экпрессивтіліктің  басты  қызметі  ретінде  жеке  адамның  санасы  арқылы  белгілі  сезімдер  мен  көңіл-
күйлерді  беру  мақсаты  деп  санайды.  Заманауи  психологиялық  ғылымға  жүгінсек,  тек  қана 
эмоциональдық кқңіл-күймен шектелмей, интеллектуалды ақпараттарды тұтынушыға жеткізе алады 
деген концептіге арқа сүйейді. Бүл кейінгі 20 жылдың ішіндегі шетел  және отандас ғалымдардың 
зерттеулер жүргізіп келе жатқанынан хабардар етеді. 
Бәрімізге белгілі жайт, Марк Твен шығармалары экспресивтілік элементтеріне бай. Оның көптеген 
әңгімелері  әлемнің  барлақ  тілдеріне  аударылған.  Аудармада  мәтін  экспрессиясын  бере  білу 
аударматанудағы ең қиын да қызықты құбылысқа жатады. 
Аталған  мақалада  Марк  Твен  прозасындағы  тілдік  экспрессивтілік  құралдары  қарастырылып, 
аудармаларының  түрлі  нұсқалары  салыстырылады.  Мәтіннің  түпкі  нұсқасындағы  экпрессивтік 
элементтердің орыс тілінде берілу жолдары анықталады. 
Түйін сөздер: экспрессивтілік, тілдік категория, аударма мәселелері, экспрессивтілік элементтері, 
түпкі нұсқа, экспрессивтілік концептісі, экспрессивтілік құралдарын зерттеу. 
 
Резюме 
С.Д.  Сейденова - Казахский национальный университет им. аль-Фараби, пр. аль-Фараби, 71, 
к.ф.н., доцент, 
saule_dus@mail.ru
 
Т.О. Конырбекова - Казахский национальный университет им. аль-Фараби, пр. аль-Фараби, 71, 
старший преподаватель, 
tolkyn.79@mail.ru
 
Способы перевода элементов экспрессивности в художественном тексте 
Статья  посвящена  проблеме  перевода  экспрессивности,  которая    представляет  собой  одну  из 
сложнейших категорий языка. Обусловлено это тем, что экспрессивность одновременно сопряжена с 
субъективным началом в языке и с познанием объективной действительности. Экспрессивный фонд 
любого  языка  чрезвычайно  богат,  разнообразен.  Практически  на  любом  уровне  языка 
функционируют  экспрессивные  единицы.  Кроме  того,  понятие  экспрессивности  в  классическом 
представлении, как известно, включает в себя совокупность всех признаков единицы языка или речи, 
которые  обеспечивают  ее  способность  выступать  в  коммуникативном  акте  в  качестве  средства 
субъективного выражения отношения автора к содержанию или адресату сообщения. 
Согласно  мнению  исследователей  проблемы  экспрессивности  в  тексте  последних  лет,  основной 
функцией экспрессивности сообщения любого типа является усиление его воздействия на сознание 
личности, воспринимающей информацию в текстовой форме, с целью провоцирования определенных 
чувств,  переживаний  и  поступков.  С  точки  зрения  современной  психологической  науки,  все  виды 
переживаний, не только эмоциональные, но и интеллектуальные, вызывают эффект экспрессивности 
у потребителя информации разного рода. Проблема экспрессивности языковых средств привлекала 
внимание  исследователей  отечественного  и  зарубежного  языкознания  на  протяжении  всего  20-го 
столетия.  
Как известно, произведения Марка Твена неизменно содержат элемент экспрессивности. Все его 
рассказы, вне зависимости от их объема, переведены на многие языки мира, и на русский язык в том 
числе.  Передача  исходной  экспрессии  текста  в  переводе  –  крайне  важный  и  интересный  аспект 
исследования экспрессивности. 
В данной статье рассматриваются языковые экспрессивные средства в прозе Марка Твена, а также 
проводится сопоставление нескольких вариантов выражения исходной экспрессии текстов автора при 
их переводе на русский язык. 
Ключевые  слова:  экпрессивность,  категория  языка,  переводческие  проблемы,  элементы 
экпрессивности, исходный текст, концепт экспрессивности, исследование средств экспрессивности. 
249
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, № 2 (56), 2016 ж. 
ҚАЛАМГЕР ҚҰПИЯСЫНАН СЫР 
 
 
ТАБЫСТЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ 
 
(Қазақ жазушысы Қуандық Түменбаевпен шығармашылығы жайында сұқбат) 
 
– 
Қуандық  аға!  Өткенде  Алматыдағы  Ұлттық  кітапханада  6  томдық  шығармалар 
жинағыңыздың  тұсаукесері  болғанын  бұқаралық  ақпарат  құралдарынан  көрген  едім.  Алты 
том деген, әрине, аз жұмыс емес. Әйтсе де, Сіздің бұрын да бірнеше кітаптарыңыз жарық көрді 
емес пе? Жалпы, өзіңіз әдеби шығармашылықпен қашаннан бастап айналыстыңыз? 
Қ.Түменбай: – Ең алғашқы жарық көрген шығармам «Қайың сапты кетпен» атты әңгіме болатын. 
Ол  Қызылорда  облысы,  Шиелі  аудандық  «Өскен  өңір»  газетінде  1970  жылы  жарияланған  еді.  Ол 
кезде мектептің 8-сыныбында оқимын. Әлгі әңгімем өзімнің өмірдегі кейіпкерім, әрі әкем Ыбырай 
Жақаев жайында еді. Әйгілі диқан, екі мәрте Социалистік Еңбек Ері – сол кісінің бейнесін сомдауға 
тырыстым. 
  
Кейінірек  жарық  көрген  тұңғыш  кітабым  әңгімелер  жинағы  болды.  Жинақты  әлгі  әңгіменің 
атымен атадым. Одан соң әр жылдары «Жүрдек пойыз»,  «Каникулды күткен қыз»,  «Жасыл жанып 
тұрғанда»,  «Жігіттің  көктөбесі»,  «Қой  мен  қойшы»,  т.б.  кітаптарым  шыққан.  Осы  кітаптарда 
жарияланған бірталай шығармаларымды бұл 6 томдыққа қайталап енгізбедім.  
  –  
Шығармаларыңызда қандай тақырыптар қамтылды, негізгі кейіпкерлеріңіз кімдер? 
Қ.Түменбай:  –  Өзім  Сыр  бойындағы  диқаншылар  ауылында  туып-өскендіктен  кейіпкерлерім 
көбіне  күрішші  қара  кетпен  иелері.  Ал  «Қазақ  әдебиеті»  газетінің  лауреаты  болған  «Қоңырау» 
аталатын әңгімемде қала мен дала арасындағы айырма, адамдар психологиясы сөз болады. «Ар мен 
дар»,  «Өлілер  мен  тірілер»  деген  публицистикалар  жинағында  экология,  Сыр  бойының 
проблемалары,  Байқоңыр  космодромының  мәселелері  айтылды.  Құдам  жапон  ғой.  Сол  жаққа  екі 
барғанымда  «Хибек  суя»  және  «Жапон  құданың  қалауы»  деген  екі  әңгіме  жаздым.  Олар  осы    6 
томдыққа енді. Жан-дүниесі бізге ұқсас халық екен. Соны ашуға тырыстым. Жұрт жаман қабылдаған 
жоқ. 
  – 
Шығармаларыңызды жазуда әдебиеттегі қандай жанрларды қолдандыңыз?  
Қ.Түменбай:  –  Алғашында  әңгіме  мен  публицистикадан  бастап,  одан  соң  очерк,  повесть 
жанрларында да  қалам тарттым. Оқшау ой - афоризмге жақын эсселерден тұратын «Көзбояуы жоқ 
көріністер»  деген  де  жинағым  шыққан.  Роман  жанрында  да  шамамды  байқап  көрдім.  Әлгі  6 
томдықтың ішінде «Бекеттегі бейкүналар» деген сол романым да бар. 
    –  
Жазушының барша шығармалары да өзіне ішінен шыққан перзентіндей ыстық болады 
дейді  ғой.  Дегенмен  жарық  көргеніне  біршама  жыл  уақыт  өте  келе  «Осы  шығармам 
өзгелерінен ерекшелеу»,– деп өзіңіз риза боларлықтай қайсысын атар едіңіз? 
Қ. Түменбай: – Өзің айтқандай, шығармашылық адамы әр туындысын да толғаныспен шығарады 
ғой. «Нашар шығарма жазайыншы» деп ешкім қолына қалам алмайтын болар! Әрине, жасыңа жас, 
шығармашылықта  тәжірибе  қосыла  келе  бұрындары  жазылған  шығармаларыңа  сын  көзбен  қарап 
сараптар кездерім де болып тұрады.  «Адам өз балаларын алаламайды»,– дегенмен, жазған жалғыз 
романым «Бекеттегі бейүнәлар» атты туындымды өзгелерінен жанрының ірілігі, күрделілігімен ғана 
емес, мазмұны да, құрылымы да ерекше – әрі көркем, әрі деректі шығарма деп санаймын.  
Романдағы бас кейіпкер Халел Мұңайтпас – бүгінде көзі тірі Хасен Қожа-Ахмет деген кісі. 1980 
жылдардың  басында  оның  радио,  теледидардан  берілген  әндерін  тыңдап,  газет-журналдардағы 
сатиралық  әңгімелерін  оқитынбыз.  1985  жылы  «Қазақ  әдебиеті»  газетіндегі  мақаласынан  оның 
қазақтың  ұлы  әншісі  Әміре  Қашаубайұлының  туысы  екенін    білдім.  Ұлы  әншіге  өзімнің  де 
жақындығым болғандықтан елең етіп, Хасенмен ұшырасқанымда пікірлескен кездерім болған. 1986 
жылы әлемді сілкінткен Желтоқсан көтерілісі болып өткеннен соң елде саяси қуғын-сүргін басталды 
ғой.  «Қазақ  теледидарының  редакторы  Хасен  Қожа-Ахмет  те  сотталыпты»  деген  суық  хабар  қазақ 
250 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 2(56), 2016 г. 
қаламгерлері  ортасында  дүр  етті.  Мәскеудің  пәрменіне  қазақта  шара  жоқ,  артын  күттік.  Тек 
бірпартиялық тоталитарлық жүйенің ызғары жіпси бастағанда ғана желтоқсандық батырларымызды 
іздеуге мүмкін туды ғой.      
Түрмеден  аман  оралып  «Желтоқсан»  ұйымын  басқарып  жүрген  Хасекеңе  1991  жылы  жолығып, 
өзім  бас  редактордың  орынбасары  болып  істейтін  «Алматы  ақшамы»  газеті  үшін  сұқбат  алмақ 
болдым. Әңгіме барысында Хасеннің Желтоқсан көтерілісіне дейін де –  1970 және 1977 жылдарда 
ұлттың  дискриминацияға,  отаршылдыққа  қарсы  мақалалар  жазып  таратқаны,  «Жас  қазақ»  ұйымын 
құрмақ әрекеті үшін екі рет саяси тұтқында болғанын білдім. Сұқбатымыздың нәтижесінде «Қанаты 
күйген қызғыш құс» деген деректі хикаят жазылды.  
Алайда 1970 жылдан басталған  еліміздің тәуелсіздігі жолындағы Хасеннің күресі бір романға жүк 
боларын сонда-ақ бағамдап, бірнеше жыл өте «Бекеттегі бейкүнәлар» романын жазуға отырғанмын. 
Бұл  тақырыптың  мені  қызықтырған  себебі,  тарих  ғылымдарының  докторы  Қамбар  Атабаев  өзінің 
«Туын  жықпай  алаштың»  атты  мақаласында:  «Хасен  Қожа-Ахмет  күресі  –  қазақ  халқының 
тәуелсіздік  үшін  күресінің  айрықша  бір  беті»,  –  дегеніндей,  еліміздің  тарихына  қатыстылығы. 
Сондай-ақ, Хасеннің сталиндік жазалау науқандары аяқталған 1953 жыл мен 1986 жылғы Желтоқсан 
көтерілісіне дейінгі кезеңде  қазақ тарихында жаламен емес, шынымен нақты саяси іс-әрекеті үшін 
сотталған  Орта  Азия  аймағы  бойынша  жалғыз  адам  болуы,  1977  жылы  Хельсинкидегі  «Әлемдегі 
саяси тұтқындар тізіміне» ілігуі.  
Қаһарымен  әлемді  тітіретіп  тұрған    КСРО  империясына  1970  жылдары  қарсы  шыққан  адамның 
қазақ  екендігін  мақтан  тұтып  насихаттау  өзімнің  қазақ  қаламгері  ретіндегі  парызым  деп  білдім. 
Романды  оқыған  адам  1970-1980  жылдардағы  КСРО  билігінің  ұлтаралық  қатынас  саясатында 
жіберген  келеңсіздіктер  мен  елімізде  азаттық  жолында  астыртын  да  болса  жүргізілген  күрес 
тарихынан хабардар болады. Қазірде жұрт кітаптан гөрі теледидарға әуес қой. Өкініштісі – бүгінде 
киномыз  саласында  нетүрлі  арзан  дүниелер  қаптап  кетіп,  ал  ғасырлар  бойы  қаншама  ұрпақ  қанын 
төккен  тәуелсіздігімізге  жетуге  үлес  қосып  сан  мәрте  азап  көрген  азаматымыз  жайындағы  осы 
романымды кино етіп шығарар бір режиссер қазақтан табылмай келеді. 
– 
Жазушы  өз  қиялына  ерік  берер  көркем  шығармадай  емес,  өмірде  шынайы  орын  алған 
деректі шығарма жазу үшін нақты құжаттар, дәлелдер қажет қой. Сіз ондай айғақтарды қалай 
жинастырдыңыз? 
Қ.Түменбай:  –  Иә,  халқымыз  үш  ғасырға  жуық  отарда  болғандықтан  тарихымызды  бөтен  елдің 
өкілдері  жазып,  өз  тарихымызды  өзіміз  жазу  мәселесі  бас кетер қауіпті  болғаны  рас.  Отаршылдық 
мекемелердегі,  мұрағаттардағы  тарихымызға  қатысты  құжаттарға  қолымыз  жете  алмаған  кезең  әлі 
есімде. Бірақ менің жазуға кіріскен кезім КСРО империясының ыдырауы басталып, билікті жеке-дара 
уысында  74  жыл  уақыт ұстап  келген  коммунистік  партия  ертеңгі  күні  не  боларын  білмей абдырап 
қалған «жылымық» кез еді. Хасен Қожа-Ахметті 1970, 1977 жылдары тергеген әскери трибунал, КГБ 
атымен белгілі Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті мекемелерінің, сот мұрағаттарының есіктері сәл де 
болса  ашылғанды.  Хасеннің  өзі  де  қаламгер  болғандықтан  үйіндегі  жеке  мұрағатында  бір  емес, 
бірнеше роман жазуға жетерліктей материалдар сақтаулы екен.  
– 
Романыңызда дерек пен авторлық көркемдеуді қалайша үйлестірдіңіз?  
Қ.Түменбай: – Көркем шығармалармен қоса публицистиканы да жазып жүргендігімнен бұл мәселе 
маған қиын бола қойған жоқ. Шындығында мен романға түпнұсқасын өзгеріссіз енгізгенім Хасенің 
1973 жылы жазған  «Оян, қазақ! Оян, елім!» деген үнпарағы. Ал оның 1970-1975 жылдарда жазған 
«Одақ  па,  әлде  отар  ма?»,  «Орыстардың  дүниедүзілік  жандарм  болуға  тырысуы»,  «Ұлттардың 
ассимиляциялануы  кімдерге  тиімді»,  т.б.  мақалаларынан  аз  мөлшерде  ғана  үзінділер  келтірдім. 
Өйткені,  еліміздің  тәуелсіздігі  жарияланар  тұста  Хасеннің  КГБ  1977  жылы  тәркілеген  мақалалары 
мұрағаттан  алынып,  бірнешеуі  газеттерде  жарық  көрген,  оқырмандарға  таныс  болатын.  Ал  саяси 
құжаттарды  мол  енгізу  роман  жанрын  көркем  шығарма  кейпінен    алшақтатып,  публицистикаға 
айналдырып жіберген болар еді. Сондықтан романды «деректі» дегенімде  түпнұсқа дерек-құжаттың 
я  одан  үзінді  енгендігін  ғана  емес,  романда  баяндалған  оқиғаларды    кейіпкерлердің  шын  мәнінде 
басынан кешкендігінде. Өйткені мен романдағы оқиғаларды ортамызда жүрген Хасеннің өз аузынан 
251
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, № 2 (56), 2016 ж. 
естіп,  жазғанда  соны  негізге  алдым.  Әрине,  романда  кейіпкерлердің  аттарын  өзгертіп  жаздым, 
бірталай тұсында көркемдік үшін қиялыма да ерік бердім. Мысалы, Желтоқсанда сотталған бір әйел 
кейіпкерді бұрыннан, 1986 жылға дейін Хасенмен таныс етіп көрсеттім. Қатерге басын тіге беретін 
Хасеннің  көпшілік  түсіне  бермейтін  мінезі  оқырманды  тосырқатпасын  деген  мақсатпен  романда 
оның отбасылық жағдайын суреттейтін тұстар қосып отырдым. Бұл тұстардан оқырман өзіне де етене 
жағын өмір тірлігін байқайды.    
– 
Алпыс  жаста  алты  томдық  шыққанымен  шығармашылық  жұмысты  тоқтатпағын 
боларсыз?  Алдағы  уақытта  оқырмандарыңызға  қандай  туындыларыңызды  ұсыну  ойыңызда 
бар? 
Қ.Түменбай:  –  Әңгіме  жанрында  бірнеше  тақырыпты  жоспарлап,  кейбірін  аяқтап  та  қалдым. 
«Көзбояуы  жоқ  көріністер»  деген  циклымды  да  жалғастырудамын.  Өзгесін  уақыт,  өмір  көрсете 
жатар. 
   – 
Уақытыңызды  бөліп  әдеби  шығармашылығыңыз  жайында  мағлұмат  бергеніңізге  сізге 
көптен-көп  рахмет!  Оқырмандарыңыз  атынан  «Қаламыңыз  мұқалмасын!»  деген  тілек 
айтамын!   
 
Сұқбат алған  Айжан Қожа-Ахмет,  
 
Абай атындағы ҚазҰПУ филология бөлімінің 1-курс магистранты.   
 
Жоба жетекшісі: ф.ғ.к. ҚазҰПУ-дың аға оқытушысы Ибраева А.Д. 
 
 
 
 
 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
252 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 2(56), 2016 г. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
253