Хабаршы вестник «Жаратылыстану-география ғылымдары»

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №4(42), 2014 ж. 
17 
ХИМИЯ ҒЫЛЫМДАРЫ 
ХИМИЧЕСКИЕ НАУКИ 
 
ӘОЖ 547.979.7+0,26+541.427.49 
 
ПОРФИРИНДЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ МЕТАЛДЫ ҚОСЫЛЫСТАРЫ 
 
Ж.Қ. Қорғанбаева – аға оқытушы, х.ғ.к.,  
Е.А. Бектуров – ҚР ҰҒА академигі, х.ғ.д., профессор 
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті 
 
Мақалада  табиғи  және  синтетикалық  порфириндердің  металды  комплекстерін  алу  мәселелері  қарастырылған. 
Әдеби  шолуда,  металды  порфириндердің  макрогетероциклдің  координациялық  сферасына  кіретін  лиганданың, 
сонымен қатар орталық металл ионын өзгерту мүмкіндігінің арқасында құрылымы көп түрлі, өздігінен түзілетін ішкі 
комплекстік қосылыстардың көптеген тобының бірі болып табылатындығы туралы мәліметтер келтірілген. Сондық-
тан  порфириндердің  металдыкомплекстерінің  негізіндегі  өздігінен  ұйымдасатын  құрылымдарға  ие,  табиғи  және 
олардың  синтетикалық  үлгіліріне  де,  қызығушылық  өсуде.  Порфириндер  мен  металды  порфириндерді  зерттеуге 
деген қызығушылықтың артуы оларды ғылым мен техниканың көптеген салаларында қолданыс табуына негізделген.  
Порфириндердің  биополимерлермен  комплекстері  оттек  тасымалы  сияқты  тірі  ағзалардағы  өмірлік  маңызы 
функцияларға қатысатын құрамында металл бар табиғи пигменттер екендігі белгілі.  
Соңғы  жылдардағы  ғылыми  еңбектерде  жарияланған  мәліметтерге  жүргізілген  сараптау  нәтижесінің  көрсетуі 
бойынша, қарқынды түрде зерттелініп отырғанхимиялық қосылыстар кластарының бірі – порфириндер мен олардың 
металды комплекстік қосылыстары. Осы бағыттағы ғылыми әдебиетке жасалған шолу, көптеген жұмыстар синтети-
калық  порфириндерді  алуды  зерттеуге,  синтетикалық  және  табиғи  порфириндер  мен  олардың  металдыкомплексті 
қосылыстарына  алуға  және  олардыңсуда  еритін  қосылыстарын  жасау  мәселелеріне,  сонымен  қатар  металды 
порфириндердің каталитикалық қасиеттерін зерттеуге, олардың құрылымы әр түрлі полимерлермен әрекеттесулері-
нің ерекшеліктерін, алынған қосылыстардың физика-химиялық қасиеттерін, қолданылу саласын анықтауға арналған.  
Түйін  сөздер:  порфиндер,  порфирин,  хлорин,  феофитин,  хлорофилл,  гематопорфирин,  металды  порфириндер, 
тетрапиролды макроциклдер. 
 
Табиғи  жүйелердегі  көптеген  физиологиялық  белсенді  қосылыстардың  арасында  тетрапиролды 
макроциклдердің  алатын  орны  ерекше.  Олар  Жер  бетіндегі  тіршілік  әрекетінің  маңызды  үрдістерінде 
ерекше  рөл  атқарады.  Тіршіліктің  дамуының  бастапқы  сатысында  органикалық  көміртектің  негізгі 
көздері – әр түрлі теңіз фитопланктондары, бактериялар және көк жасыл балдырлар болған болса, қазіргі 
жағдайда  олардың  орнын  Жер  биосферасында  мекендейтін  немесе  өсіп  жетіліп  жатқан  алуан  түрлі 
жоғарғы тірі  организмдер басқан. Жер бедерінің  әр  түрлі  қабаттарында порфириндер  мен хлориндердің 
алуан  түрлі  формадағы  тетрапирролды  пигменттері  көптеген  мөлшерде  кездеседі  [1].  Табиғи  тетрапир-
ролдарға көптеген  белгілі, табиғаты әр түрлі порфиринді қосылыстар:  өсімдіктердегі және бактериялар-
дағы фотосинтезді жүзеге асыратын хлорофилдер мен бактериохлорофилдер; молекула күйіндегі оттегін 
тасымалдайтын  және  сақтайтын,  электрондардың  тасымалын  қамтамасыз  ететін  гемдер;  изомеризация 
реакцияларымен байланысты және метилді топтардың тасымалдануын қамтамасыз ететін корриноидтар; 
сульфит пен нитриттің тотықсыздануын қамтамасыз ететін сирогем; метантүзгіш және әр түрлі бактерия-
лар  түзетін  метогенездің  соңғы  сатысына  әсер  етуші  метилредутазды  жүйе  компоненті  –  құрамында 
никелі бар тетрапинол F430факторы жатады [2].  
Хлорофилді  және  геминді  құрылымдармен  қатар  жануарлардың  бірқатар  организмдері,  бір-бірінен 
макроциклдерінде  әр  түрлі  перифирикалықтоптарының  болуымен  ерекшеленетін  уро-,  копро-,  прото-, 
дейтеро және пемтопорфириндерді өндіреді. Жер бетінде кездесетін  биопорфириндер  осы тетропиррол-
дардың туындылары болып табылады [4]. 
Дем  алу  мен  фотосинтез  кезіндегі  барлық  биологиялық  маңызды  жүйелерде  порфирин  оқшауланған 
күйде  болмайды,  ол  төменгі  және  жоғары  молекулалық  қосылыстармен  бірге  күрделі  комплекстердің 
құрамында қызмет атқарады. Биополимердің арнайы аумағы мен макрогетероциклді лиганданың, металл 
ионының  қатаң  анықталған  комбинациясы  осы  қосылыстардың  тірі  организмдердегі  биологиялық 
белсенділігі мен сұрыптылығы айқын байқалуы үшін анықтаушы фактор болып табылады. 
Пирролдың төрт қалдығы метинді жалғаушы топтармен кезек-кезек байланысқан порфинтетрапиррол-
ды макроциклдік қосылыстарпорфириндер класы қосылыстарының негізін салушылар болып табылады. 
Порфиннің  туындылары  –  порфириндер.  Порфиндермен  салыстырғанда  порфириндерде,  пирролдың 
периферикалық  сегіз  сутек  атомдарының  кейбіреуімен  байланысқан  бүйір  тізбектері  болады.  Орынба-
сардың түрі мен орналасу реті арқылы сәйкес туындының аталуын анықтайды [5].  

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №4(42), 2014 г. 
18 
Порфириндер  –  айқын  түсті  қосылыстар.  Қазіргі  кезде  оларға,  көп  контурлы  қосарланған  жүйеге  ие 
көптеген он алты мүшелі, макроциклді тізбекті ароматты қосылыстардың өкілдері жатады [6]. 
Порфириндер  табиғатта  кең  таралған.  Өсімдіктер  әлемінде  хлорофилдер  мен  бактериохлорофилдер, 
жануарлар әлемінде гемоглобин мен миоглобиннің, гемқұрамды ферменттер мен цитохромдардың және 
басқа  да  бірқатарпорфириндердің  құрамына  кіретін  протопорфириндер  ΙX  жатады  [3].  Біздің  жер 
шарымыздағы  тіршіліктегі  порфириндердің  маңызын  бағалау  қиын.  Көмірсутек  шикізаттарының  (газ, 
мұнай, көмір және т.б.) барлық қоры хлорофилдердің тікелей қатысуымен жасалған [7]. Олардың екеуі – 
хлорофилл а және хлорофилл b – фотосинтез үрдісінің басты қатысушылары [8]. Жануарлар ағзаларында, 
порфириндер, өсімдіктердегі түзілген органикалық заттар қарапайым құрылымдарға және соңында көмір-
қышқылы  мен  суға  ыдырайтын,  фосфорирлеу  және  тотығу  процестерінде  үлкен  роль  атқарады.  Үрдіс 
барысында үлкен энергия қоры бар ерекше қосылыстар түзіледі, олардың бірі аденозинтрифосфат (АТФ) 
болып табылады. 
Хлорофилдерге жасыл түс тән, жартылай гидрленген бір немесе екі пирролдан тұрады және молекула 
«хлорин» немесе«бактериохлорин» деп аталады. Қызыл түске ие порфириндерде, пирролдар бір - бірімен 
метинді  жалғастырғыштармен  қосылған,  макроцикл  «порфин»  деп  аталады.  Маңыздысы  В12  дәрумені 
болып  табылатын  кобаламиндер  үшін  барлық  төрт  сақина  да  жартылай  гидрленген  және  бір  метинді 
жалғастырғыш  орнына,  пирролдар  арасында  тікелей  байланыстар  бар.  Бұл  тізбек  коррин  деп  аталады. 
Порфириндер – гемоглобин, миоглобин, цитохромдар, каталазалар және пероксидазалар құрамына темір 
иондарымен  -  гемді  комплекстер  түрінде  енеді.  Хлорофилдер  мен  бактериохлорофилдердің  құрамында 
магний болады. В12 дәрумені мен кобаламиндерде, атауы айтып тұрғандай, кобальт орталық ион ретінде 
болады [9, 10]. 
Тегінде  порфириндер:  порфин,  1-8  бойынша  немесе  α  –  β  атомдарына  Н  (этиопорфирин  I  (мыспен 
комплекс  2)  және  II,  октаэтилпорфин,  октафенилпорфин,  протопорфирин  ΙX  (3),  мезопорфирин  ΙX, 
гематопорфирин  ΙX,  дейтеропорфирин  ΙX,  копропорфирин  ΙΙΙ,  уропорфирин  ΙΙΙ,  пирропорфирин  XV, 
филлопорфирин XV) ығыстырылған оның туындылары немесе тетрафенилпорфин, оның функционалды 
туындылары, тетрабензопорфин, тетрафенилтетрабензопорфин, циклофанды немесе сызықты димерлер. 
Азопорфириндер:  порфиннің  және  оның  туындыларының  азаығыстырылғандары  (моно-,  ди-,  три- 
және тетраазапорфин, тетраазатетрабензопорфин – фталоцианин (4), фталоцианиннің полимерлері).  
Хлориндер:  негізін  салушы  –  хлорин  (5)  және  оның  туындылары  (этиохлорин  Ι,  тетрафенилхлорин, 
хлорин e6, радин g7, пиррохлорин) бактериохлорин (6). Форбиндер: негізін салушы – форбин және оның 
туындылары  (а  феофорбиді,  а  феофитині  (8),  b  феофитині  (9)),  порфириногендер  (10)  n  -  алкилпор-
фириндер [11-13]. 
Порфириндер  мен  оған  жақын  жүйелер  (фталоцианиндер,  субфталоцианиндер,  изокорролдар, 
сапфириндер,  порфицендер,  субазапорфириндер,  инвертирленген  порфириндер  және  т.б.)  –  осы  күнге 
дейін зерттеліп жатқан маңызды қосылыстар. Құрамында күкірт, селен және теллур бар порфириндер де 
кеңінен  зерттелініп,  әр  түрлі  салаларда  қолдану  мүмкіншіліктері  көптеген  авторлардың  еңбектерінде 
қарастырылуда [14]. 
Порфириндер мен порфириндерге құрамы, құрылысы және табиғаты жақын қосылыстардың қышқыл-
дық  –  негіздік  қасиеттері  белсенді  зерттелуде.  Көптеген  жұмыстарда  айтылған  молекулалардағы  N 
атомдарының  моно-  және  депротондануына  ерекше  көңіл  аударылған.  Сонымен  қатар  порфиринді 
тізбектің  NH-тобының,  фасфазинді  негіздермен  дианиондардың,  күшті  негіздер  әсерінен  әрекеттесуі 
кезінде  моноанионның  түзілуімен  депротондауға  қабілеттілігін  зерттеуге  деген  қызығушылық  та, 
жүргізілген  жұмыстар  да  аз  емес.  Бұл  бөлшектердің  физика-химиялық  қасиеттері  көрінетін  аймақтағы 
спектроскопия және ЯМР көмегімен сипатталған. Авторлардың [15] теориялық жұмысарында порфирин-
дер  мен  оларға  жақын  жүйелердің  геометриясын  сипаттау  үшін  электронды  корреляцияны  есепке  алу 
маңызды екеніне көңіл аударылған. Порфиринді ядроның мүмкін болатын изомерлерін жүйелі зерттеуді 
бірнеше  ғылыми  топтар  жүргізген.  Сутектің  транс  -  транс  тасымалдануы,  цис-  интермедиат  арқылы 
өтетін екі сатылы үрдіс екендігі есептеулер арқылы анықталынды. Порфиринді циклдің екі таутомері мен 
оның моно  - және  дианиондары, сонымен қатар порфиринді сақинаның фрагменті ретінде қарастырыла 
алатын  екі  жүйе:  біреуі  –  үш  пирролды  сақиналы,  екіншісі  –  нейтралды  және  анионды  формадағы 
пирролдың өзінің теориялық жолмен қышқылдық қасиеттері зерттелген [16]. 
Биологиялық жүйелердегі порфириндер мен олардың аналогтарының негізгі мақсаттары – макроцикл-
дің  координациялық  орталығына  металдарды  енгізу,  ал  координациялық  орталыққа  енген  металл 
биохимиялық  процестердің  орталығы  болып  қызмет  атқарады.  Орталықтағы  металл  атомындағы, 
порфирин құрылысындағы немесе макромолекулалы ортаның құрылысындағы азғантай өзгеріс, әр түрлі 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №4(42), 2014 ж. 
19 
биохимиялық  реакциялардың  пайда  болуын  тудырады  [5].  Сондықтан  табиғиларға  ұқсас,  құрамында 
порфирин бар табиғи супер- және  супрамолекулярлы жүйелердің үлгілерін синтездеу үлкен  қызығушы-
лық тудыруда.  
Порфириндердің  маңызды  қасиеттері,  молекуладағы  координациялық  орталықтарының,  шамамен 
радиусы  2Ǻ  болатын  N
4
  азот  атомдарымен  шектелген  M
2+
,  M
3+
,  M
4+ 
және  одан  да  жоғары  тотығу 
дәрежесіне ие металл иондарын координациялауға қабілетті болуы. Комплекс түзу нәтижесінде әр түрлі 
құрылымдық және химиялық ерекшеліктері бар, жоғары биологиялық және каталитикалық белсенділікке 
ие  металдыпорфирин  деп  аталатын  комплексті  қосылыстары  түзіледі.  Осы  кезде  металл  N
4
  орталығын 
еншілепMN
4
 атомдарынан жазық координациялы түйін түзіп xy экваториалды жазықтығынан орын алады 
немесе  N
4
  атомдары  жатқан  жазықтықтан  сәл  көтеріңңкі  күйде  әр  түрлі  геометриялық  құрылымды 
координациялық  түйіндер  түзеді:  терагоналды  пирамидадан  L(MN)
4
,  октаэдр  (L
1
)(L
2
)MN
4
  және  одан  да 
күрделі геометриялық фигураларға дейін. 
Орталық  атомның  жазықтықтан  шығуы  L  молекуласымен  донорлы  –  акцепторлы  әрекеттесу 
нәтижесінде болады. Егер металл M xy жазықтығының қарама – қарсы жағынан табиғаты бірдей екінші L 
молекуласын  қосып  алуға  қабілетті  болса,  онда  ол  N
4 
жазықтығының  орталығына  қайтып  оралады. 
Порфиринінің  4  азот  атомымен  байланысқан  металдың  координациялық  сферасына  кіруге  қабілетті 
лигандалар  (L
1
)  аксиалды  деп  аталады.  Порфириндер  мен  олардың  комплекстерінің  спецификалық 
құрылысының, өзіндік қасиеттерінің ерекшеліктеріне және алуан түрлі құрылымдарының көптігіне орай 
металдыпорфириндердің  молекулаларын  биологиялық  процестерде  биокатализатолар  (ферменттер) 
ретінде  қолдану  мүмкіндіктері  артуда.  Порфириннің  құрылымының  көп  түрлілігі,  ондағы  порфин 
молекуласының  сутек  атомдарының  орнын  орынбасарлар  басуы  арқасында  химиялық  түрленуінің 
көптеген жолдарынының болуына байланысты [17, 18].  
Металдыпорфириндер  макроциклдік  комплекстер  болып  табылады,  бұл  олардың  құрылымы  мен 
қасиеттеріне  әсерін  тигізеді.  Бірақ,  оларқосарланған  π-  жүйелі  ароматты  макроциклдарының  болуымен 
басқа да көптеген макроциклдік комплекстердің топтарынан ерекшелінеді. Порфириндердің ароматтылы-
ғын  олардың  электрон-донорлы  қасиеттерімен  анықтайды,  яғни  оң  және  теріс  зарядтарды  ароматты 
орбиталдарға орналастыру арқылы олардың локальдылығын төмендетуге қабілеттілігінің болуы. Осының 
арқасында, катион- және анион- радикалды түрлерімен қатар металдыпорфириндер негізіндегі биология-
лық  белсенді  қосылыстардың  қызметі  кезінде  пайда  болған  металдардың  әр  түрлі  тотығу  дәрежелері 
тұрақталынады.  Орынбасарлар  ретінде  координирлеуші  функционалды  топтары  жоқ  порфириндер  екі 
түрлі комплекстер  түзуі мүмкін – аминді  комплекстер, немесе интермедиаттар және металдыпорфирин-
дер. 
Аминді  комплекстерде  (  интермедиаттарда  )  порфиринді  лиганда  (Н
2
П)  бейтарап  молекула  түрінде 
болады. Интермедиаттың түзілу үрдісін келесі реакциямен көрсетуге болады:  
MX
n 
(Solv)
m
 + H
2
П ↔ MX
n
 (Solv)
m-2
 (H
2
П) + 2Solv 
мұнда  (М  -  әдетте  ауыспалы  металл)  сольваттанған металдың  тұзы  ішкі  координациялық  аумағынан 
еріткіштің(Solv)  екі  молекуласын  жоғалтады  және  азоттың  үшіншілік  екі  атомдарының  арқасында 
порфириннің  молекуласын  координирлейді  [19].  Ауыспалы  металл  тұзы  жүйесінде  -  порфирин  бірден 
келесі реакция теңдеуіне сәйкес металдыпорфирин түзеді: 
MX
n
 (Solv)
m
 + H
2
П → 2HX + (X)
n-2
 MП + mSolv 
(мұндағы, MП – металдыпорфирин)  
Металдыпорфириндердің  түзілу  реакциясы  үшін  NH  –  тобының  екі  протоны  үзіліп,  металл  – 
порфирин  күшті  әрекеттесуі  нәтижесінде  координациялық  аумақ  түбегейлі  өзгереді.  Өз  кезегінде 
металдыпорфириндер:  химиялық  байланыс  түріне  байланысты  –  қозғалғыш  (ионды)  және  тұрақты 
(ковалентті) болып, MN
4
  координациялық  орталығының геометриясына байланысты –  орталық  симмет-
риялы  жазықтықты  және  орталықтағы  симметриялы  емес  жазықтықтан  тыс  болып,  орталық  атомның 
координациялық  қанығуының  дәрежесіне  қарай  –  таза  порфиринді  комплекстер  мен  порфириндердің 
экстракомплекстері  болып  бөлінеді. Сэндвичті және  әр түрлі полимерлі металдыпорфириндер  болуы  да 
мүмкін [20, 21]. 
Теория мен практика үшін d- электрондық деңгейінде орналасқанметалдардың тұздарының порфирин-
дермен комплекстүзу реакциялары да қызығушылық тудырады. Порфириндердің p- және d- деңгейлерін-
дегі металдармен  комплекстері жоғары тұрақтылығымен  ерекшеленеді [22]. Комплекстегі (металдыпор-
фириндегі)порфириннің  лигандасының  орнын  басу  үшін,  тек  қана  еріткіш  молекуласының  әрекеті 
жеткіліксіз.  Порфирин  молекулаларының  ерітінділерде  сольваттануына,  әр  түрлі  еріткіштердегі  еруіне, 
порфирин  комплекстерінің  лигандаларының  қосымша  координациялануына  (экстра-координацияла-
нуына), макроциклді эффект жоғары әсер ететіндігі анықталды [5]. 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №4(42), 2014 г. 
20 
Хлорофилдер  макроциклдерінің  ортасында  Mg
2+
  ионы  болады,  ал  порфириндерде  –  екі  және  үш 
валентті темір, ал сирек жағдайларда мыс, цинк және басқа да металдардың ионы болады. Осы металдар-
мен  қатар  мұнай  порфириндерінде  кездесетін  ванадий  (V)  мен  никелді  де  айта  кеткен  жөн.  Бірақ  бұл 
комплекстер табиғи қосылыстар болып табылмайды, себебі  олар мұнай түзілу үрдісі кезінде, хлорофил-
дердегі магнийдің әлсіз иондарын ванадий, никель және басқа да металл иондары ығыстырып шығаруы-
ның нәтижесінде пайда болған [23]. 
Порфиринді  макроцикл  ерекше  хелат  түзгіш  қасиеттерге  ие,  соған  байланысты  Д.И.  Менделеев 
кестесінің  элементтерінің  көп  бөлігімен  әр  түрлі  порфиринді  комплекстері  алынуда.  Олардың  арасында 
порфириндердің,  хлориндердің  және  бактериохлориндердің  палладийлі  комплекстері  ерекшеленеді.  Екі 
валентті палладий ионы порфирин жазықтығында да, оның үстіңгі бөлігі мен қатар макроциклдің сыртқы 
жағында  да  орналасуы  мүмкін.  Pd  –  порфиринді  комплекстерді  зерттеу  мәселелері  шартты  түрде  үш 
топқа  бөлініп  ұсынылған  [24].  Біріншісі,  металл  ионы  макроцикл  жазықтығында  орналасқан  кездегі 
порфириндердің  палладийлі  комплекстерін  зерттеудің  физика  –  химиялық,  ең  бастысы  спектралды 
қасиеттерін біріктіреді. Екіншісі, металл ионының макроциклдің орталық жазықтығында немесе перифе-
риясында орналасқандағы палладий порфириндердің реакцияға қабілеттілігін зерттеу жатады. Үшіншісі, 
палладий  нанотехнология  үшін  сызықты  және  циклді  олигомерлер  алуда  2,  3  және  одан  да  көп  макро-
циклдерден  супрамолекулалы  құрылымдар  жасалуда  қолданылады.  Бұл  жағдайда  палладий  иондары 
макроциклдердің тек қана сыртқы жағында орналасады. 
Порфириндер  мен  олардың  комплекстерін  алу  үшін  негізгі  екі  реакция  қолданылады:  1)  порфирин 
лигандасының  металдар  тұздарымен,  оксидтерімен  немесе  корбанилдерімен  комплекстүзуі;  2)  металл 
ионының  көздері  –  тұздар,  оксидтер  немесе  бос  металл  иондары қатысында  макроциклдің  тұйықталуы. 
Тетраазатетрабензопорфиндер мен тетрабензопорфиндердің комплекстерін екінші әдіс бойынша алады. 
Органикалық  еріткіштерде  комплекстүзу  реакцияларын  жүргізу  үшін  комплекстүзуші-ионға  донор 
ретінде  хлоридтер,  ацетаттар  немесе  ацетилацетонаттар  қолданылады.  Еріткіштер  ретінде  HOAc, 
метанол, ацетон қолданылады; ДМФА әмбебап еріткіш болып табылады. 
MX
n
(Solv)
n-m
 + H
2
P(Solv)
p 
→ MP(Solv)
q 
+ (m-2)X(Solv)
r
 + 2HX(Solv)
s
 
мұндағы  m  –  бірзарядты  ацидо  лигандалар  саны,  n  –берілген  еріткіштегі  комплекстегі  металл 
катионының  максималды  координациялық  саны.  HOAc  ортада  тұрақсыз  металдыпорфириндерді  (CdP, 
CaP, HgP) алуға болмайды. 
Негізінде берілген реакция өзінің табиғаты тұрғысынан металл катионының бірінші координациялық 
сферасында лигандалардың орынбасу реакциясы болып табылады. Көптеген  еріткіштерде  тұз аниондық 
лиганда тұрғысынан иондалмаған күйде болады:  
MX
n
(Solv)
n-m
 
Кинетикалық зерттеулер нәтижесі реакцияның бимолекулалы екендігін көрсетті, берілген теңдік екіші 
реттік  жылдамдықтікі.  Комплекстүзу  реакциясы,  активтену  энтропиясының  теріс  және  активтену 
энергиясының  біршама  маңыздырақ  өлшеміне  ие  баяу  жүретін  үрдіс.  Бимолекулалы  баяу  сатыда 
ауыспалы, тұрақсыз жағдай орнайды. 
Авторлар  [25,  26]  жұмыстарында  ацитонитрил  мен  диметилсульфоксидерітінділеріндегі  кадмий 
мезопорфирині  мен  протопорфиринінің  Co(ΙΙ)  және  Zn(ΙΙ)  хлоридтерімен  әрекеттесуі  кезіндегі  металл 
алмасу  кинетикасы мен  осы процестің өтуі кезіндегі металдыпорфириндердің  ерітінділерінің спектрінің 
өзгеру ерекшеліктерін зерттеген. Реакцияны келесі түрде бейнелеуге болады: 
CdП + MCl
2
 (Solv)
n-2
 → CdCl
2
(Solv)
n-2
 + MП 
мұндағы CdП және MП – металдыпорфириндер, MCl
2
(Solv)
n-2
 – металдардың хлоридтерінің сольватты 
комплекстері  [27].  Прототоптың,  табиғи  порфириндермен–  протопорфирин,  мезопорфирин,  дейтропор-
фирин  және  гематопорфириндердмен  комплекстеріндегі  Cd
2+
  иондарының  Zn
2+
  иондарымен  ығысу 
кинетикасы [28] жұмыста зерттелген. Ацетонитрил және диметилсульфоксид ортасында кадмийді цинкке 
алмастыру  реакциясының  компоненттерінің  арасындағы  стехиометриялық  қатынас  есептелінген. 
Порфириндердегі  орынбасарлар  табиғатының  және  d-  деңгейіндегі  металл  мен  еріткіш  иондарының 
әсерін  ескере  отырып,  металл  алмастыру  реакциясының  белсенділігінің  механизмі  қарастырылған. 
Сонымен  қатар  кадмийді  цинк  пен  кобальтқа  алмастыру  реакциясы  екі  сатылы  және  екінші  ретті 
реакцияның кинетикалық теңдеуіне бағынатыны көрсетілген: 
-dc
CdP
 / dt = k
v
 [CdP][MCl
2
]. 
Жылдамдықтың бимолекулалы (нағыз) константасы (k
v
) еріткіш пен металл тұзының табиғатына ғана 
емес, сонымен қатар металдың концентрациясына да тәуелділігі анықталды. 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №4(42), 2014 ж. 
21 
Металдыпорфириндердің координациялық орталығында металл алмастыру реакциясы барлық белгілі 
реакция  түрлерінің  ең  күрделісі  болып  табылады.  Оған  тотығу-тотықсыздану  (қозбаған  электрондар 
тасымалы)  мен  қышқылды  және  негізді  (протондарды  тасымалдау)  әрекеттесуді  қоспағандағы  барлық 
әрекеттесу түрлері кіреді. Жеке классификация [29] бойынша, реакция комплекс түзілудің ассоциативті – 
диссоциативті реакциясы болып табылады. Механизм жайлы нәтижелер [30, 31] жұмыстарда келтірілген, 
оларда  Mg  мен  Cd  порфиринді  комплекстерінің  екі  валентті  металдардың  хлоридтерімен  арасындағы 
металл алмасу реакциялары екі сатылы бимолекулалы реакция екені көрсетілген. 
Порфириндердің комплексті қосылыстарының қатысуымен өтетін көптеген ферментативті процестер-
ге,  металдыпорфириндердің  катиондарымен  субстрат  координациясы  кіреді.  Бұл  процесс  экстракоорди-
нация  деп  аталады  және  соңғы  жылдары  белсенді  зерттелуде  [32-34].  Металдыпорфириндер  арасында 
құрылымы  жазық  емес  макроциклді  қосылыстар  ерекше  орын  алады.  Перифериялық  орынбасарлардың 
кеңістіктік  итерілуі  нәтижесіндегі  ароматты  ядро  деформациясының  көмегімен,  кең  аралықта  металды-
порфириндердің физика – химиялық, координациялық және каталитикалық қасиеттерін реттеуге болады 
[35].  Кобальттың  тетрафенилпорфиринмен,  тетрапиридинпорфирин  туындысымен  және  β-октабром-
мезо-тетрафенилпорфиринмен комплекстерінің құрамында азоты бар лигандтарды қосымша координир-
леу қабілеттілігі [36] жұмыста қарастырылған. Этанолды ерітінділерінде 298 К температурада көрсетілген 
порфириндермен  кобальтты  комплекстеріне,  пиридин,  пипиридин  және  N-метилимидазол  экстралиган-
даларын қосу реакцияларының тепе-теңдік константалары анықталған. 
Металдыпорфириндер  негізіндегі  супрамолекулярлық  құрылымдарды  зерттеудің  белсенділігі, 
олардың  ерекше  оптикалық  және  электрохимиялық  қасиеттеріне,  жоғары  термиялық  және  химиялық 
тұрақтылықтарының арқасында бұл қосылыстардан көптеген материалдар алу мүмкіндігіне байланысты 
[37, 38]. 
Порфириндерге  металдың  енуі  олардың  спектрлерінің  айтарлықтай  өзгерісін  тудырады.  Порфирин-
дердің Pd(II) металымен комплекстері бөлме температурасында қарқынды түрде фосфоресцирленеді. Ал 
жоғары  температуралы  фосфоресценция  Pd-порфириндерді  аналитикалық  биохимияда  уақыт  аралық 
люминесценттік иммундық анализде таңба ретінде қолданылады. 
Порфириндердің  әр  түрлі  полярлы  еріткіштердегі  металдардың  тұздарымен  комплекс  түзу  реакция-
сының жіктелуі: 1) ішкі сфералық комплекстер арасындағы реакция; 2) металдың ионымен байланысқан 
лиганданың  орнын  басқа  лиганда  басуының  реакциясы;  3)  порфирин-лиганд  металл  ионына  оның 
валенттік  орбитальдары  толуына  қажетті  электрондар  жұптарымен  қамтамасыз  ететін  бір  бағытта 
жүретін реакциялар [39].  
Порфириндер  мен  металдыпорфиринге  деген  сұраныстың  артуына  байланысты  оларды,  тиімді,  әрі 
арзан әдіс-тәсілдер арқылы алудың қажеттілігі туындап отыр. Қазіргі таңда хлорорфилл мен порфириннің 
негізгі арзан, әрі қолайлы шикізат көзі ретінде қос үйлі кәдімгі қалақай өсімдігі пайдаланылады. Осыған 
орай  зерттеу  жұмыстарымыздың  барысында,  алыну  жолының  арзан  әрі  тиімділігіне  байланысты, 
Қазақстан өсімдігі  қос үйлі қалақай шикізатынан феофитин (а және b) қосылысы әдебиетте келтірілген 
белгілі  әдіс  бойынша  жеке  екі  компонентке  –  феофитин  a  және  феофитин  b  бөліп  алынды  [40].  Бөліп 
алынған  порфирин  құрамындағы  азот  пен  көміртегінің  сандық  мөлшерін  элементтік  анализ  нәтижелері 
арқылы  анықталды.  Алдыңғы  жұмыстарда  порфириннің  құрамындағы  әр  элементтің  пайыздық 
мөлшерлері  келесідегідей:  С  –  71,38  %;  Н  –  8,03  %,  Cl  –  0;  N  –  5,20  екендігі  және  бөліп  алынған  екі 
фракцияның балқу температуралары анықталған 41, 42. Феофитин a және феофитин b қосылыстарының 
балқу  температураларының  нәтижесі,  олардың  кристалдық  торларындағы  молекула  аралық  әрекеттесу-
лердің  күші  мен  молекуласының  тұрақтылығы  туралы  мәліметтер  бере  алады.  Сонымен  қатар  жұмыс 
барысында қос үйлі қалақай өсімдігінен алынған шикізат хлорофиллден бөліп алынған феофитиннен өзге, 
жануарлар  қанының  құрамынан  алынған  порфирин  түрі  гематопорфириннің  металдыкомплекстерінің 
полимерлермен  композиттерін  синтездеу  мен  кейбір  физика-химиялық  қасиеттерін  зерттеуде,  х.т. 
маркалы дайын өнім гематопорфирин қолданылды.  
Порфириндердің молекулалық құрылысы туралы дәлірек мәліметтерді олардың электрондық жұтылу 
және таралу спектрлерінің, ИҚ-спектрлерінің, Мессбауэр спектрлері нәтижеесі арқылы байқауға болады 
[43].  Порфириндердің  спектроскопиясы  туралы  деректер  көптеген  еңбектер  мен  мақалаларда  кеңінен 
қарастырылған [44, 45].  
Порфириннің  құрылысы  мен  спектралды  қасиеттері  арасындағы  байланысты  анықтау,  құрылысы 
қарапайым құрылымнан күрделілеріне қарай бірқатар қосылыстарды кешенді зерттеуді қажет етеді. Осы 
бағытта  қызығушылық  тудыратын  қосылыстардың  бірі  пирролды  туындылар,  олардың  спектралды 
қасиеттерін  қарастыра  отырып,  макроциклдің  химиялық  түрленуіне  қарай  спектрлердің  өзгеруін 
зерттеуге болады.  

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №4(42), 2014 г. 
22 
Органикалық еріткіштердегі: этил спирті, изопропил спирті, диметилформамид (ДМФА) b феофитині-
нің  электрондық  жұтылу  жолақтарын  түсірдік.  Порфириндердің  жұтылу  жолақтары  [44,  46]  спектрдің 
көріну  аймағында  қарқындылығы  төмен  төрт  жұтылу  жолақтарынан  және  спектрдің  күлгін  ауданында 
қарқындылығы  өте  жоғары,  Сорре  жолағы  деп  аталатын  бір  жолақтан  тұрады.  Порфириндердің 
спектрлерінің  жұтылу  жолақтарының  қарқындылығы  олардың  құрылысына  тәуелді  болады.  Олардың 
жіктелуі осы жолақтардың қасиеттеріне негізделген. 
Феофитиннің құрылымдық формуласын электрондық спектрлер нәтижелері дәлелдейді. Феофитиннің 
спектрінде жақын ультракүлгін аймақта 409,66 нм-лік, әдебиеттерде Сорре жолағы (көптеген порфиринді 
жүйелерге тән, қарқындылығы жоғары) деген атауға ие жұтылу жолағы және спектрің көріну аймағында 
663,78 нм-лік, қарқындылығы төмендеу жолақтардың болуы, әдебиеттерде [47, 48] берілген деректермен 
(эфирлі  немесе  пирридинді  ерітінділерде  түзілген  хлорофилдердің  еноляттарының  тұрақсыз 
интермедиаттарының электронжық жұтылу жолақтары түсірілген) сәйкес келеді.  
Феофитиннің ДМФА ерітіндісінде Сорре жолағы 412,05 нм толқын ұзындығында, феофитиннің этил 
спиртіндегі  ерітіндісінде  409  нм  толқын  ұзындығына  және  изопропил  спиртіндегі  ерітіндісінде  толқын 
ұзындығы 410 – 411 нм-де айқындалады. Әр түрлі еріткіштердегі b феофитинінің спектрлерінің жұтылу 
жолақтары  қарқындылығының  өзгешеліктері  органикалық  еріткіштердің  полярлылығына  байланысты 
болатындығы  еңбектерде  [49, 50] келтірілген. Феофитинге металл тұзын қосқанда жолақтардың  орнала-
суында 10-20см
-1
 мәніне жуық өзгерістер байқалады. Бұл өзгеріс порфириннің координациялық орталы-
ғындағы  екі  сутек  атомдарының  орнын  металл  атомдарының  басуы  арқылы  металдыфеофитиннің 
түзілуіне байланысты болады 51.  
Металдыпорфириндердің тұрақтылығы металл атомының заряды мен өлшемі, лигандамен байланысу 
дәрежесі  сияқты  факторларға  тәуелді.  Тұрақты  металдыпорфириндердің  түзілуінің  бірден-бір  қажетті 
жағдайы  –  комплекс  түзуші  атом  мен  лиганданың  координациялық  орталығының  геометриялық 
параметрлерінің сәйкестігі  болып табылады [52]. Жұмыс барысында металдыфеофитиннің және гемато-
порфириннің  металды  қосылыстарыныңтермиялық  қасиеттері  зерттелініп,  дифференциалдық  кескіндік 
калориметрия  (ДКК)  әдісімен  бірнеше  жүйелердің  температура  әсерінен  ыдырауы  қарастырылған  [53, 
54].  
Сондықтан  порфириндердің  металды  комплекстерінің  негізіндегі  өздігінен  ұйымдасатын  құрылым-
дарға, табиғи және олардың синтетикалық үлгіліріне де, қызығушылық өсуде. Порфириндерді зерттеуге 
деген  қызығушылық  олардың  ерітінділерде  металл  иондарымен  комплекстер  түзу  мүмкіндіктеріне 
негіделген. 
 
1.  Сырбу  С.А.,  Агеева  Т.А.,  Семейкин  А.С.,  Койфман  О.И.  Синтез  мезо-фенилзамещенных  порфиринов  как 
исходных соединений для получения порфиринсодержащих полимеров //Известия Академии наук. –2007. –№4. – С. 
680-700. 
2.  Быховский В.Я. – В кн.: Успехи химии порфиринов. Под ред. О. А. Голубчикова. – С.-Петербург: Изд. НИИ 
Химии СПбГУ,1997. – Т. 1. – С. 27. 
3.  Химия биологически активных природных соединений. Под ред. Н. А. Преображенского, Р. П. Евстигневой. - 
М.: Химия, 1976. – 512с.  
4.  Серебренникова  О.В.  Эволюция  тетрапиррольных  пигментов  в  осадочных  отложениях.  –  Новосибирск: 
Наука, 1988. – 140с. 
5.  Койфман  О.И.,  Агеева  Т.А.  Методы  синтеза  полимерсвязанных  порфиринов.  –  В  кн.:  Успехи  химии 
порфиринов. - СПб.: НИИ химии СПбГУ, 2001. – Т. 3 . – С. 260-283.  
6.  Vallйs  М.А.,  Ziylkowski  Р.,  Koifman  O.I.,  Semeykin  A.S.  et.  al.  PDT  photosensitisers  for  blood  sterilisaton:  virus 
photoinactivation  and  red  blood  cell  toxicity  assays. –  В кн.:  Успехи  химии  порфиринов.  -  СПб.:  НИИ  химии  СПбГУ, 
2001. – Т. 3. – С. 179-191. 
7.   Химическая энциклопедия. – М.: Большая Российская Энциклопедия, 1998. – Т. 5. – С. 572-579. 
8.  Березин М.Б. Термохимия сольватации хлорофилла и родственных соединений. – 2008. – 256с. 
9.  Еремин В.В. С чего начинается фотосинтез //Природа. – 2008. – Т.7, № 12. – С. 3-10.  
10.  Николаева  О.И.,  Агеева  Т.А.,  Койфман  О.И.  Особенности  комплексообразования  порфиринсодержащих 
полимеров с ионами металлов //XX Международная Чугаевская конференция по координационной химии. – Ростов-
на Дону. – 2001. – С. 344-345. 
11.   Березин  Б.Д.,  Хелевина  О.Г.,  Осипова  Н.В.  Влияние  аза-замещения  на  кинетическую  устойчивость 
магниевых комплексов порфиринов //Изв. Вузов. Химия и химическая технология. – 1978. – Т. 21, №3. – С. 336-341. 
12.   Березин  Б.Д.,  Хелевина  О.Г.,  Фролова  О.И.  Кинетическая  устойчивость  магниевого  комплекса 
октафенилтетразапорфина в уксуснокислых растворах //Изв. Вузов. Химия и химическая технология. – 1978. – Т. 
21, №4, – С. 500-505. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №4(42), 2014 ж. 
23 
13.   Хелевина 
О.Г., 
Березин 
Б.Д., 
Олемская 
Л.В. 
О 
стабильности 
никелевого 
комплекса 
октафенилтетразапорфина //Изв. Вузов. Химия и химическая технология. – 1981. – Т. 24, №8. – С. 949-953. 
14.  Natarajan  P.,  Raja  C.  Studies  on  interpolymer  self-organization  behaviour  of  protoporphyrin  IX  bound  poly 
(carboxylic acid) s with complimentary polymers by means of fluorescence techniques //Eur. Polym. J. 2004. – 40, №10.– P. 
2291-2303.  
15.   Kadish K.M., Smith K.M., Guilard R. The Porphyrin Handbook. - SanDiego: Academic Press, 1999. – 145с. 
16.   Алькорта  И.,  Бланко  Ф.,  Эльгеро  Х.  Кислотные  свойства  порфиринов  и  родственных  соединений 
//Россиский химический журнал. – 2007. - Т. LI,№5. - С. 99-106. 
17.   Эфимова С.В., Корженевский А.В., Койфман О.И. Синтез дикаббокситетрааренопорфиразина алюминия 
//XXII научная сессия Российского семинара по химии порфиринов и их аналогов. – Иваново, 2001. –- С. 10-11. 
18.   Olga I. Nikolaeva, Ageeva T.A., Koifman O.I. Synthesis of Physiologically Active Polymers Containing Covalently 
Bounded Porphyrins And Their Metallocomplexes. II International Conference on Porphyrins and Phtalocyanines. – Kyoto, 
Japan. – 2002. – P. 506. 
19.   Березин Б.Д. Координационные соединения порфиринов и фталоцианина. – Москва: Наука, 1978. – 280с. 
20.  Соловьев  А.Б.,  Тимашев  С.Ф.  Каталитические  системы  на  основе  иммобилизованных  порфиринов  и 
металлопорфиринов //Успехи химии. 
 2003. – Т. 72, №11. – С. 1081-1102. 
21.   Tsuchida E., Nishide H., Ohyanagi M. Facilitated transport of molecular oxygen in membranes of macromolecular 
cobalt-porphyrin  complex:  modification  of  dual-mode  transport  model  //J.  Macromol.sci.  chem. 
  1988.  –  Vol.  A  25, 
№10&11. – P. 1327 - 1338. 
22.   Исляйкин  М.К.,  Данилова  Е.А.,  Кудрик  Е.В.  Макрогетероциклические  соединения.  Строение.  Синтез. 
Свойства. – В кн. Успехи химии порфиринов. – СПб.: НИИ химии СПбГУ, 1999. – Т. 2. – С. 300-319.  
23.   Серебренникова О.В. - Успехи химии порфиринов. Ред. О.А. Голубчиков. - СПб.: НИИ химии СПбГУ, 2001. – 
T. 3. – C. 326-349. 
24.   Миронов А.Ф. Палладий и порфирины //Рос. хим. журнал. 
 2006. – Т. L, № 4. - С. 61-71. 
25.   Березин  Б.Д.,  Румянцева  С.В.,  Березин  М.Б.  Кинетикаметаллообмена  мезопорфирина  кадмия  с  солями 
цинка и кобальта в органических растворителях //Кординационная химия. –2004. – Т. 30, № 4. –С. 312-316. 
26.   Звездина  С.В.,  Березин  М.Б.,  Березин  Б.Д.  Реакции металлообмена  протопорфирина  кадмия с  хлоридами 
кобальта и цинка в ацетонитриле и диметилсульфоксиде //Журнал неорганической химии. - 2006. – Т. 51, №1. – С. 
120-125. 
27.   Березин Б.Д., Голубчиков О.А. Координационная химия сольватокомплексов солей переходных металлов. - 
М.: Наука, 1992. - 234 с. 
28.   Березин  М.Б.,  Звездина  С.В.,  Березин  Б.Д.  О  механизме  металлообмена  у  природных  порфиринов  кадмия 
//Координационная химия. – 2007. –Т. 33, №7. – С. 499-503. 
29.   Крестов Г.А., Березин Б.Д. Основные понятия современной химии. - Ленинград: Химия, 1986. – 105 с. 
30.   Березин  Б.Д.,  Шухто  О.В.,  Березин  Д.Б.  Реакций  металлобмена  в  металлопорфиринах  //Журнал 
неорганической химии. – 2002. – Т. 47, №8. - С. 1187. 
31.   Березин Д.Б., Шухто О.В., Никольская М.С., Березин Б.Д. Некоторые особенности реакций металлобмена 
в комплексах порфиринов и фталлоцианинов //Координационная химия. - 2005. -Т. 31, №2. - С. 104. 
32.   Порфирины: спектроскопия, электрохимия, применение. - Под ред. Ениколопяна Н.С. – М: Наука, 1987. – 
384 с. 
33.  Петров 
О.А., 
Стужин 
П.А., 
Иванова 
Ю.Б. 
Кинетическая 
устойчивость 
октафенилтетрапиразинопорфиразина в системе азотистое основание- диметилсульфоксид //Журнал физической 
химии. – 2008. – Т.82, №2. – С. 266-270.  
34.   Успехи химии порфиринов. - Под ред. О.А. Голубчикова. - С-Петербург: НИИ химии СПбГУ, 1997. – Т. 1. – 
С. 384.  
35.   Березин Б.Д., Ениколопян Н.С. Металлопорфирины. – М.: Наука, 1988. –160 с. 
36.   Гусева  Л.Ж.,  Пуховская  С.Г.,  Семейкин  А.С.,  Голубчиков  О.А.  Координация  азотсодержащих  лигандов 
комплексами кобальта с тетра- и додеказамещенными порфиринами //Коорд. Химия. – 2007. – Т. 33, № 2. – С. 121-
124. 
37.   Лен Ж.М. Супрамолекулярная химия-масштабы и перспективы. – Новосибирск: Наука, 1998. 
38.   Койфман О.И., Агеева Т.А. Координационные полимеры на основе металлопорфиринов //Рос. Хим. Журнал. 
– 2004. – Т.48, №4. – С. 140.  
39.   Тюрин  В.С.,  Ящук  Ю.П.,  Белецкая  И.П.  Исследование  супрамолекулярной  самосборки  тетракси  мезо-(3-
гидроксифенил)порфиринатоцинка  с  рядом  переходных  металлов  и  бидентантными  лигандами  //Журнал 
органической химии. – 2008. – Т. 44, Вып. 9. – С. 1393-1399. 
40.  Аскаров К.А., Березин Б.Д., Евстигнеева Р.П., и др. Порфирины:структура, свойства, синтез. 
 М.: Наука, 
1985. – С. 7-13. 
41.  Сарова  Н.Б.,  Жунусбекова  Н.М.,  Долгова  Н.А.,  Бектуров  Е.А.,  ДжумадиловТ.К.  Влияние  органических 
растворителей  на  электронные  спектры  поглощения  феофитина  (a)  и  (b)  //Матер.  Межд.  научно-практ.  конф. 
«Физико-химические процессы в газовых и жидких средах». – Караганда. –2005. – С. 79-82. 
 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №4(42), 2014 г. 
24 
42.   Сарова  Н.Б.,  Жунусбекова  Н.М.,  Долгова  Н.А.,  Корганбаева  Ж.К.,  Бектуров  Е.А.,  Джумадилов  Т.К. 
Электронные спектры поглощения феофитина (a) и (b) //Вестник КазНУ, сер. хим. -2005. 
 №2(38). -С. 45-51. 
43.   Корганбаева  Ж.К.  Джумадилов  Т.К.  Бродский  А.Р.  ЯцкевичВ.И.  Бектуров  Е.А.Исследование 
комплексообразования  металлопорфирина  с  поливирилпиридиномметодами  ультрафиолетовой  инфракрасной  и 
мессбауэровской спектроскопии//Хим. журн. Казахстана. – 2009. №2. – С.142-146.  
44.  Дворников  С.С.,Кнюкшто  В.Н.,  Кузьмицкий  В.А.  и  др.  Спектрально-люминесцентное  и  квантово-
химическое исследование молекул азопорфиринов. – Минск. – 1980. - 29 с. 
45.  Мамардашвили  Н.Ж.,  Голубчиков  О.А.  Спектральные  свойства  порфиринов  и  их  предшественников  и 
производных //Успехи химии. – 2001. – Т.70, № 7. – С. 656-686. 
46.  Антонов В.И., Ягодин В.И. Превращения зеленых пигментов при экстракциоинной переработке древесной 
зелени хвойных //Химия раститльного сырья. – 2006. №1. – С. 41-44. 
47.  Жунусбекова Н.М., Корганбаева Ж.К., Джумадилов Т.К., Бектуров Е.А. Спектрофотометрический анализ 
перераспределения порфирина в фазе геля //IVМеждународная научна-практическая конференция.– Прага. – 2008. – 
С. 42-43. 
48.  Райхардт Х. Растворители в органической химии. – Ленинград: Химия, 1973. – С. 93-96. 
49.   Жунусбекова Н.М., Сарова Н.Б., Корганбаева Ж.К., Джумадилов Т.К., Бектуров Е.А.. Образование новых 
комплексов  металлофеофитинов  на  полимерных  носителях//Материалы  Международной  научной  конф.  «Химия, 
химическая технологияи биотехнология на рубеже тысячелетий» Томск, –2006, – Т. 1. – С.238-239. 
50.  Корганбаева 
Ж.К., 
Бектуров 
Е.А., 
Джумадилов 
Т.К. 
Исследование 
комплексообразования 
металлофеофитина  с  гелем  поли-4-винилпирридина  в  среде  этилового  спирта  //Изв.  Научно-технического 
общества «КАХАК» − 2009. – №1(23). −С.37-44.  
51.   Zhunusbekova  N.M.,  Korganbaeva  J.K.,  Jumadilov  T.K.,  Bekturov  E.A.  «Speciality  polymers  for  environment 
protection,  bio-,  nanotechnology  and  medicine»  The  interaction  of  metalloporphyrins  with  poly-4-vinilpyridine  hydrogel.  - 
Almaty, – 2008. –P. 50. 
52.   Жұмаділов Т.Қ., Қорғанбаева Ж.Қ., ЖүнісбековаН.М., Бектұров Е.А. Сирек тігілген полимерлермен никель-
, кобальтфеофитиндердің комплекстерінің түзілуі //Қазақстанның хим. журн. – 2009. №1. – 112-118. бб. 
53.   Қорғанбаева  Ж.Қ.,  Абдықалықова  А.Б.  Металдыфеофитиннің  полимерлермен  комплекстерінің  түзілуін 
ультракүлгін,  инфрақызыл,  мессбауэрлік  спектроскопия  әдістерімен  зерттеу  //III  Халықаралық  ғылыми 
конференция «Қазіргі Қазақстандағы инновациялық даму және ғылымның қажеттілігі». – Алматы. – 2009. –108-
112. бб. 
54.   Бектуров Е.А, Джумадилов Т.К., Корганбаева Ж.К. Исследование металлофеофитинов и их композитов с 
водорастворимыми  полимерами  //Актуальные  проблемы  химии  природных  соединений.Конференция  с 
международным участием. – Ташкент. – 2009. – С. 313.  

жүктеу/скачать 2,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: