Хабаршы вестник

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №4(40), 2013 г. 
235 
 
 Бастауыш  сынып  оқушыларының  дербес  және  ересектің  жетекшілігімен  әлеуметтік  тәжірибені 
жинақтауы баланың әлеуетін ашуға, меткептегі оқуға тиімді даярлауға, кейін өмірге дайындауға ықпалын 
тигізеді. Осыдай мүмкіндіктерге байланысты әлеуметтік құзыреттіліктің негізі қаланып, өзгермелі ортаға 
тез  бейімделуіне  және  даму  аймаған  анықтай  алады.  Бастауыш  сынып  оқушыларының  әлеуметтік 
құзыреттілігі  тұлғалық  сапасы,  әлеуметтік  қатынасты  белсенді  шығармашылық  тұрғыдан  меңгеруі,  сол 
сияқты  этикалық  нармаларды,  тұлғааралық  және  тұлға  ішілік  әлеуметтік  позициясын  құрып  және  ретке 
келтіріп отырады. Әлеуметтік құзыреттілік адамда жасына, әлеуметтік орнына, қоғаның ерекшегіне және 
құралдарына қарай қалыптасады. 
 Балаға  әлеуметтік  тәжірибені  іс-әрекетте  меңгерту  арқылы  тұлғасын  дамыту  идеясы  психология 
ғылымында басым орын алды. Бірақ баланың тұлғасы өзгергіштігімен ғана емес, сонымен бірге бірқатар 
тұрақтылығымен  ерекшеленеді,  бұл  баланың  өзіндік  дамуына  мүмкіндік  береді  Бұл  баланың  адамзат 
қатынастарының,  адамзат  мәдениетінің  дүниесіне  ену  үдерісі  болады,  себебі  адамзат  мәдениетінің 
дүниесі  тұлғаның  алдында  және  даму  мүмкіншілігі  үшін  сарқылмас  көзі  ретінде  болады. 
Ә.Мұханбетжанова өзінің зерттеу жұмысында «Мектеп-балабақша» ауылдық кешендегі бастауыш сынып 
оқушыларды тәрбиелеу жүйесін, мазмұнын, негізгі формалары мен әдістерін жүйелей келе, түрлі жастағы 
балалар құрбыларымен және өзге жастағы балалармен үнемі қарым-қатынас жасай отырып, білім, білік, 
дағды  және  әлеуметтік  тәжірибесін  меңгереді.  Әсіресе  балалардың  тәжірибе  жинауы,  бір-бірімен 
тәжірибе  алмасуы  бала  дамуына  ықпал  етеді.  К.Өстемиров  өзінің  зерттеу  жұмысында  тәжірибе  және 
субъективті  тәжірибе  ұғымдарын  кеңірек  қолданып,  «тәжірибе  –  адам  өмірінде  болатын  барлық 
жағдайларды оның саналы меңгеруінің жиынтығы» деп анықтама беріп, өзінің құрылымы жағынан білім, 
білік және жеке тұлғаға сапалардан тұрады деп топшылайды.  
Ж.Б.Қоянбаева,  Р.М.Қоянбаев  өздерінің  еңбектерінде  әлеуметтік  тәжірибе  мәселесіне  тоқтала  келе, 
адамның  объективті  әлеммен  өзара  әрекетінің  барысы  және  оның  нәтижесі  деп  анықтама  берген.  Ол 
қоғамның іс-әрекетінің түрлері мен нәтижелерін, еңбектің тәсілдері мен дағдыларын, нақты істе ашылған 
адам  іс-әрекеттерінің  және  әлемнің  объективті  даму  заңдылықтарын  қамтиды.  Жеке  тұлға  әрекет  жасау 
үшін  тәжірибені  игеріп,  яғни  қоғамдық  қатынастар  жүйесіне  енеді.  Осы  жағдайда  ғана  объективті 
тәжірибе  субъективті  мұраға  айналады.  Күнделікті  тәжірибенің  шектеулігі  жеке  тұлғаны  адамзаттың 
қоғамдық-тарихи  іс-әрекетіне  ендіру  арқылы  кеңейтіледі.  Осы  әрекетте  адам  өткен  ұрпақтың 
объективтендірілген  тәжірибесін  меңгеріп  қоймайды,  сонымен  қатар  өзінің  дамуына  ықпал  ете  отырып, 
оны  байытады.  Жеке  адамның  сыртқы  әлемді  нақты  пайымдауы  білім  негізін  қолдаудың  жалғыз  ғана 
жолы  емес,  ол  тек  қоғамдық-субъектінің  тәжірибелік  теориялық  іс-әрекетіне  қатысқанда  ғана  осындай 
бола  алады  деген.  Ғалымның  пікірінен  тәжірибені  күнделікті  тәжірибе,  өткен  ұрпақ  тәжірибесі, 
объективті  және  субъективті  тәжірибе,  әлеуметтік  түрлеріне  саралап,  әлеуметтік  құзыреттілігінің 
қалыптасуына  негіз  болатындығын  көреміз..  Жоғарыдағы  ғалымдардың  ой-тұжырымынан  мынандай 
қорытынды  шығарамыз:  адамдар  өзінің  білімі  мен  тәжірибелері  арқылы  қоғамды  дамыта  отырып  өмір 
сүру  талаптарына  сай  қажетті  өнімдер  өндірген.  Аға  ұрпақ  ізін  басар  ұрпақтарына  сабақтастықпен 
әлеуметтік тәжірибені меңгерту дәстүрі қалыптасқан. 
Б.Ананьев,  Л.И.Анцыферова,  В.Мясишев,  Э.Эриксон,  Қ.Жарықбаев,  А.Алдамұратов  және  т.б 
тұлғаның  тәжірибесі  оның  ішкі  әлеуметтік  мәдени  мазмұнының  жиынтығы,  оның  нәтижесі,  түрткісі, 
таңдауы,  қылықтары,  бағыттарымен  анықталады.  Алғашқы  ішкі  этникалық  инстанциялар  және  бірінші 
этикалық  ережелер,  сәбилік  және  мектепке  дейінгі  жаста  құрыла  бастайды,  бірақ  мәндік  тұлғалық 
шындық  болу  үшін  қоршаған  дүние  және  адамдардың  арасындағы  қатынас  туралы  түсініктер,  онда  іс-
әрекет арқылы жанама түрдегі болу керек. Сондықтан мектепке дейінгі кезеңнен мәдени-тарихидәстүрлер 
баланың  әлеуметтік  құзыреттілігін  қалыптастыруға  негіз  бола  алады.  Осы  орайда,  Б.С.Братустың 
пікірінше,  баланың  өмірі,  болмысы  арқылы,  ұғыну  және  өзіндік  сана-сезім  арқылы  өтеді,  себебі  «мән 
дегеніміз адамның өмірінен өткен білім болады» деген пікірін келтірген жөн.  
Бірте-бірте  тәжірибе  қалыптасқаннан  кейін,  мәндік  аяның  тұтастық  құрылымына  еніп,  олар  өзінің 
дербес  өмірін  бастайды,  өзіндік  «инерцияға»,  «мәндік  орнатылымдарға»  (А.Г.Асмолов  бойынша)  ие 
болады, өзінің талаптарын дүниеге келтіреді тек қана көрсетіп қана қоймай, оны жасайтын да тұлғаның 
толыққанды белгісі, адамгершілік санасы болады. Сондықтан әлеуметтену үдерісінде ие болу белсендігі, 
қалыптасуы,  қандайда  бір  тұрғыны  және  мағыналық  мәнді  жеңіп  алуы  құнды  болып  қоймай,  сонымен 
бірге өтетін қайтарым белсендігі, түрлендіру белсендігі, басқа адамдардың құндылық мәнге ие болуы. Бұл 
тұжырымдама  үшін  В.А.Петровский  енгізген  бейнеленген  субъектілік  ұғымы  орталық  мәнге  ие.  Ол 
өзінде  басқа адамдардың өмірінде идеялды қатынасу формасы ретінде адамның дүниедегі  болмысының 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №4(40), 2013 г. 
236 
тұлғалық астарлары туралы түсініктерді  іске асырады. Адамның қатынастарда субъект  бола беруі  басқа 
адамдардың,  ұғымның  және  жетекшілердің,  яғни  әртүрлі  әлеуметтік  позицияларда  бұрған  және  оның 
даму  тарихында  әртүрлі  ретінде  ойнаған  адамдардың  жағынан  қатынас  объектісі  саласында  оның 
көптеген өмірлік жағдаяттарда дамуына байланысты (А.С.Макаренко).  
Бастауыш  сынып  оқушыларында  тиімді  басталатын  әлеуметтену  іс  жүзінде  әлеуметтік 
құзыреттіліктеріндің  негізін  «өсірудің»  барлық  қажетті  негіздемелерін  салады.  Ол  адамның  бүкіл  өмір 
бойы басқа да әлеуметтік жазықтықта және жағдаяттарда «өсіп», күшейеді, сондықтан құзыреттіліктерді 
қалыптастыруды мектептегі білім берудің еншісіне қалдыруға болмайды.  
А.М.Щетинина  баланың  әлеуметтену  идеясының  негізінде  біз  әлеуметтік  құзыреттіліктің  құрылуын 
өзара байланысы әлеуметтену және даралық үдерістері ретінде қарастырамыз. Оның нәтижесінде ортамен 
тиімді  өзара  әрекетке,  онда  өзін  өзектендіретін  және  өзін  жүзеге  асыруға  қабілетті,  бірақ  өзін  социумға 
қарама-қарсы қоймайтын баланың әлеуметтік белсенді тұлғасы қалыптасады. Әлеуметтік даму үдерісінде 
диалектикалық  бірлікке  жасалған  әлеуметтену  және  даралану  байқалады,  олардың  қарама-қарсылығын 
орнататын  нүктеден  бұл  бірлікке  «шабуылдап»  отырады,  себебі  міндетті  болу  әлеуметтік  олардың 
нормасы  ретінде  кейбірде  жекеліктің  нормасы  тәуелсіздікке  қақтығысып  қалады.  Даралық  когнитивтік 
аясында  жарқын  көрініп,  дара-типологиялық  ерекшелігі  дене,  психикалық  және  әлеуметтік  сапаларға 
сәйкес келеді. Даралық өмір барысында, әрекет пен мінез-құлық ерекшелігінде бекітіледі. Бұл көзқарасты 
негізге  ала  отыры,  біз  әлеуметтік  құзыреттіліктің  қалыптасу  үдерісі  кіріктірілген  құбылыс  ретінде 
тұлғаның  қоғамға  ену  формуласы  пайда  болады. Әлеуметтік  құзыреттіліктің  формуласы  үш  элементтен 
тұрады:  күш–білім–  іс-әрекет.  С.Н.Жиенбаеваның  еңбектерінде  баланың  әлеуметтік  құзыреттілігінің 
қалыптасуы  әлеуметтендіру,  әлеуметтік  тәжірибе,  әлеуметтік  белсенділік  ұғымдарымен  тығыз 
байланысты  беріледі.  Бастауыш  сынып  оқушысылардың  адамзаттың  қатынас  әлеміне,  мәдениетіне  енуі 
оның дамуының негізгі көзі болып саналады деп мәдени-тарихи дәстүрдің мәнін айтып кеткен.  
 Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, біз әлеуметтік құзыреттілікті әлеуметтік өзара әрекеттің әр 
түрлі  кезеңінде  және  түрлерінде  пайда  болатын  әлеуметтік  қатынастарда  белсенді  шығармашылық 
меңгеріп, тұлғааралық және тұлғаішілік әлеуметтік позицияларды, қатынастарды құрудың және реттеудің 
негізі  болатын негізгі этикалық нормаларды баланың шығармашылықпен меңгеруі деп түсінеміз. Сонда 
әлеуметтік  құзыреттілік  –  тұлғаның  әлеуметтік  тәжірибесінің  интериоризациялануы,  әлеуметтік 
қатынас  жүйесі  және  бұл  жүйені  өздігімен  жүзеге  асыру  мүмкіндігі.  Ол  білім,  білік  және  әрекеттің 
жиынтығының әлеуметтік ақиқатқа бағдарлануы, салт-дәстүр, құндылық, нормаларды меңгеруі.  
Әлеуметтік  құзыреттіліктің  осындай  анықтамасы  әлеуметтік  қатынастардың  негізі  ретінде  этикалық 
нормалар  туралы,  қоғамда  қабылдаған  этикалық  нормаларға,  мәдинетке  баланы  баулудың  іс-әрекеттік 
негіздері туралы, әлеуметтік құзыреттіліктердің адамның ішкі дүниесіне, қатынастар дүниесіне баланың 
үйлесімді енуінің мәнділігін түсінуге мүмкіндік береді. Әлеуметтік құзыреттіліктің мәні :  
әртүрлі әлеуметтік топтармен және жекелеген адамдармен қатынасты орнату және қолдап отыру; 
өзінің және басқа да адамдардың әрекетінің түрткісін түсінуі; 
әртүрлі әлеуметтік ролдерді қабылдап және олармен жағдаятқа сәйкес әрекет етуі; 
өзінің мінез-құлқын және қарам-қатынас тәсілін басқаруы; 
іс-әрекеттерді және қылықтарды талдау, іс-әрекеттерді және қылықтардың нәтижесін болжау;  
тартыстарды реттеу; 
дербес жұмыс істеу және топта ынтымақтас болу; 
таңдау жасау және шешім қабылдау; 
өзінің жұмысын ұйымдастыру; 
тәжірибеден пайда түсіре білу. 
Орнықты  мәнді  құрылымдарды  қалыптастыру  үшін  балаға  сондай  реттегі  іс-әрекетке  қатынасуға 
жағдай  жасау,  осы  реттегі өмірлік  жағдаяттарды  және  мәселелерді  шешуге  мүмкіндік  беру  қажет.  Онда 
шынайы  өмір  сүріп,  өзінің  ұстанымдарын  және  ұмтылыстарын  жүзеге  асырып,  оның  қылықтарымен 
істерімен қосылып кеткен және қорытпаланып, тұлғалық құндылықтары болып, яғни оның өмірінің түгел 
нақты  барысын  бағыттайтын  және  анықтайтын  ұғынықты  мәндік  құрылымдар  болады.  Осындай 
әрекеттік жанама түрдегі тәрбие, тұлғаның мүмкіндік болатын ауытқушылықтарын түсінудің маңызы зор. 
 Кіші  мектеп  жасындағылар  —  онтогенез  кезеңі  6-7  жастан  10-11жасқа  дейінгі  аралықты  қамтып, 
бастауыш  мектептегі  оқытудың  талаптарына  сәйкес  келеді.  Кіші  мектеп  жасындағылардың  әлеуметтік 
жағдаятының дамуның негізгі мазмұны мектепте жүйелі  оқуға өтуге құрылған. Бұл жаста мінез-құлқын 
ерікті  түрде  реттеуге,  өзін  өзі  бақылау,  өзін  өзі  ұйымдастыру  қабілеті  өзгереді.  Л.С.Выготскийдің 
пікірінше,  түрткілік-қажеттілік  аясында  жаңа  даму  деңгейі  оның  тікелей  емес  әрекет  етуге  ғана  емес, 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №4(40), 2013 г. 
237 
саналы  мақсатпен,  әлеуметтік  екшеленген  нормалар,  ережелер,  мінез-құлық  амалдарын  басшылыққа 
алуға  мүмкіндік  береді.  Кіші  мектеп  жасындағы  балалар  өте  қарқынды  адамгершілік  нормаларды 
меңгереді.  Ж.Пиаженің  ойынша,  қоршаған  ортадағы  адамдармен  қарым-қатынасында  жаңа  тип 
қалыптасады,  ересектерден  гөрі  құрдастарын  жинақтайды,  балалар  бірлестігінің  рөлі  артып,  құрастыру 
әлеуметтік  өзара  әрекет  дағдысы  күшейеді,  құрдастарымен  достыө  қатынасы  қарқынды  бола  түседі. 
Балалар  ұжымы  арасында  іскерлі  және  жеке  қатынасы  жүйесінде  мәртебесі  жеткілікті  тұрақтылығы 
қалыптасады. 
Сондықтан  бастауыш  сынып  оқушылары  өзінің  табиғаты,  әркетті  белсенді,  әлеуметті,  адамдар 
қатынасының  дүниесіне  және  қоршаған  шындыққа  оның  қатынасының  іс-әрекеттік  сипатта  екендігін 
есепке  ала  отырып  әлеуметтік  құзырет  сұрағын  қойып  және  шешіп  алу  керек,  себебі  әлеуметтік 
құзыреттіліктің  дамуының  шарты,  құралы  және  негізі  болып  табылады.  Осы  айтқандардан  шығатын 
қорытынды  бастауыш  сынып  оқушысының  әлеуметтік  құзыреттері  оларды  «құқықты»,  «оған  берілген 
өкілеттілік»  ретінде  ие  болуға  тиісті.  Әлеуметтік  құзыреттер  –  бұл  бастауыш  сынып  оқушысының 
мүмкіншіліктері,  ол  өмір  сүру  құқығында,  дамып  жатқан  тұлғаның  құқығымен  субъект  құқығымен, 
қауымдастықтың  мүшесі  құқығымен  туындаған.  Құзырлықтың  анықтамасына  сүйене  отырып  бала 
өзіндік  әлеуметтік  белсенділікті  көрсетуге  құқылы  деп  тұжырымдаймыз.  Әлеуметтік  құзыреттіліктің 
мазмұндық мәні әлеуметтік ақиқат туралы ақпараттануы, басқа адамдармен әңгімелесе алу біліктілігі мен 
дайындығы, социум талаптарына сәйкес өмір жағдайларына байланысты шешім қабылдай алуы, өзі және 
төңірегіне әсерін көре білуі. Ол жас ерекшелігіне бала қатысатын әлеуметтік жағдаятқа және әлеуметтік-
мәдени жағдаятына сай болады. Атап айтқанда, баланың мынадай құқықтары бар: 
-  балалардың,  балалар-ересектер  ойындық,  оқу  және  шығармашылық  қауымдастықтарды  құруға  не 
болуға және енуге; 
- өз әрекетінің және басқа адамдардың әрекетінің нәтижесі туралы пікірін айтуға; 
- әрекетінің өзіндік нәтижесін алуға және оны өзіндік тұрғыдан бағалауға; 
- тартыстарға қатысу; 
- топта дербес немесе ынтымақтаса жұмыс істеуге таңдау жасауы, шешім қабылдауы; 
- өзіне сенімсіздік және қате істеуге; 
- бұрынғы көзқарасынан бас тартуға; 
- өз жұмысын дербес ұйымдастыруға; 
- өзіндік тәжірибеге ие болуға; 
- қабылданған шешімге жауапкершілікті болу құқығы; 
-  құндылықтардың  өзіндік  жүйесіне  құқығы;  Баланың  практикалық  әрекетте  өзінің  тәжірибесіне  ие 
болудың  мүмкін  бағыттарын  тұлғаның  ерекшеліктерінен  және  сұраныстарымен  анықталған  әлеуеттік 
мүмкіндіктерінен  талдау  негізінде  білуге  болады.  Олардың  жаңа  сезімдерге,  жаңа  білімдерге,  белсенді 
ізденушілік-практикалық  және  бастамамен  зерттеушілік  әрекеттерге,  қарам-қатнасы  және  басқаларына 
сұранысы  арқылы  көрінеді.  Осы  жағдайда  зерттеушілік  бастамалық,  белсенділік  кешенді  құрылым 
ретінде  мыналардан  тұрады:  а)  тұлғаның  дүниеге  деген  белсенді  шығармашылық  қатынасы,  ол  іс-
әрекеттің  түрлерін  және  әрекеттің  жаңа  тәсілдерін  ойлап  татуға  деген  ішкі,  ерікті  ұмтылысына 
негізделген;  ә)  дербес  бастамаларына  және  шығармашылық  ойлауға  қабілілеттілігі.  Мысалы,  әлеуметтік 
құзыреттілікті  «әртүрлі  әлеуметтік  таптармен  жекелеген  адамдармен  (кіші,  тетелес,  ересек,  жас 
үлкендермен)  қарым-қатынас  орнатып  және  қолдай  білу  біліктілігі»  деп  айтуға  болады.  Осы  жағдайда 
балаға  кісінің  назарын  өзіне  аудару  үшін  сәйкесті  тәсілді  пайдалану  қажет,  екі  қатысушыға  да  қызықты 
мазмұнды табу керек. Мұнда бар немесе  бірнеше де  меңгерген әрекеттердің тәсілдері жеткіліксіз. Біздің 
пікірімізше,  іс-әрекет  барысында  баланың  алған  білімдері  барынша  берік,  сонымен  бірге  барынша 
субъективті  болады.  Бастауыш  сынып  оқушыларында  негізгі  құзыреттіліктердің  құрылуы  және  көрінісі 
субъективті,  таңдамалы  сипатта,  жекелік  психологиялық  ерекшеліктермен,  әлеуметтік  қоршағандардың 
өзгешеліктермен байланысты болады. 
 Бастауыш  сынып  оқушыларының  әлеуметтік  құзыреттілігінің  құрылымы:  1)  өзі  туралы  әлеуметтік 
қатынастың  объектісі  және  субъекті  ретінде  түсінігі;  2)  әлеуметтік  міндеттерді  шешуде  өзінің  мінез-
құлқына  адекваттық  және  адекваттық  емес  бағасы;  3)  өзін-өзі  реттеудің  жаңа  амалын  меңгеруі. 
Жоғарыдағы  аталған  әлеуметтік  құзыреттіліктің  құрылымының  жеткілікті  қалыптаспауы  «әлеуметтік 
инфантилизмге» әкеліп соғады, балалардың жаңа жағдайға бейімделуінде проблема туғызады. 
 Бастауыш  сынып  оқушысының  негізгі  құзыреттіліктердің  құрылуының  нәтижесі  ретінде  ішкі 
әлеуметтік-бағытталған  мотивтермен,  баланың  жеке  құндылықтарымен  және  өзінің  жетістіктерін 
ұғынуымен,  қиыншылықтары  мен  келешектерімен  шартталған  баланың  танымы,  әлеуметтік  қарым-

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №4(40), 2013 г. 
238 
қатынастарын  орнатуы  және  қолдап  тұруы,  іс-әрекетті  ұйымдастыруы  және  жузеге  асырудағы 
бастамашылықтың таңдамалы көрінісінің нәтижесі болу қажет. Біздің пікірімізше, бұлай болудың себебі 
мектепке  дейінгі  кезең  білім  алудан  кері,  тұлғалық  базалық  қасиеттерінің  құрылуына  арнау. 
Мемлекетіміздің  12жылдық  білім  беру  реформасы  осы  тұлғаның  орталықтық  екенін  көрсетіп  отыр. 
Әлеуметтік құзыреттіліктерде, әлеуметтік және іс-әрекеттік, іс-әрекеттік және ақпараттықта ортақ мәндер 
және  ортақ  ережелер  баршылық,  бірақ  олардың  бөлектенуіне  қайшы  келмейді,  керісінше, 
құзыреттіліктердің кешенді сипаты. 
 
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ : 
 
1 Мұханбетжанова Ә. Бастауыш білімнің интеграциясы арқылы балаларда дүниенің ғылыми бейнесін 
ұйымдастырудың теориялық-әдіснамалық негіздері. 13.00.01 – жалпы педагогика, пед. ғыл. док... дисс. – 
Алматы: 2001. – 300 б. 
2 Қоянбаев Р.М. Білім беру және оқыту теориясы. –Алматы: Ғылым, 1990. – 87 б. 
3  Ананьев  Б.Г.  Психологическая  структура  личности  и  ее  становление  в  процессе  индивидуального 
развития человека. / Психология личности. –Т.2. Хрестоматия. – Самара : Бахрах, 1999. – С.7-94. 
4 Эриксон Э. Психология развития. // Хрестоматия по психологии. – СПб.: Питер, 2001. – С.107–108.с. 
5 Жарықбаев Қ. Психология. – Алматы: Санат, 1993. – 272 б. 
6 Алдамұратов Ә. Жалпы психология. –Алматы: Білім, 1996. –224 б. 
 
 
ОҚУШЫЛАРДЫҢ  САБАҚТАН  ТЫС  ЖОБАЛАУ  ШС-ӘРЕКЕТІН  ҰЙЫМДАСТЫРУ 
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
  
П.ғ.д., профессор С.Н.Жиенбаева Қазмемқызпу 
 
Резюме 
 
 В  данной  статье  рассмотрены  труды  ученых  заложивших  теоретическую  основу  проектной 
деятельности,  особенности  организации  проектной  деятельности  учащихся  начальных  классов 
внеурочное  время,  виды  проектов  которые  соответствуют  их  возможностям  и  компоненты  для 
организации данной деятельности. А также автор дает индивидуальную характеристику каждого периода 
организации  проектной  деятельности  учащихся  начальных  классов  внеурочное  время.  Были  раскрыты 
методики теоретической концепции и ее интеграция с 12-летним образованием. 
 
Summary 
 
 In  this  article  is  considered  the  works  of  scientists  who  laid  the theoretical  foundation  of  project  activities, 
especially  the  organization  of  project  activities  of  primary  school  pupils  after  school,  the  types  of  projects  that 
match their abilities and components for the activity. Also, the author gives the individual characteristics of each 
period,  the  organization  of  project  activities  of  primary  school  pupils  after  school.  Methods  of  the  theoretical 
concept and its integration with the 12-year education is previously disclosed. 
 
 Жобалау  әрекеті  бастауыш  мектептегі  білім  беруді  ұйымдастырудың  құралы,  әдісі  ретінде  жаңа 
бағыты  болып  саналады,  сондықтан  бұл  мәселе  жеткілікті  дәрежеде  әлі  зерттелмеген.  А.Данюкованың 
пікірі  бойынша,  «жобалау  әдісі  дамытушы,  тұлғаға-бағдарлы  оқытумен  байланысты  және  кез  келген 
балабақшада кең қолданыла бастайды. Жобалау әртүрлі білім саласындағы мәліметтерді кіріктіру арқылы 
бір мәселені шешуге және оны практикада қолдануға мүмкіндік береді» [1, 12-б].  
12  жылдық  білім  беру  жүйесіне  байланысты  «Технологияны»  оқытудағы  жетекші  әдістердің  бірі 
жобалау  әрекеті.  Қазіргі  заманғы  педагогика  ғылымында  жобалау  әдісі  АҚШ-да  және  Батыс  Европа 
елдерінде  кең  қолданылады,  1991  жылдан  бастап  ТМД  білім  беру  кеңістігіне  белсенді  түрде  енгізіліп 
келеді. Оқытудың аталған әдісінің теориялық негіздері . Е.Д. Кагаров, В.Н. Стернберг, И.Д.Чечель, Ю.А 
Лось., Н.В Матяш., М.В. Хохлова Э.Ө Сағындықова және т.б. еңбектерінде қарастырылады [2, 3, 4, 5, 6]. 
Кіші  мектеп  жасындағы  балаларды  жобалау  әрекетін  қолдану  мәселелерін  Ю.А.Лось,  А.Данюкова, 
С.А.Пилюгина, Е.С.Полат, И.Жуковский, А.Жуковская, М.В.Хохлова және  т.б.  еңбектері арналған [7, 8, 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №4(40), 2013 г. 
239 
1,  9,  10].  Автордың  педагогика  тәжірибесіне  арналған  зерттеулері  жобалау  әрекетін  құрал  ретінде 
анықтайды: 
- ақыл-ойды жан-жақты жаттықтырудың және ойлауды дамытудың құралы (П.Ф.Каптерев); 
- жеке тұлғаның шығармашылық қабілеттерін дамытудың құралы (П.П.Блонский); 
-  кіші  мектеп  жасындағы  балалардың  өзіндік  еңбек  іс-әрекетіне  дайындығын  және  дербестігін 
дамытудың құралы (С.Т.Шацкий); 
- тәрбиеленушілерді кәсіби іс-әрекетке дайындау құралы (А.С.Макаренко); 
-  оқытудағы  теория  мен  практиканың  үйлесімін  сақтау  құралы  (Е.Г.Каганов,  М.В.Крупенина, 
В.В.Игнатьев, В.Н.Шульгин және т.б.). 
С.А.Пилюгинаның пікірінше, кіші мектеп жасындағы балалардың жобалау әрекетті әртүрлі субъектілі 
тәжірибесін  ұйымдастыруға,  әрбір  баланың  қайталанбайтындығы  мен  өзіндік  «Менін»  танытуға  ерекше 
мән  беріледі.  Жобалау  әрекетін  қолдану  «ес  мектебінен»  «ойлау  мектебіне»  өтуі  жүзеге  асырылады. 
Мұнда негізгі тірек  қабылдау, зейін,  есте сақтауға, ойлауды жетілдіруге негізінен  «ойлануға»  қойылады 
[7]. 
И.Чечельдің  пікірі  бойынша,  жобалау  әрекеті  барысында  балалар  бірқатар  қиындықтарға  кездеседі: 
жетекші  және  ағымдағы  (аралық)  мақсаттар  мен  міндеттерді  қою;  оларды  шешудің  жолдарын  іздеу; 
баламалы  қолайлы  шешімдерді  таңдау  және  оны  жүзеге  асыру;  таңдаудың  нәтижелерін  болжау; өзіндік 
әрекет  ету;  талап  етілгенді  алынған  нәтижемен  салыстыру; әрекетті  аралық  нәтижелерді  ескеріп  түзету; 
үдеріс  (әрекеттің  өзі)  пен  жобалаудың  нәтижесін  объективті  бағалау  [4,  12-б].  Автор  жобалауды жүзеге 
асырудағы қиындықтарды тұрақты, балалармен жүйелі жұмыста жоюға болатынын атап көрсетті. 
Қазіргі  заманғы  педагогикада  кіші  мектеп  жасындағы  балалардың  жобалау  әрекетін  анықтау 
кезеңдерінің  әртүрлі  жолдары  қарастырылуда.  Соның  ішінде  оқушылардың  сабақтан  тыс  уақыттағы 
жобалау  іс-әрекетін  ұйымдастырудың  өзіндік  ерекшелігін  ескерген  жөн.  Сабақтан  тыс  іс-әрекеттегі 
мақсатқа лайық жобалардың түрін анықтау үшін төмендегідей пайымдауларды басшылыққа алынады. 
1.Сабақтан тыс іс-әрекет мақсаттары. 
2.Қосымша назарға алатын оқыту мақсаттары. 
Сабақтан тыс іс-әрекеттің негізгі мақсаты ретінде балалардың өз қабілеттерін және тұлғалық әлеуетін 
жүзеге асыруын санауға болады. 
Қосымша назарға алатын басты оқыту мақсаттарына жататындар: 
1.Коммуникативті дағдыларды қалыптастыру /әріптестік байланыс/ 
2.Жұмыс кеңістігін ұйымдастыру және жұмыс уақытын пайдалану дағдыларын қалыптастыру. 
3.Ақпаратпен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру /жинақтау, жүйелеу, сақтау, пайдалану/ 
4.Өз  мүмкіндіктерін  бағалау,  өз  мүдделерін  қорғау  және  дұрыс  таңдау  жасай  білу  дағдыларын 
қалыптастыру. 
Сабақтан  тыс  жобалық  іс-әрекетте  ақпарат  жинау  жұмысының  дағдыларын  қалыптастыру  қосымша 
ұйымдастыруды  талап  етеді.  Өйткені,  балалар  игеретін  іс-шаралармен  жұмыс,  оқушылардағы 
қалыптастыруға  тиісті  күрделі  жобалар  кезінде  қажет  болатын,  ақпараттық  қызмет  дағдыларын 
қалыптастыруға көп жағдайда көмегін тигізбейді. 
 Сондықтан  да,  жобалық  іс-әрекетке  ақпараттық  іс-әрекетті  толық  көлемде  енгізу  үшін  арнайы 
ұйымдастырушылық  әдістерді  қарастыру  керек.  Мұндай  әдістерге  жататындар:  1.Бір  тақырып  бойынша 
түрлі жобалармен бір уақытта жұмыс жүргізу./Бұл, бір тақырып бойынша әр түрлі мәліметтерді іздестіру 
үшін  мотивация  жасауға  мүмкіндік  береді.  2.Осы  жобаларға  ,  бір  ұжымдық  ақпараттық  жобаны  енгізу-
энциклопедия немесе тақырыптық картотеканы жасау. 
 Нәтижесінде жобалық қызмет -жалпы тақырып бойынша балаларға түрлі ақпарат жинау ұсынылатын, 
тақырып  бойынша  жұмыс  жүргізуге  мүмкіндік  беретін  қажетті  кезеңмен  толықтырылады.  Мұнда 
балалар, берілген тақырып шеңберінде нені білгісі келетінін өздері анықтайды. Тақырып бойынша жұмыс 
жүргізу  үрдісінде  ақпараттарды  жинақтау,  тек  жобалық  іс-әрекет  қажеттілігінен  ғана  туындамайды,  ол 
балалардың  қызығушылығымен  анықталады.  Жоба  бойынша  жүргізілетін  жұмыстарда  жалпы 
энциклопедия  немесе  картотека,  тақырып  бойынша  ақпараттың  негізгі  деректерінің  бірі  бола  алады. 
Балалар өз тәжірибелері арқылы ақпараттарды ұйымдастырумен танысады: жаңа ақпараттық талаптарға 
жауапты  оңай  табу  үшін  материалды  қалай  өңдеу  керек  және  қандай  сілтемелермен  оларды  толықтыру 
қажет екені жөнінде. 
 Сабақтан  тыс  жобалық  іс-әрекет  екі  компонентті  ретінде  ұйымдастырылады.  Бірінші  компонент- 
балалар өзі бастама көтерген, оқытушы үйлестіретін, жобада іске асырылатын, тақырып бойынша жұмыс 
жүргізу.  Екінші  компонент-  оқытушы  немесе  тәрбиеші  арнайы  ұйымдастырған,  балалар  өз  бетінше 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №4(40), 2013 г. 
240 
орындаған,  шығармашылық  жұмысты  тудыратын  іс-әрекеттер  кешені.Шығармашылық  жұмыстардың 
негізгі  түрлері-бұл  іс-шаралар.  Жобалар:  мүсін,  сурет,  коллаж,  макет  жасау,  спектакль  және  концерттер 
қою ж.т.б. 
Сабақтан тыс жобалық іс-әрекеттің негізгі кезеңдері. 
1.Тақырыпты таңдау. 2.Мәліметтер жинау.3.Жобаларды таңдау. 
4.Жобаларды  іске  асыру.  5.Презентация.  Аталған  жобалау  іс-әрекетінің  кезеңдеріне  жеке-жеке 
тоқталайық. 
Тақырыпты таңдау. Тақырыппен жұмыс жүргізу , таңдаудан басталады. Тақырып ортақ болғанымен 
онда  балалардың  қызығушылығын  тудыратын  тақырыпшалар  көп  болуы  қажет.  Мысалы:  «Мұхит» 
тақырыбында  «Мұхиттағы  өмір»  ,  «Жүзіп  жүрген  динозаврлар»,  «Мұхит  түбіндегі  жануарлар», 
«Кемелер», «Теңіз кәсіптері», «Сүңгуір флот», «Жер шарына саяхат», «Қарақшылар», «Теңіз тағамдары», 
«Сән және дизайндағы теңіздік стилі», «Жазушылар мұхит жөнінде», «Суретшілер бейнелеуіндегі мұхит» 
ж.т.б. тақырыпшалар болуы мүмкін. 
 Тақырыпты  таңдауда  ақпараттың  арнайы  қайнар-көздері  өз  септігін  тигізеді.  /өндіріске  экскурсия 
жасау  мүмкіндігі,  қаланың  салалық  бағдары,  нақты  тақырып  бойынша  жұмыс  істеудегі  мұғалім 
тәжірибесі.  Ортақ  тақырып  бойынша  балалардың  ұжымдық  таңдауын  мұғалім  реттей  алады.  /бағыт-
бағдар  беру  арқылы/.  Ал  тақырыпшаларды  балалардың  өз  таңдауына  ұсынған  жөн.  Балалар  таңдаған 
тақырыпша  тақырыбы  және  жиынтығы  болашақтағы  ақпараттық  жобаның  құрылымы-энциклопедиялар 
мен  картотеканы  құрайды.  Бұл  құрылымды  мұғалім,  тақырыпшаларды  таңдау  үрдісінде,  әрбір  саладағы 
білімді жүйелеу қалай жүретінін балалар бақылауы үшін, схема түрінде тақтаға көрсетеді. 
 Берілетін  тақырыпшалардың  ішінде  типтік  тақырыпшалар  кездеседі  жағрапиялық  аспектегі,  тарихи 
аспекттегі,  мәдени  аспект  /әдебиеттегі,  бейнелеу  өнеріндегі,  фильмдердегі  тақырып/.  Мысалы:  «Үй» 
тақырыбына  арналған  типтік  тақырыпшалар  мынандай  түрде  болуы  мүмкін:  жағрапиялық  аспектте-
«Түрлі елдердегі үй», тарихи аспекті-«Түрлі уақыттардағы үй», мәдени аспекті-«Әдебиет кейіпкерлерінің 
үйлері», «Ертегідегі үйлер», «Суреттегі үйлер» ж.т.б. 
Мәліметтерді  жинақтау.  Түрлі  ақпарат  көздерін  қарастыру  арқылы,  балалар  өздерін  қызықтырған 
мәліметтерді  жинайды,  бекітеді  және  жобада  қолдану  үшін  дайындайды.  Ақпарат  көздерінің  негізгі 
түрлері-жазбалар, суреттер, мәтін және суреттердің қиындылары мен ксерокөшірмелері. Сонымен қатар, 
аудио және видео жазбалар, дискет, компакт-диск тасымалдаушыларында да ақпарат жинақтауға болады. 
 Тақырып  бойынша  жұмыс  жүргізу  барысында  балалар  өздерін  қызықтырған  ақпараттарды  табуға, 
оларды жүйелі түрде сақтауға және қолдануға үйренеді. Тақырып бойынша мәліметтер жинау кезеңіндегі 
мұғалімнің  басты  мақсаты-балаларды  өз  бетінше  ақпараттар  іздестіруге  бағыттау.  Ақпарат  көздері 
ретінде:  жекелеген  заттар  /кітаптар,  сынып  кітапханасы,  фильмдер/;  ұйымдастыру  /мұражай,  ғылыми 
институттар,  өндіріс  орындары/;  іс-шаралар  /экскурсиялар/;  жекелеген  адамдар  /ата-аналар,  мамандар, 
жоғарғы сынып мұғалімдері/ бола алады. 
Мәліметтерді  жинақтау,  барлық  табылған  ақпараттарды  бір  ақпараттық  жобада-картотекада  немесе 
тақырыптық энциклопедияда жинақтаумен аяқталады. Ақпараттық жобаның ерекшелігі, балалар жинаған 
ақпараттың барлығын сақтау мүмкіндігімен, яғни әрбір баланың ақпаратты іздестіру бойынша жүргізген 
жұмысын сақтау мүмкіндігімен баланысты. 
 Ақпараттық  жобада  ақпараттарды  жүйелеу  түрлері  қарастырылуы  керек  /мазмұндау  ж.т.б/. 
Ақпараттық  жобалардың  міндеті  –жиналған  ақпараттарды  ұйымдастыру  дағдыларын  қалыптастыру. 
Ақпараттық  жоба  құрылымында,  балалардың  қызығушылығын  тудырып,  таңдалған  тақырыптардың 
барлығы көрініс табады. Кейіннен басқа да жобалар бойынша жұмыс жүргізу барысында балалар қажетті 
мәліметтер алу үшін ақпараттық жобаларға жүгіне алады. 
Жобаларды  таңдау.  Ақпараттарды  жинау  кезеңі  біткеннен  кейін  мұғалім  балаларды  жобаны  жүзеге 
асыруға қатысуды ұсынады. Мұғалім балаларды, оқып-үйренетін тақырып бойынша орындауға болатын 
көптеген  жобалармен  таныстыра  отырып,  балалардың  өздеріне  жобаны  ойлап  табуға  мүмкіндік  береді. 
Бастапқыда  ұстаз,  балаларға  қиындық  тудырмайтын  жеңіл  жобаларды  ұсынады.  Сыныпта  бірнеше 
жобалар  түрлері  болғаны  өте  жақсы.  Жобалардың  тізімін  құрастыру  кезінде,  жергілікті  жағдайларға 
бағымдалу  және  балаларға  алуан-түрлі  іс-әрекеттерді  ұсыну  дұрыс.  Мысалы:  «Логикалық  және 
математикалық ойындар» тақырыбы үшін балалар: 
1.Логикалық  және  математикалық  ойындар  туралы  жаңа  мағлұматтар  алып,  /түрлі  деректерден/  бұл 
мағлұматтарды «ақпараттық жобаға» кіргізеді. 
2.Бірлескен  және  жеке  бейнелеу  іс-әрекеттерінде  жаңа  білімдерін  көрсете  алады./суреттер,  мүсіндеу, 
коллаж, мозаикалар ж.т.б./. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №4(40), 2013 г. 
241 
3.Өз  қолдарымен  жұмыс  жасай  алады,  бұл  жағдайда-ойындарға  арналған  өз  бетінше  реквизиттер 
дайындау; 
4.Концерттік-драмалық  іс-әрекетке  қатысуы  /басқа  балаларға  және  ата-аналарға  бір  жағдайды 
әңгімелеп немесе көрсете алуы және қошеметке  орануы/. Ұжымдық жобаларды балалар өздері таңдаған 
тақырып аспектісі бойынша «маман» ретінде орындай алады. 
 Жұмыс  кезінде  іс-әрекеттің  түрін  таңдауда  және  балалардың  таңдауы  кезінде  олардың  пікірімен 
санасу  қажет.  Мысалы:  «оқып  және  әңгімелеп  бер»  тапсырмасын  оқи  алатын  балалар  орындаса, 
«кітаптағы  бетті  дайында»  деген  тапсырманы  жаза  білетін  балалар  орындайды.  Мұның  әрине  түрлі 
әдістемесі  бар.  Мысалы:  жаза  білетін  балалар  безендірушілер  тобына  кіре  алады.  Бұл  жағдайда  кітапты 
құрастыру кезінде қосымша коммуникациялық дағдылар қалыптастырылады. Жобаларды жүзеге асыру. 
Бұл кезде балалар, мектептегі және мектептен тыс іс-әрекеттерін байланыстыра отырып, өздері таңдаған 
жобаларды  дайындайды.  Үлкендер  тек  бала  өз  күшін  дұрыс  бағалай  алмай,  таңдаған  жобасын  жүргізе 
алмаса ғана көмектеседі. Бірақ бұл жұмысты үлкендер баланың орнына орындауына болмайды. Берілген 
іс-әрекеттердегі  балалардың  өз  еркімен  қатысуын  ескере  отырып,  жобамен  жұмыс  жүргізудің  негізгі 
принциптерін айта кетейік:Әрбір баланың ешқандай жобаға қатыспауға; біруақытта түрлі жобаларға және 
түрлі  рольдерге  қатысуына;  кез-келген  уақытта  кез-келген  жобадан  бас  тартуына;  кез-келген  уақытта 
өзінің жаңа жобасын бастауға қақысы бар. 
Презентация: Әрбір жоба нәтижесінде баланың бойында мақтаныш тудырып, сәтті аяқталуы қажет. 
Бұл  үшін  жоба  бойынша  жұмыс  жүргізу  үрдісінде  мұғалім  балаларға  өз  құштарлығы  және  мүмкіндігін 
білуге көмектеседі. Жоба аяқталғаннан соң, балаларға өз жұмысы туралы әңгімелеп беруге және көрсетіп, 
мақтау естуіне мүмкіндік беру қажет. Жоба нәтижелерін көрсетуде басқа балалармен қатар ата-аналардың 
болғаны  тіпті  жақсы.  Егер  жоба  ұзақ  мерзімде  болса  ,  нәтижелері  бойынша  балалар  оң  әсер  алатын 
ағымдық  кезеңдерді  анықтау  қажет.  Мысалы:  қуыршақтық  спектакльін  дайындауда  жасалған  қуыршақ- 
кейіпкерлердің  презентациясын  ұйымдастыруға  болады.  Кейбір  жобалар  өзіндік  презентациялық  түрде 
болады,  бұлар-спектакльдер,  концерттер,  газеттер  ж.т.б.  Қолдан  жасалынған  жұмыстармен  аяқталатын 
жобаны  ерекше  түрде  ұйымдастыру  қажет.  Тақырып  бойынша  жұмыс  жүргізу  және  жобалық  іс-әрекет 
балалардың сабақтық және сабақтан тыс іс-әрекеттерін біріктіруге мүмкіндік береді.  
 
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ : 
 
1.Данюкова А. Вы любите проект? // Обруч. – 2001. – №4. – С.10-13 . 
2. Кагаров Е.Д. Метод проектов в трудовой школе. – Л.: Начатки знаний, 1926 . – 122 с. 
3.Стернберг В.Н. Теория и практика методов пректов в педагогике 20 века:  Автореф. дисс. канд. пед 
наук. – Рязань, 2003. – 21 с.  
 4.Чечель И.Д. Метод проектов или Попытка избабить учителя от объязанности возникающего факула. 
// Директор школы. – 1998. – №3. – С 28. 
 5..Лось  Ю.А.,  Матяш  Н.В.,  Хохлова  М.В.  Методика  обучения  младших  школьников  выпольнению 
творческих проектов / Под. ред. В.Д.Симоненко.– Брянск, 1998.– 104с.  
 6.Сағындықова  Э.Ө  Оқу-жобалық  іс-әрекет  процесінде  болашақ  мамандардың  экологиялық 
мәдениетін қалыптастыру. 13.00.08– Кәсіптік білім беру теориясы мен әдістемесі, пед. ғыл. канд. дисс.... 
автореф. –Алматы: 2006.–24 б. 
 7.Пилюгина  С.А.  Метод  проектной  деятелности  в  интернете  и  его  развивающие  возможности// 
Школьное технологии. – 2000.– №2. – С. 23-25. 
 8. Новые педагогические и информационные технологии в системе образования / Под. ред. Е.С.Полат. 
– М.: Педагогика, 1999. – 221 с. 
9.  Жуковский  И.,  Жуковская  А.  Проектная  деятельность  как  средство  развития  воспитательного 
процесса // Воспитание школьников. – 2001. – № 3 – С.4-11. 
10.Хохлова  М.В.  Проектно-преобразовательная  деятельность  младших  школьников//  Педагогика.  – 
2000. –№ 5. – С.51-57. 
 
 
 
 
ЗДОРОВЫЙ ОБРАЗЖИЗНИ И ВОСПИТАНИЕ МОЛОДОГО ПОКОЛЕНИЯ 
 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №4(40), 2013 г. 
242 
Шокыбаев Ж.А. д.п.н. Катпаева Л.М. - 
КазНПУ имени Абая Республика Казахстан 
 
Резюме 
 
 Статья  посвящена  проблема  здорового  образа  жизни  моложежи.Здоровый  образ  жизни-это  основа, 
возникшая  из  потребности  жизни,  которая  не  ограничивается  воспитанием  индивидуального  здорового 
образа жизни, а объединяет в один ряд деятельности по непрерывной охране здоровья (против чумы века, 
табакокурения  и  наркомании).  Обучение  здоровому  образу  жизни  являющейся  частью  таких 
воспитательных  мер,  направлены  на  формирование  у  молодежи  необходимых  знаний,  концепций  и 
понятий. 
Ressume 
 
 Article is devoted to a problem of a healthy lifestyle of youth . The healthy image of life is the basis which has 
arisen from requirement of life which isn't limited to education of an individual healthy lifestyle, and unites in one 
number  of  activity  on  continuous  health  protection  (against  plague  of  an  eyelid,  tobacco  smoking  and  drug 
addiction). Training in a healthy lifestyle by being part of such educational measures, are directed on formation at 
youth of necessary knowledge, concepts and concepts. 
Ключевые  слова;  здоровый  образ  жизни,  воспитание  молодого  поколения,  гигиена,  санитария, 
валеология,дисциплина 
 
 В  формировании  здорового  образа  жизни,  занимают  важная  место  знания  естествознания  и 
общественных  наук.  Такие  знания  должны  внести  свой  вклад  не  только  в  жизненную  стратегию 
молодежи, но и в улучшение качества жизни человека в социальной среде.Таким образом, данные знания 
должны  давать  возможность  человеку  существовать  в  качестве  творческой,  свободной  и  ценной 
личности. В целом, воспитание молодежи с формированием здорового  образа жизни, рассматривается  с 
социальной,  теоретической  и  практической  точек  зрения.Социальная  сторона  воспитания  молодежи  с 
формированием  здорового  образа  жизни  раскрывается  пониманием  его  общественной  важности, 
осознанием  его  необходимости  в  социуме,  тогда  как  теоритическая  сторона  лежит  в  создании 
необходимости  теории  науки  о  здоровом  образе  жизни  и  передаче  ее  молодому  поколению. 
Методическое  обоснование  социально-экономического  образования  вырабатывается  в  ходе  обучения 
общественным  дисциплинам.  Посредством  указанной  дисциплины  ученики  школ  вооружаются 
теоретическими  и  практическими  знаниями  обновления  окружающей  среды  и  научного  познания  мира, 
так  как  «человек  образовывается  в  общественной  системе  под  воздействием  диалектических  законов  и 
категорий» [1]. 
Изучая  естествоззнание  человек  получает  знания  об  осуществлении  процесса  труда  посредством 
взаимодействия человека и природы, через которое человек меняет окружающую среду и развивает свои 
творческие способности. Проблемы здорового образа жизни являются объектом исследования не только 
естествознания,  но  и  общественных  наук.  Так  как  сохранение  человеческого  здоровья  и  его  защита 
являются  предметом  социальных  исследований,  они  расматриваются  с  точки  зрения  изучения  уровня 
развития  связи  между  человеком  и  обществом,  их  структуру  и  закономерности.  Многовековая  история 
человечества показывает, что сейчас наступили трудные, полные опасных изменений времена. Наступило 
время  критического  осмысления  практики  прошлых  лет  с  учетом  пересмотра  стратегии  будущего. 
Основное  направление  в  данной  сфере-философский  анализ  проблем  здорового  образа  жизни. 
Выделившись  из  биологических  дисциплин  и  эволюционировав  до  наших  дней,  тесно  связанная  с 
философией  наука  о  здоровом  образе  жизни,  поднялась  до  уровня  формирования  методических 
стандартов научных знаний. 
Философия  и  естествознание,  рассматривая  различные  аспекты  и  применяя  различные  методы 
изучения,  все  же  направлены  на  достижение  объективной  правды.  Многие  научные  открытия 
естествознания раскрывают определенные философские понятия [2]. 
Профессор  Амосов  Н.М.  говорил:  «Для  того,  чтобы  быть  здоровым,  человек  должен  приложить 
большие  усилия. И ничем их нельзя заменить. На счастье, человек  устроен так, что  его организм может 
вовремя восстановиться» [3.]. По мнению ученого, в основе здорового образа лежат следующие идеи; 
в  возникновении  болезней  в  большинстве  случаев  виновата  не  природа,  и  не  общество,  а  сам 
человек.В основном человек болеет из-за лени или в следствии своего неправильного поведения; 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №4(40), 2013 г. 
243 
для здоровья необходимы: труд тела, умеренность в еде, упражнения, умение правильно использовать 
время и умение отдыхать. 
природа очень великодушна: необходимо заниматься физической культурой 20-30 минут в день; 
человек  должен  быть  умеренным  в  еде  с  равным  соотношением  движения  и  увеличением  в  рационе 
фруктов и овощей. Необходимо не забывать делать упражнения. Курить и употреблять спиртное-вредно 
[3.]. 
 пятое же-умение жить счастливо. К сожалению, без предыдущих четырых пунктов счастье не может 
обеспечить здоровья; 
В  современном  мире  проблемы  здорового  образа  жизни  стали  важнейшими  по  своей  общественной 
значимости.  Причины,  способствовавшие  этому,  заставляют  нас  быть  мудрее  предыдущих  поколений. 
Одним из факторов быть умнее, это просвещенность в вопросах здорового образа жизни, признании этих 
проблем.  Пересмотр  духовных  качеств  современного  человечества  базируется  в  первую  очеред  на 
развитии ответственности, мудрого использования, сострадания к своему здоровье, отношение к нему как 
к  невосполнимой  ценности  и  понимании  этого.  В  связи  с  экономическими  трудностями  и  социально-
политической  незрелостью,  проблемы  здорового  образа  жизни  отошли  на  второй  план.  Одним  из 
показателей  духовного  падения  нашего  общества  стало  постепенное  привыкание  к  постоянной  угрозе 
здоровью  человека,  относительная  ответственность  и  халатное  отношение  к  соотвенному  здоровью.  В 
этом  отношении  важную  роль  играет  просветительская  работа  по  распространению  знаний  ведения 
здорового  образа  жизни  и  формирования  в  сознании  человека  такого  образа  жизни.  Это  зарождает 
чувство ответственности перед наступающей угрозой [4]. 
Современные  идеи  здорового  образа  жизни  играют  важную  роль  в  формировании  необходимых 
знаний,  навыков  в  том  числе  деловых  качеств.  Древнегреческий  философ  Платон  отмечал,  что  если 
воспитатель  не  правильно  выполняет  свою  работу,  то  в  мире  появляются  невежественное  потомство  и 
плохие люди. Надо признать, что рост увлечения среди молодежи вредными привычками происходит от 
их безграмотности в сфере здорового образа жизни. Всем известна угроза здоровью, опасные последствия 
вредных привычек [5;7]. Здоровый образ жизни-это основа, возникшая из потребности жизни, которая не 
ограничивается  воспитанием  индивидуального  здорового  образа  жизни,  а  объединяет  в  один  ряд 
деятельности  по  непрерывной  охране  здоровья  (против  чумы  века,  табакокурения  и  наркомании). 
Обучение  здоровому  образу  жизни  являющейся  частью  таких  воспитательных  мер,  направлены  на 
формирование у молодежи необходимых знаний, концепций и понятий [8;9]. 
В последние годы в литературе по педагогике часто  встречаются такие понятия как  «грамотность по 
здоровому  образу  жизни»,  «здоровые  знания»,  «воспитание  здорового  образа  жизни»,  «формирование 
культуры  здорового  образа  жизни».  Мы  считаем,  что  среди  всех  подобных  терминов  более  верным 
является  «обучение  и  воспитание  через  формирование  здорового  образа  жизни»,  так  и  образование-это 
результат  и  процесс  овладения  системой  научных  знаний  и  познавательных  умений  и  навыков 
обучающихся,  в  результате  которого  у  них  развиваются  творческие  способности,  индивидуальные 
человеческие и другие качества, формируется миропонимание. 
Тогда  как  воспитание  в  отдельности  –  это  способ  поведения  в  обществе,  которое  целенаправленно 
влияет  на  развитие  личности,  а  также  результат  веры,  взглядов,  личных  характеристик,  нереализуемые 
друг без друга [5,10;11]. 
Подводя итоги, можно сказать, что только та личность, которая усвоила важные элементы здорового 
образа  жизни,  необходиые  знания  и  воспитания  в  здоровом  духе  сможет  противостоять  различными 
актуальным проблемам в этой сфере и позаботиться о своем здоровье. 
Способ  деятельности  и  воспитание,  направленное  на  усвоение  системы  знаний  и  определенных 
ценных качеств не могут быть осуществлены друг без друга. Эти два процесса всегда соприкасаются друг 
с  другом  в  повседневной  деятельности  педагога.  Целью  обучения  здоровому  образу  жизни  является 
формирование культуры здорового образа жизни среди учащихся. А целью воспитания в духе здорового 
образа жизни-формирование миропонимания, веры в себя на основе приобретенных научных знаний. В 
соответствии  с  вышеуказанной  целью  в  теории  и  практике  современной  педагогики  существуют  две 
различные модели обучения здоровому образу жизни. Первая-полипредметная модель. Здесь содержание 
традиционных  дисциплин  преподаваемых  в  школах  дополняются  и  обогащаются  вопросами  здорового 
образа  жизни.  Вторая-монопредметная  модель  которая  реализуется  посредством  введения  в  учебные 
планы средных школ факультативного курса по вопросам здорового образа жизни. Обучение здоровому 
образу  жизни  влияет  на  школьников  с  позиции  педагогической  целестности.  Во  время  урока  они 
воспринимают  целостность  вопросов  о  здоровом  образе  жизни  на  научной  основе,  усваивают 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №4(40), 2013 г. 
244 
практические  навыки  точных  знаний  об  эффективном  влиянии  на  природу  и  на  изменяющуюся 
окружающую среду. 
Учащися  находится  в  периоде  особой  педагогической  воспримчивости,  что  соответствует 
формированию  жизненно  важных  принципов,  а именно  принципов  здорового  образа  жизни  («Лечебная 
педагогика»  Кащенко,1913;  «Сохранение  здоровья  учащихся»  Досмұхаметұлы,  1925;  «Здоровый  образ 
жизни»  Брехман,1979).  Также  чрезвычайно  важно  развивать  чувства  и  веру  обучающихся  с  позиции 
психологии  здорового  образа  жизни,  возрастной  физиологии  в  воспитании  здорового  образа  жизни. 
Возрастная  физиология  совместно  с  педагогической  реализует  принципы  гармонии  возможности 
учащихся  и  предъявляемые  к  ним  требования.  Подобные  психолого-педагогические  идеи  были 
всестороние  рассмотрены  в  трудах  Гальперина  П.Я.,  Болонского  П.П.,  Выготского  Л.С.,  Леотьева  А.Н., 
Эльконина  Д.Б.  и  других  ученых.  По  мнению  многих  психологов  и  физиологов,  человек  рождается  в 
качестве живого организма, только с врожденными по наследству [12;13]. 
По  мнению  Леонтьева  а.Н.  все  человечесие  способности  возникают  и  развиваются  в  процессе  его 
жизнедеятельности [12.]. 
С 2007 по 2011 годы мы проводили экспериментальные работы в 9-10 классах по предмету химия. В 
ходе  проведения  Республиканской  олимпиады,  лабораторных  занятий,  брифингов,  классных  часов, 
тестовых  работ,  связанных  с  изучаемым  предметом,  были  применены  способы  привития  здорового 
образа жизни, в том числе отлучение от вредных привычек. 
Понимая  невозможность  одной  только  пропагандой  реализовать  формирование  знаний  и  умений  в 
обучении  и  воспитании  здорового  образа  жизни  мы  считаем,  что  решение  данной  проблемы  в 
воплощении  путем  связи  в  содержанием  основного  школьного  предмета-биологии.  Таким  образом, 
можно  утверждать,  что  формирование  здорового  образа  жизни  посредством  объеденения  содержания 
программы по биологии с другими предметами по здоровому образу жизни. 
 
ЛИТЕРАТУРЫ : 
 
1.Ембергенова Ж. Салауаттылықтың төте жолы.-Алматы//Қазақстан мектебі,1999, 56.-19-21 б. 
2.Хиггинс  Р.  Седьмой  враг.Человеческий  фактор  в  глобальном  кризисе.//Глобальное  проблемы  и 
общечеловеческое ценности.-М.,1990.-141с. 
3.Амосов Н.М.Раздумые о здоровье.-М.:Физкультура и спорт,1991.-199с. 
4.Егоров В. и др.Здоровый образ жизни-общественная потребность.-Караганда,1999.-17-24с. 
5.Беркинбаева К.М.,Садуова Ж.Н.Психо-педагогическое аспекты влияние болезний века на молодежа. 
-Алматы:Білім, 1998, 2.-54-57 б. 
6.Көшербаева А.Ә.Курит ли ваш ребенок? –Алматы,2002.-10б. 
7.Қазақстан Республикасының «Закон об образований» заңы.-Алматы,1998.-38 б. 
8.Программы. Биология,6-7 классы,8-9классы.-Алматы,1990.-35с. 
9.Колесов Д.В.Здоровый образ жизни-новое направление в педагогике.//Биология в школе.2003, 1.-22с. 
10.Құдярова Е.Проблемы в характерах молодежи.-Алматы:Рауан, 1996.-30б. 
11.Леонтьев А.Н. Избранные психологические сочинения: в2-х томах, Т.1.-М.:Педагогика,1983.-391 с. 
 
 
 
 
РОЛЬ  КОМПОЗИЦИИ  КОСТЮМА  С  НАЦИОНАЛЬНЫМИ  МОТИВАМИ  С  ЭТИЧЕСКОМ 
ВОСПИТАНИИ ШКОЛЬНИКОВ 
  
 Саудабаева Г.С. (КазНПУ им.Абая)  
 Кошкарова Ш.З., Тлеубай С. (КГУ им.Коркыт Ата) 
 
Түйіндеме 
 
 Бұл  мақалада  мектеп  оқушыларының  эстетикалық  тәрбие  жөніндегі  мәселелерінің  шешу  жолдары 
қарастырылған. Кез-келген жалпы білім беретін мектептерде еңбек сабағында ұлттық нақышқа енгізілген 
құралдар қолданылады. Қазақ халқының ұлттық қыздар және әйелдер киімінің даму тарихы оқытылады. 
Мектеп  оқушылары  қазіргі  таңда  компьютерлік  технологияны  меңгеруде.  Осы  еңбек  сабақтарында 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №4(40), 2013 г. 
245 
оқушының  тәжірибелігі  және  білгірлігі  арта  түседі.  Оған  қоса  оқушының  эстетикалық  және  көркем 
талғамдары қалыптасады. 
 
Summary 
 
 This  article  discusses  one  of  the  possible  solutions  to  the  problem  of  aesthetic  education  of  pupils  in  the 
classroom  for  technology  in  secondary  schools  through  the  use  of  materials  of  the  composition  costume  with 
national motifs, history of development of the Kazakh national costume for girls and young women the skills of 
computer  technology  by  high  school  students  in  the  composite  finding  solutions  model  for  a  national  costume. 
 
In the process of making the costume with national motives for girls students master not only the practical 
skills and habits, but also to develop their creative abilities to form an aesthetic and artistic tastes. 
 
 
 
 
Современная  концепция  эстетического  воспитания  подрастающего  поколения  требует 
совершенствования  методов  учебного  воспитательного  процесса  в  общеобразовательных  школах 
Казахстана. 
 
Возрастают  задачи  художественно-эстетического  образования  учащихся,  которое  должно  быть 
ориентировано на процесс формирования личности во всей полноте культурного развития человека. 
 
Потребность красиво одеваться всегда существовала в обществе и будет всегда существовать.  А 
вместе  с  ней  будет  существовать  и  необходимость  формирования  устойчивых  эстетических  качеств 
личности человека, особенно учащегося. 
Учителя  технологии  вместе  со  школой  должны  осуществлять  всестороннее  развитие  учащихся, 
совершенствовать их эстетическое воспитание. 
 
Одним  из  возможных  путей  решения  данной  проблемы  является  использование  материалов 
композиции  костюма  с  национальными  мотивами  на  занятиях  по  технологии  в  общеобразовательной 
школе. 
 
Для  усвоения  данного  материала  учащиеся  должны  прежде  всего  ознакомиться  с  понятиями 
«композиция», «композиция одежды». 
 Композиция  (лат.compositio  –  составление,  соединение)  –  значимое  соотношение  частей 
художественного  произведения.  Это  понятие  используется  на  практике  в  нескольких  значениях. 
Композиция – это и само произведение (музыкальное, абстрактной живописи, декоративно-прикладного 
искусства и т.д.); композиция – это и процесс творческой деятельности, в результате которого получают 
произведение. [1] 
 Следовательно, композиция – понятие организующее, так как таит в себе силу составлять, соединять 
части в том или ином порядке,  организовывать из них единое целое, а также  отражение гармонической 
упорядоченности во внешнем проявлении целого. 
 Композиция одежды – сочетание и взаимосвязь силуэта, форм, линий, пропорций, цвета материалов, 
создающих  органическое  единое  целое  костюма.  Создать  композицию  одежды  –  значит  найти 
соподчинение всех компонентов ее, добиться такого положения, при котором одни детали и компоненты 
дополняют другие, а все вместе выражают содержание одежды. Т.е. от одежды требуется, чтобы она была 
не  просто  красива,  но  и  составляла  единое  гармоничное  целое  с  фигурой  и  обликом  человека, 
подчеркивала его природную красоту и корректировала или скрывала нежелательные признаки внешнего 
облика. Самый красивый покрой национального  костюма потеряет свою привлекательность,  если в нем 
не будет соблюдено цветовое сочетание, т.е. один компонент модели нарушит всю композицию изделия. 
 
Школьникам нужно уяснить основные четыре требования композиции одежды: 
 
1.Назначение  одежды  (фигура  человека,  возраст,  для  чего  предназначен  костюм,  и  т.д.) 
определяет форму ее. Например, форму национального костюма для танцев, чтобы подчеркнуть грацию, 
юбку платья шьют широкой, а лиф прилегающим. 
 
2.Соответствие материала назначению и форме  одежды. Например, национальное платье можно 
сшить  из  мягкой,  легко  драпируемой  ткани;  а  для  камзола  прилегающего  силуэта  подходит  мягкая 
ворсистая или бархатная ткань. 
 
3.Отделка  и  украшения  должны  соответствовать  назначению,  форме  одежды  и  материалу,  из 
которого она сшита. Например, хорошо сочетается отделка из блестящего атласа или парчи с бархатом. 
 
4.Наличие  центрального,  главного  пятна,  которому  подчиняются  второстепенные  детали, 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №4(40), 2013 г. 
246 
создавая  целостность  композиции.  Это  может  быть  воротник,  декоративный  пояс,  аппликацированный 
орнамент и др. В каждом конкретном случае характер главного пятна определяет характер других деталей 
композиции. Остальные детали должны сочетаться с линиями главного пятна. 
 
Сильное  влияние  на  композицию  одежды  оказывают  цвет  и  рисунок  ткани.  С  помощью  цвета 
можно  зрительно  увеличить  или  уменьшить  рост  и  объем  фигуры,  скрыть  недостатки  телосложения,  а 
также изменить оттенок кожи, увеличить интенсивность цвета глаз, волос, лица.  
 
Огромное значение при создании национального костюма принадлежит выбору цвета и фактуры 
материалов,  которые  являются  сильными  выразительными  свойствами  одежды.  Насыщенные  цвета  в 
одежде всегда акцентируют на себе внимание, их обилие может вызвать раздражение. Поэтому в одежде 
их часто используют в качестве отделки (бейки, кант и т.п.). 
 
Соединение  нескольких  цветов,  имеющих  общие  цветовые  особенности,  создает  определенную 
тональность,  так  называемую  однотонную  композицию,  которая  широко  используется  в  национальной 
одежде.  Например,  она  может  быть  выдержана  в  бежевато-коричневых  тонах  или  в  сочетании  светло 
голубого  с  синим,  лилового  с  сиреневым,  вишневого  с  розовым,  желтого  с  горчичным,  зеленого  с 
салатным и т. д.  
 
В  костюме  может  быть  несколько  цветов.  В  национальной  одежде  может  преобладать 
многоцветная  композиция.  Но  чаще  используется  не  более  трех  цветов,  один  из  которых  является 
ведущим, а остальные дополнительными. 
 
При изготовлении национальной одежды широкое применение находят и контрастные сочетания 
цветов.  Они  могут  быть  парными  (любая  пара  противоположных  цветов,  например  фиолетовый  и 
зеленый,  синий  и  желтый,  голубой  и  красный). Контрастные  цвета  часто  используются  в  композиции 
национального костюма, но с учетом насыщенности, теплоты цветов и особенностей фигуры. Например, 
если костюм с национальными мотивами состоит из платья и короткого камзола, то, как правило, верхняя 

жүктеу/скачать 4,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: