ІІ СЕКЦИЯ  ӘЛЕУМЕТТІК-ГУМАНИТАРЛЫҚ БАҒЫТ

318 
жүйесіне сай келуіне және оны әліпбимен жазудың дыбыс тәртібін, емле 
ережелерін жақсы түсіндірді. 
1912 жылдан бастап А.Байтұрсынов «Айқын» журналы мен «Қазақ» 
газеті беттерінде ұлттық әлипби түзудің жолдарын ұсынып, жөн-жосығын, 
ұсыныстарының дәлелін жариялап отырады. Осы арада А.Байтұрсынов ғалым 
зерттеуші ретінде қазақ тілінің дыбыстық жүйесі мен таңбалардың әріптер 
жайындағы пікірлерін ұсынады. Ең үлкен жаңалығы – өз әліпбиіне «дәйекші» 
дегенді еңгізеді. Сөздің оң жақ шекесіне қыйылатын дәйекші белгісі сол сөздің 
тұтас жіңішке оқылатынының белгісі. Қазақ тіліндегі үндестік заңы – 
сингармонизмге икемдеу амалы осылай ашылады. Соған орай, А.Байтұрсынов: 
«Жіңішкелік үшін жалғыз ғана дәйекші белгі алып, 43 түрлі дыбысты 25 
белгімен дұрыстап жазуға болады» - деп атап көрсетеді[1]. 
А.Байтұрсынов түзген араб таңбаларында әріптер саны аз. Соған қарамай 
олар қазақ тілінің барлық дыбысын таңбалай алады. А.Байтұрсынов түзген 
әліпбиді көпшілік бірден қабылдайды. 1915 жылдың өзінде бұл жазумен 
баспадан 15 кітап шығады. 1913 жылдан бастап мұсылманмедіреселері мен 
орыс-қазақ мектептерінде осы әліпбилер қолданыла бастады. 
А.Байтұрсынов 1912 жылы «Айқап» журналында «Жазу тәртібі» атты 
мақаласын жариялайды. Осы мақаласында тіл білімін зерттеуші ғалым Ахмет 
Байтұрсынов былай деп атап көрсетеді: «...Оқу құралының ең ұлығы бала 
оқытатын кітап: оның жақсы болып балалардың жанын қинамасына жазудың 
тәртібі болуы шарт. Тәртіпті жазу деп айтамыз: тілдегі бар дыбыстың бас- 
басына арнаған белгісі (хоріфі) бар болса. Осы күнгі жазуымызда дыбыс 
басына арналған белгіміз жоқ, бір белгіменен әлденеше түрлі дыбыстарды 
жазамыз... Балаларға нәр түрлі айтылатын сөзді, бір түрлі айтып жазып қойып, 
нәр түрлі оқу керек деегніміз зорлық емес пе? «Бірдей жазылған сөзді қалай 
қалай нәр түрлі оқысам дұрыс болады» деп бала қиналмай ма? Сондықтан әуелі 
оқу құралын сайлаудан бұрын жазуымыздың тәртібін түзетіп, жөнге салуымыз 
керек. Сонан соң жөнменен құрал сайлау керек», - деп ғалым қазақ жазуындағы 
арабтың басы артық әріптерін алып тастауды, жіңішке дауысты дыбыстарды 
білдіруге арналған белгі – дәйекшіні еңгізуді ұсынады[2]. 
Ұзақ жылдар тәжірибесі тұңғыш зерттеу еңбек, оқулық кітап – «Оқу 
құралында» бір жүйеге келтіріледі: жаңа дыбыстық әдіспен тәртіп етілген төл 
қазақша әліппе – жаңа емле басы төңкеріске дейін де, одан кейін де бірнеше рет 
басылады. А.Байтұрсынтың методикалық құралдары: «Баяныш», «Әліппе 
астары» және «Нұсқаушы» секілді көмекші құралдар айта кету орынды. 
«Тіл – құрал» оқулығы А.Байтұрсыновтың күллі тюркологиялық әлемде 
атақ-абырой әперген еңбек. Оқулық қазақ тіл білімін сыралауға қосылған, 
ондаған жыл қайыра басылған, тәлімді еңбек болды. А.Байтұрсыновтың өзі, 
осы еңбегі туралы былай деп жазады: «Тіл – құрал» деген аты қандай жат 
көрінсе, ішкі мазмұны да әуелі кезде сондай жат көрінер, өйткені бұл қазақта 
бұрын болмаған жаңа зат. Халықта бұрын болмаған нәрсе жаңа шыққан 
кездерде жат көрініп, бірте-бірте бойы үйренген соң қалатын». 

319 
Ахмет Байтұрсыновтың өз қолымен жасап берген «Газет-журналдарда» 
жарияланған еңбектердің тізімі 1929 жылдың 5 мамырында жазылыпты. Сонда 
мына еңбектері атап көрсетілген: 
1.
«Тіл – құрал» 1 бөлім. Фонетика. 
2.
«Тіл – құрал» 2 бөлім. Морфология. 
3.
«Тіл – құрал» 3 бөлім. Синтаксис. 
4.
«Әдебиет танытқыш» 
5.
«Баяншы». Методикалық жазбалар. 
6.
«Тіл жұмсар». 1 бөлім. Практикалық грамматика. 
7.
«Тіл жұмсар». 2 бөлім. Практикалық грамматика. 
8.
«Оқу құралы». Балалар әліппесі. 
9.
Әліппе 
10.
«Сауат ашқыш». Ересектер әліппесі. 
11.
«Әліппе - астар». Әлеппеге методикалық нұсқау. 
12.
«Қырық мысал» - Крылов мысалдары аудармасының жинағы. 
13.
«Маса». Төлтума және аударма өлеңдер жинағы. 
14.
«Оқу құрал». Хрестоматия (нұсқалық)[2]. 
А.Байтұрсынов осылайша өзінің өміршең де өшпес еңбектерін атап 
көрсетеді. Шындығында да қазақ тілін түрлендіруде, бұл еңбектердің бағасы 
өлшеусіз, тіл білімінің алтын қырына қосылған асыл қазына болды. 
А.Байтұрсынов, өзі түзеген емле жолында, өзі түзеген әліпбидің 
болашағын ойлап, хас батырлардай-ақ күресіп бақты. Орынды жерлерінде сөз 
алды, баспасөзде мақалалар жазды. Қазақ тілінің көп жоғын тауып кетті. 
«Тіл – құрал». Әліпбилер... «Баяншы». «Тіл ашар». Ахаң түзген емле... 
«Әдебиет танытқыш»... Енді қазақ тілі үшін Қазақтың ізденетін күні туды. 
Қазақ филологиясының тіл ағысының бірі – әдебиеттану ғылымы болса, 
оның бастау кезінде де ғұлама тілші ғалым Ахмет Байтұрсынов тұрған. Абайды 
барша қазаққа танытқан да А.Байтұрсынов болады. «Қазақ» газетінің 1913 
жылғы үш санында «Қазақтың бас ақыны» деген көлемді мақала жазады. Бұл 
Абай қайтыс болғаннан кейін жазылған зерттеу мақала. 
А.Байтұрсынов Абайды былай деп таныстырады: «Қазақтың бас ақыны 
Абай (шын аты Ибрагим) Құнанбаев. Онан асқан бұрынғы-соңғы заманда қазақ 
баласында біз білетін ақын болған жоқ...». 
Тұңғыш абайтанушы Ахмет Байтұрсынов Абайдың «Сегіз аяқ» өлеңімен 
ойы, пішіні үндес. «Жиған-терген» атты жыр да жазса, 1926 жылы Мәскеуден 
«Жоқтау! Жинағын бастырып шығарады. 
А.Байтұрсыновтың сөз өнері, әдебиет теориясы туралы ой-түйіндері 
«Әдебиет танытқыш» атты көлемді зерттеу еңбегінде жинақталған. «Әдебиет 
танытқыш» 
- 
қазақтың 
ұлттық 
әдебиеттануының 
ғылыми 
негізі, 
методологиялық арналары, басты-басты терминдері мен категориялары түп- 
түгел жинақталған еңбек. 
Ахмет Байтұрсыновтың қазақ тілі мен әдебиеттану ғылымының негізін 
салып, тұңғыш әдебиет теориясын жасағандығына оның «Әдебиет танытқыш» 
еңбегі бірден-бір дәлел болғандай. 

320 
Ахмет Байтұрсыновтың ақын, көсемсөзші, тілші ғалым, қоғам қайраткері 
санатында халқына жасаған еңбегінің күн өткен сайын мәні мен мағынасы арта 
түспек. 
Халқымыздың рухани көсемі болған Ахмет Байтұрсыновтың қазақ тілін 
зерттеген еңбектерін - мәңгілік өшпес мұра деп бағалаймыз. 

жүктеу/скачать 9,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: