§23.  О т а р ш ы л д ы қ т ы ң   к ү й р е у і .  Даму

элеуметпк қатынастардың төтенше ала-кұла болуы, Азия жэне Африка 
елдеріндегі саяси түрақсыздықтың негізіне айналды.  Осының салдары- 
нан  көптеген  революциялар,  мемлекеттік  төңкерістер,  азаматтық 
соғыстар,  мемлекетаралык жанжалдар байкалды.
«Үшінші  әлем». 
Тәуелсіздік апған  жас  мемлекеттердің 
кұқыктык 
жағдайын  белгілеу  үшін  «үшінші  әлем»  елдері  немесе  дамушы 
елдер 
деген  шартты  сөздер  қолданылды.  Бұл  елдер  өзінің 
элеуметтік- 
экономикалык  және  саяси-идеологиялық  даму  қаркыны  бойынша  не 
дамыган  капиталистік  мемлекеттердің,  не  социалистік  элем 
тобына 
сәйкес  келмегендігінен 
«үшінші  элем»
  елдері  катарындағы  құрылым- 
дар  деп  аталды.  Саяси  тәуелсіздікке  колы  жеткен  елдердің  келесі 
мэртебелі  міндеті,  толық  экономикалык  тәуелсіздік  болмаса,  саяси 
бостандык  игілік  ретінде  қапады.  Осы  міндетке  сәйкес 
тэуелсіздік 
алган жас мемлекеттерді «дамушы мемлекеттер» деп атайды.
Экономикалык еркіндік үшін  күрес.  Азия,  Африка жэне Латын
Америкасы  елдерінде  экономиканың  дамуы  үшін  қажетгі  табиғат
байлығы  мен  еңбек  күші  мол.  Бұл  едцерде  (социалистік  топтағы
елдерді қоспағавда) зерттелген пайдалы кен қазбалар қорларының 2/3-і
шоғырланған.  Тек  Африка  елдерінде  алмаздың  -   98%-ы,  алтьінның  -
65%-ы,  сонымен қатар стратегиялық мэні бар уран және басқа шикізат 
корлары өндіріледі.
§24. Оцтүстік Шыгыс Азия елдері
Бүл  аймакта  Үндіқытай  елдерінен  тыс  тагы  бір  топ  елдер
орналаскан.  II  дүниежүзілік  соғыс  бітерде  оларда Жапония  үстемділік 
жүргізген.  Кейін  бұрынгы  иелері  кайтадан  келе  бастап,  отарлык  жағ- 
дайды  калпына  келтірмек  болған.  Бірак,  үлт-азаттық  күрес  арқасында 
олар  біртіндеп  оз  тәуелсіздіктерін  жариялап,  дамыған.  Аймақтағы 
Индонезия,  Филиппиндер,  Сингапур,  Мьянма  (Бирма)  республикалар 
катарында,  ал  Тайланд,  Малайзия,  Бруней  -   монархиялык  мемлекет­
тер.  XXI г.  басында Шыгыс Тимор республикасы омірге  келді.  Сойтіп, 
Үлыбритания,  Голландия,  Португалия  отарлы  жүйелері  күйрей,  600 
млн-га жуық халықтар егемендік жолга түскен.
Индонезия.  1945  жылы  17  тамызда  Индонезия  Республикасы
жарияланды.  Тәуелсіздік  алган  ел  бірден  элеуметтік-экономикалык
даму  жолына  шыга  алмады.  Өйткені  осы  елдің  бұрынғы  отаршылдык
қожасы Голландия эскери интервенциясын бастады. Торт жылға (1945-
1949  жж.)  созьшған  карулы  шайкас  Голландияның  отаршылдык 
үстемдігін кайта орната алмады.
168

1952-1959  жылдар  аралығында  Индонезиядағы  саяси  билік  үшін 
күресте үш саяси топтың бақталасы айқындапды:
•  мүсылман ды к саяси партиялар;
• Индонезия армиясы;
• Индонезия коммунистік партиясы.
1958-1960  жылдардагы  контрреволюциялык  ішкі  күштерді  тал- 
кандау ел ішіндегі саяси жағдайды тұрактандырды.
1950  жылғы  Конституция  бойынша  ел  президенті  Ахмед  Сукар- 
ноның  билігін  шектеді,  ол  парламентпен  жэне  үкіметпен  санасуы 
кажет болды. Эскери колбасшылардың беделі өсті.
1965  жылы  1  казан  күні  Индонезияда  екіжакты  төңкеріс  эрекеті 
байқалды.  Алғашкы  кезеңде  Ахмед  Сукарно  идеяларын  жактайтын 
жас  офицер  топтары  билікті  тұрақтандыру  әрекеті  сэтсіздікке  ұшы- 
рады.  Екінші  кезенде  генерал 
Сухарто
  бастаған  ондіыл  генералдар
тобы басым болды.
Коммунистерді жойган  Сухарто бастаған топ  1968-1999  жылдары
елді  билеп-төстеді. Жаца тәртіптің арқа сүйейтін тірегі оңшыл-мұсыл- 
мандык партиялар мен жоғары әскер басшылары болды.  Сухарто тобы 
«ашык есік»  саясатын  жүргізіп,  шетел  капиталының емін-еркін  енуіне 
кең жол  ашты.  Нарыктык шаруашылық,  есептік экономиканың табыс- 
тары жан басына келетін кірістің көлемін  10 есе арттырды.
1998-1999  жылдары  қаржылық  дағдарыс  көптеген  Оңтүстік- 
Шығыс  Азия  елдерінің  еңсесін  түсірді.  Бұл  дағдарыс  Индонезия 
президенті  Сухартоның  тағдырына  үлкен  эсер  етті.  Мындаған  халық 
топтары,  әсіресе  студент  жастар,  қалалардың  көшелеріне  шығып, 
«Сухарто кызметтен кетсін!» деген тапаптар қойды.
1999 
жылы  20  казан  күні  Индонезияның  ең  жоғары  кұкыктык 
органы  «Халықтык  консультациялык конгресс»  жаңа президентті  сай- 
лады.  59 жастағы  «Нахдатүл  Улама»  деген  қоғамдык-діншілдік ұйым- 
нын  окілі 
Абдурахман  Үахид
  президент  кызметіне,  ал  вице-президент 
кызметіне  Ахмед  Сукарноның  кызы 
Мегавати  Сукарнопутри
  сай- 
ланды.  Үахид  денсаулыгына  байланысты  бірнеше  айдан  соң  орнынан 
түсіп  калды.  Сукарнопутри  «Индонезия  Демократиялық  партиясы- 
ның»  жетекшісі  ретінде  торт  жыл  президент  болды,  2004  жэне  2009 
жылгы сайлауда ол орынды  генерал 
С Б.  Юдхойоно
 иеленді.
Филиппин  мемлекеті 
Оңтүстік-Шығыс  Азиядагы  7400  аралдар 
тобын  камтитын  мемлекет.  Аталган  аралдардын  900-ден  астамы 
мекенденген кеңістік. Филиппин елінін кұрғактағы  шекарасы жок.
1946 жылдың4 шілдесінде Филиппин елі тәуелсіздік алады.
Тәуелсіздік  алганнан  кейін  ел  ішінде  кэсіподак  ұйымдары  жэне 
демократиялык  түргыдағы  саяси  топтар  қалыптаса  бастады.  Солшыл
169

күштер «Демократиялык альянс» атты  партия төңірегінде  шоғырланса, 
оңшыл  топтар  Мануэл  Роксас  басқарған  «ұлтшылдар  партиясын» 
жактауда болды.  Роксас  тобы  АҚШ  ықпалына сүйенді.  Филиппин елі- 
нің  мемлекеттік  құрылысында  екі  партиялык  американ  жүйесі  қабыл- 
данды. 
М.Роксас 
үкіметі 
алдыңгы 
катардагы 
демократиялык 
топтардың  қызметіне  тежеу  салды.  Коммунистік  партия,  Шаруалар 
үлттык  одағы,  Жүмысшы  ұйымдарының  конгресі  атты  топтардың 
эрекетіне  тыйым  салынып,  олардың  жетекшілері  түтқындалды.  Лусон 
аралындағы  жапон  империалистерімен  тартыста  батырлығымен  көзге 
түскен  Хукбалахап  жасақтарының  ардагерлерін  қарусыздандыру 
эрекеті 
аралдагы 
халык 
бұкарасының 
қарсылығын 
тудырды. 
Коммунистердің басшылыгымен  кең оріс алған  козғалыс  1948  жыдцан
1953  жылға дейін созылды. АҚШ-тың қарулы көмегі аркасында үкімет 
әскерлері  1954  жылы  көтерілістің  негізгі  ошақтарын  қиратты.  Бірак 
ұсак партизандық жасақтардың қарсылыгы ұзақ жылдарға созылды.
АҚШ-қа  жагымды,  халыкқа  жағымсыз  саясат  1953-1957  жж. 
Рамон  Магсайгай  жэне  1961-1965  жж.  Диосадо  Макапагал  президент 
болған  жылдарда  сақталды.  Аталған  жылдарда  Филиппин  жерінде 
АҚШ-тың  оннан  астам  әскері  -   соғыс  мекендері  ұйымдастырылады. 
Әсіресе, Кларк-Филд мекені 400-ден астам шаршы  шақырым кеңістікті 
камтыса,  ал  Куби  пойнт  мекені  640-тан  астам  шаршы  жер  кеңістігін 
қамтыды.  1951  жылы  АҚШ-Филиппин  «өзара  қорганыс»  келісіміне 
кол  қойылады.  1954  жылы  Филиппин  елі  «Оңтүстік-шығыс  Азия 
келісім  ұйымы»  атты  (СЕАТО)  әскері  одаққа  тартылады.  1966  жылы 
Филиппин  елі  «Азия-Тынық  мұхит  кеңесі»  (АЗПАК)  одағына  мүше 
болды.  Филиппин  аралдарында  АҚШ-тың  едәуір  әскери-ұшақ  және 
әскери-теңіз мекендері (базалары) орын тепті.
1965  жылы  «Ұлтшылдар  партиясының»  өкілі  Фернандо  Маркос
президенттік сайлауда көп дауыс  алып,  президенттік орынға не болды.
Ф.Маркос (1965-1986 жж.) 20 жыл бойы елді баскарып,  ақсүйек топтар
мен  калың  бұқараға  жагатын  әдістерді  іздестірді.  «Күріш,  мектептер,
жолдар»  деген  халыққа  жағымды  талаптарды  білдіріп,  ең  көп
коғамдық  күрестерді  өз  жағына  тарта  білді.  Сырткы  саясат  бастапқы
кезде  АҚШ-тың  ықпапында  болды.  АҚШ-тың  айтканынан  шықпай
Филиппин  үкіметі  Үндіқытайға  2000-нан  астам  әскер  күшін  жіберіп,
1969  жылға  дейін  Вьетнам  халкының  ұлт-азаттық  күресін  басуға 
көмектесті. 
: 
^
Бірақ Филиппин  халқының  пікірін  ескеріп  Ф.Маркос  сырткы  сая- 
саттағы  АҚШ-ка  сөзсіз  көнушілік  әрекетін  біраз  өзгертуге  бұрылды. 
Филиппин  мемлекетінің  саяси  және  экономикалық  тәуелсіздік 
мәртебесін  көтеру үшін Филиппин үкіметі  Вьетнамға согыска жіберген
170

әскер  күшін  елге  кайтарды,  СЕАТО  әскер  тобын  таратуға  тікелей 
катысып,  АСЕАН  ұйымындағы  елдермен  жакындасты.  Ф.Маркос 
кезінде  Филиппин  үкіметі  Кеңес  Одағы  жэне  баска  социалистік 
мемлекеттермен  дипломатиялык  қатынастарын  орнатты.  1976  жылы 
Ф. Маркос  ресми  сапар  жолымен  Кеңес  Одагының астанасы  Мәскеуге
келіп кетті.
Ел  ішіндегі  билігін  тұрактандырып  алғаннан  кейін,  Ф.Маркос 
өктемшілдік  эрекетіне  көшті.  Сонымен  катар,  70  жылдардың  бірінші 
жартысынан бастап  Филиппин елінің даму барысында дағдарыс  белгі- 
лері  байкалды.  Әсіресе,  ауыл  шаруашылығындағы  жағдай  шиеленісе 
түсті.  Шаруалар  топтарының  үкіметке  қарсы  наразылык  эрекеттері 
күшейе  түсті.  1972  жылдан  бастап  Минданао  жэне  Сулу  аралдарында 
мекендейтін  Моро  тұргындары  «Моро  халқының  Ұлттык  майданы» 
уйымын
 
құрып,  мұсылман  мемлекетін  кұру талабына сүйеніп,  қарулы
күрес жолына шыкты.
Қытайдагы  «мэдени  революцияның»  ыкпалына түскен  Филиппин
коммунист  партиясы  боліске  ұшырады.  Қытайдың  қолдауымен  Фи­
липпин  елінде  «Мао  Цзэдун  рухы  атындағы»  қосарластық  Филиппин 
коммунист  партиясы  ұйымдасып,  бұл  үйым  Лусон  аралындағы 
шаруалар жасактарын үкіметке қарсы көтеруге бел байлады.
Филиппин  коммунистерініц  басым  копшілігі  карсыластан  бас 
тартып, үкіметпен келісім жолын іздеді.  Мүның арқасында  1974 жылы 
К оммунист 
партияның  әрекетіне  ерік  беріліп, 
коммунистер
абактыдан  босатылады.
Маркос  билігіне  карсы  шығатын  топтың  бірі  Бенигно  Акино 
бастаган либерал дар партиясы болды.  1973 жылғы президенттік сайлау
байкаған.  Ф.Маркос  алдын  ала  әрекетке  көшті.  1972  ж.  кыркүйекте 
барлық  мемлекет  шеңберінде  төтенше  жағдай  тәртібін  жариялайды. 
Конституция  күші  токтатылады,  парламент  таратылады,  саяси
партиялардың әрекетіне тыйым салынады.
1973  ж.  каңтарда  жаңа  конституция  негізінде  Филиппин  елі
президенттік  республика  тәртібінен  парламенттік  республика  жолына
көшірілді.  Жоғарғы  заң  шығаратын  орган  бір  палаталық  Үлттык
ассамблея  деп  аталды.  Аткару  билігі  парламент  сайлайтын  премьер-
министрге  берілетін  болды.  Бірак төтенше  тәртіп  жағдайында  Маркос
гтрезиденттік  және  премьер-министрпік  кызметтерді  бірдей  атқарып
отырды.  1981  жылы  сайлауда  жеңгеннен  кейін  Ф.Маркос  төтенше
жагдай  тәртібін  жояды.  Бұл  жылдары  Филиппиндегі  католик  шіркеуі
басшылары  елдегі  төтенше  жагдай  тәртібі  жойылсын  жэне  бұдан  эрі
Ф.Маркос  президенттік  кызмет  тәртібіне  таласпайтын  болсын  деген
171

тшегін  оілдірді.  шіркеу  жетекшілері  Ф. Маркос  кезекті 
президентгік 
сайлауга  талпынса  елде  азаматгык  соғыс  өрті  тұтанады  деп  сескенді. 
Ф.Маркостың өктемшіл  билігінің күшеюі  және  казынаны  өз туыстары 
арасында тонауы армиядағы топтарға ұнамады.
1983  ж.  жазда  оппозициялық топтың  көрнекті  жетекшісі  Б.Акино 
өлтірілді.  Ел  ішінде  шіркеу  топтары  мен  армия  жактаган  ереуілдер 
байкалады.  Оппозициялық  топтар  Б.Акиноның  жесірі  Коросан  Акино 
ханымды жақтап,  келесі сайлауда қалай болса да Маркосты  кызметтен 
таидыруға  бел  байлады.  Ф.Маркос  1986  ж.  күтпеген  жерден  шарт 
мерзіміне  карамай,  кезекті  сайлау  науканын  жариялады.  Сайлау
Акино
Гавайи аралдарында
АҚШ
1987 
ж.  жаңа Конституция  қабылданып, Филиппин елі  президент 
республика  жагдайына  көшіріліп,  елбасы  атқарушылық билікті  өз 
бақылайтын  болды.  Ел  ішіндегі  саяси  тартыс  жағдайы  тұракты  өзгер«
қоима
тыныштықты
бұзып  отырды.  Б.Акиноның  басшылығына  көңілі  толмаған  әскер- 
басылар  да  оппозициялык  топтар  қатарында  байкалды.  Оңтүстік 
аралдарда  мұсылман  жікшідцерінің  козғалыстары  басылма,
мекендері  жойылды.  Өте
жылы  Филиппин  жеріндегі  АҚШ 
қиын  жағдайда  калган  К.Акиі
президентгік
кетті.
1992-1997  жж.  президенгпк  басшылыкта  бұрынғы  эскери  министр,
генерал Фидел Рамос отырды.
1998-2001  жж.  бұрын  киноәртіс  қызметінде болган Жозеф  Эстрадо
президент  орынбасары  орнын  президенттік  орынға  ауыстырды.  Оның
жогаргы лауазымдық қызметі ұзақка созылмады. 2001  жылы  когамның
наразылыгын  ескеріп,  Ж.Эстрадо  импичмент  (айыптау,  карал ay) 
аркылы биліктен тайдырылды.
прези
шыгарып,  вице-президенттік  қызметгегі  Глория  Магапал  Арройо 
ханымды  президенттік  қызметке  котерді.  2004  жылы  Магапал  Арройо 
ханым  президенттік  қызметке  кайта  сайланды.  Сойтіп,  Арройо  ханым
_
(Т ^
  _/лл і a 
ч
іенток
------------------------- 1 ----------------- «
V
J
. H
M
V
елдеп  саяси  жағдаи  тұрақталғандай  болды.  Экономика  саласындағы 
нарыктык  кап и тали ст  қатынастар  терен  тамыр  жіберіп,  аграрлы- 
индустриялық деңгейін  көтеріп  отыр.  Өнеркәсіп  өндірісінде  электрон-
т ш   ш   ъ
  m
 
^  
^  
^  
—
________
—;— 
a
өңдеу
-   — 
- 
/  
--------
-
 
--------------
7 
—
жасау  салалары  жақсы  дамыған.  Тұргындардың  48-49  пайызы  ауылда
172

мекендейді.  Климатгың  ерекшелігіне  сәйкес  жыл  барысында  жерден 
екі-үш рет  өнім  өндіруге  жагдай бар.  Мемлекеттің әлеуметтік  саясаты 
елдегі  кедейлікті азайтуға бағытталған. 2001  ж. елдегі халыктың 33,7% 
кедейліктен төмен жағдайда болған. Елдің ішкі кіріс құрамында:
- ауылшаруашылык саласы -  15%,
-  өндіріс саласы — 31% ,
-  кызмет көрсету саласы -  54% кұрайды.
Жан басына келетін кіріс -  5000 долларға тең келеді.
2003 
ж. 
«арата
  айында  Филиппин  еліне  Қазақстан  Республика- 
сының президенті Н.Ә.Назарбаевтың ресми мемлекеттік сапары болып 
өтгі.  Сапар  барысында  Глория  Арройо  ханым  екі  ел  арасындағы 
достык  қатынастарды  орнатуға  дайын  екенін  жасырмады.  Арройо
ханым 
Казахстан  экономикасының  күшті  каркынмен  дамыганына,  ел 
ішіндегі  ұлтаралық  және  дінаралық  катынастардың  татулыгына 
ерекше  көңіл  аударды.  Кездесудің  барысында  екі  жақ  өте  маңызды
кұжаттарға қол койды.
Казахстан 
Республикасы 
мен 
Филиппин 
Республикасы 
арасындагы  достык  жэне  ынтымактастык  жөніндегі  Декларация 
ерекше  орын  алады.  Екі  ел  арасындагы  туризм  саласындагы  келісім -  
келешектегі  халыктардын  өзара  жакындасуына  кең  жол  ашатын 
кұжаттың катары н да екенін екі мемлекет жуанышпен жактады.
Екі  мемлекеттің  өзара  келісімі  негізінде  мәмілегер я  қызметшілік 
паспорттары  бар  азаматтар  екі  елдің  шекарасын  визасыз  отетін  мүм-
кіншілік алды.
Қазакстан  Филиппин  өкілінің  Біріккен  ¥лтгар  Ұйымының Қауіп- 
сіздік  Кеңесіндегі  жэне  Ислам  конференциясы  елдер  ұйымындағы 
кеңесшілігіне  байкаушы  болуға  колғабыс  тигізуге,  ал  Филиппин  елі 
Қазакстан  өкілінің  АСЕАН  ұйымында  байқаушы  болуына  және 
Қазакстаннын Әлемдік  Сауда ¥йымына мүше болуына  көмектесетінін 
білдірді.  Қазақстан басшысы Филиппин елінен  келетін  5  мыннан астам 
азаматтарды  жүмыс  орнымен  қамтамасыз  етуді  макүлдады.  Астана 
аэропорты  Филиппин  еліне  карай  ұшатын  ұшақтардын  жолшыбай 
конып,  косымша  жанармаймен  камтамасыз  етілетін  токтау  орны 
болатындығы  екі  елдін  кәсіпкерлерін  жэне  саудагерлерін  куанышты 
сезімге  толтырды.  Глория  Арройо  ханым  Қазакстан  когамындағы 
ұлттык  жэне  діншілдік  татуластык  катынастардын  көрінісін  тэжірибе 
ретінде  пайдалануга  болатындыгын  ескертті.  Екі  мемлекет  достык 
катынастарды  бекіту  жолында  эр  астанада  елшілік  мекемелерін
тікелей ашуға келісті.
173

2007  жылы  Глория Арройо  ханымның  Қазакстан  Республикасына
арнаған  ресми  сапары  екі  мемлекеттің  арасындагы  тұрақты  достык 
катынастардың одан эрі тұракталуына кең жол ашты.
Тайланд  Оңтүстік-Шығыс  Азия  аймағындағы  терең,  кызыкты 
тарихы  бар,  көпұлтты  елдің  қатарында  Тайланд  мемлекеті  байқалады. 
Тұрғындардың  54% -  тай,  28% -  лап  халык топтарына  жатады.  Атал- 
ған  екі  ұлттык  топ  бір  тіл  тобына  жатып,  туыстық  байланыстарын 
гұтады.  Сонымен  қатар,  Камбоджамен  шекаралас  аудандарда  кхмер, 
солтүстік-батыс  аудандарында  шан,  Бирмаға  таяу  аудандарда  карен, 
ощүстік  өңірлерде  малай үлттық топтары  шоғырланады.  Негізгі  тіл -  
тай (сиам) тіпі. 
'Д
Жоғарыдағы  аталған  ұсақ  ұлтгык-халықтық  топтардың  басын 
қосып,  мемлекеттік  тәртіпке  бағындыратын  күштің  негізі  -   буддизм 
діні. Елдегі халыктардың 96% буддизм дінін тұтады.
Екінші  дүниежүзілік  соғыс  жылдарында  Тайланд  Жапония 
жағында болып, АҚШ пен Ұлыбританияға соғыс жариялады.
Тайланд  елінің  соғыстан  кейінгі  жагдайы  өте  күрделі  еді.  Корея 
жэне  Вьетнам  шайқастары  кезінде  Тайланд  АҚШ  жағында  болып,  ел 
ішіндегі  АҚШ  ықпалының  кеңеюіне  жол  ашты.  1957  жылы  АҚШ-тың 
қолдауымен  СЕАТО  эскери  тобы  ұйымдастырылады.  Бұл  топтың 
катарына  АҚШ,  Ұлыбритания,  Франция,  Австралия,  Жаңа  Зеландия 
сияқты  ірі  капиталистік  мемлекеттермен  қатар  Пэкістан,  Филиппин, 
Тайланд  сияқты  Азия  елдері  қосылған.  Аталган  халыкка  жағымсыз 
эскери  топтың  бас  штабы  Тайланд  астанасы  Бангкокта  орналасты. 
1950  жылғы  АҚШ-Тайланд  келісімі  негізінде  АҚШ  әскери-экономи- 
калык  комек  және  техникалык  ынтымақтастыкты  кгтдяй  беруге 
келісті.  Аталган келісім  негізінде Тайланд жерінде 40-қа жуык әскери- 
ұшақ,  әскери-теңіз соғыс  мекендері  салынып,  бұл мекендерде 35  мың- 
нан астам АҚШ эскери қызметкерлері орналасты.
Монархиялык  елде  эскери  күштердің  ыкпалы  басым  еді. 
Парламент  жэне  Конституцияның  болуымен  санаспай,  әскери-соғыс 
топтары  эскери бүлікшілікке салынып,  зайырлы топтарға ерік бермеді. 
1945-1973  жылдардың арасында саяси  алақда  8-9  рет эскери төңкеріс- 
тер  байқалды.  АҚШ  саясатының  ықпалында  болған  үкімет  топтарын 
Тайланд қоғамы жактырмады.  Елдің экономикалык жағдайы  нашарлай 
түсті, коғамдағы әлеуметтік кайшылыктар  шиеленісе берді.
Аталған  киыншылыктар  студенттердің  ашык  қарсылыгын  тұтан- 
дырды.  1973  жылы  қазанда  ¥лттық  студентгер  орталыгыиың  басшы- 
лыгымен студенп ік  топтар  калалар  кошелеріне  шыкты.  Студенттердің 
ен  негізгі  талаптары  Конституцияны  кайта  енгізу  жэне  азаматтык 
құкыктарды  орнына  келтіру  деген  ұрандармен  үйпесті.  Полициямен
174

қактыгыста  жүзге  жуық  студент  оқка  ұшып,  елде  наразылык  ұлғая 
түсті. Жаяу әскер басшылары үкімет басындагы топтың астанаға әскер 
енгізу  туралы  бұйрығын  орындаудан  бас  тартты.  Патша  жаяу  әскер 
басшылыгының  әрекетін  барынша  қолдады.  Сөйтіп,  1973  жылдың 
казанынан  бастап  Тайланд  зайырлы  басқару  тәртібіне  ауысты.  Жаңа 
зандағ  негізінде  эскери  шенді  азаматгар  парламентке  депутат  болуга 
жэне үкімет қүрамында болуыга тыйым  салынды.  Ел  аграрлык  рефор­
ма  жояына  бет  бұрды.  Сыртқы  саясатта  АҚШ  кұрсагынан  босаныл, 
көп  жақты  бағыт  кабылданды.  Елде  40-тан  астам  саяси  партиялар 
кұрылып,  1975 жылгы  сайлауға қатысты.  Эскери топтардың көмегімен 
кұрылган  Тай  үлттық  партиясы  жэне  Әлеуметгік  әрекет  партиясы  ірі 
капиталдың  қолында  болды.  Демократиялық  партия  мен  Әлеуметтік 
эрекет  партиясы  Либералдық-демократиялық  одактың  ыкпалында 
болды.  Аталған  партиялардың  арқасында  зайырлы  үкімет тобы  күры- 
лып,  демократиялық  тұрғыдағы  бағдарламалар  іске  асырылатын 
болды.  1976 жылдың жазында елдегі  АҚШ эскерінің акырғы бөлімдері
шығарылды.
Әскери төңкерістер қауіптері  1976,1977 жылдары байқалады.
Осындай  қиын  саяси  жагдайларда  1946  жылдан  бастап  патша 
тагында  отырған  Бумибола  Адулядгта  (IX  Рама)  мырзаның  сабырлы 
саясаты  көзге  түсіп,  халықка  ұнады.  Оның  1981,  1985  жылдардағы 
төнкерістерге  жол  бермей,  жаңа  Конституцияның  іске  асырылуына 
және  70-90  жж.  реформалык  эрекетгердің  жеделдетуіне  көмектескені 
айкын  еді.  Осы  жылдары  шетел  капиталына  кеңінен  жол ашылды,  өн- 
дірістің, сауданың дамуына жағдай тудырды.  Экономикалык  дамудың 
жылғы ырғағы  12%-дан асты. Елдің жылдык экспорт молшері 60 млрд. 
долларға  жетті.  Экспорт  құрамында  сапалы  аяк-киім,  киім-кешек, 
компьютерлер,  зергерлік  бұйымдар  болды.  1997  жылы  каржы 
дағдарысы  даму  қарқынын  элсіреткеніне  қарамастан,  2000  жьщцан 
бері  экономикалык  жағдай  тұрақталды.  Патша  Бумипола  үкіметке 
эскери  топтарды  жолатпай,  азаматтық  кабинеттерді  жактады.  2001 
жылы 
желтоқсандағы 
парламенттік 
сайлаудың 
нэтижесінде 
«Тайлыктар  тайлықтарды  сүйеді»  атты  саяси  козғалыстын  жетекшісі 
Таксин  Чинаватра  премьер-министр  кызметіне  тағайындалады.  Ал
2006  жылдан  бастап  премьер-министр  кызметі  Сурают  Чуреанон
мырзаға өтеді.
Елдің ұлттык кіріс кұрамында:
-  ауылшаруашылык саласы -   11%
-  өндіріс — 40 %
-  қызмет корсету -  49%.
175

Экспорттың 20% -  АҚШ-қа,  15% -  Жапонияга,  8% -  Синіапурга,
5%  -   Гонконгқа,  5%  -   Қытайға  жүктеледі.  Жан  басына  тиісті  кіріс 
мөлшері -  9200 $. Астанасы -  Бангкок. Сауаттылық деңгейі -  92,6%.
Ел  ішіндегі  саяси  тұрактылык  үзакка  созылмады.  2006-2007  жж. 
тартыстардың  барысында  үкімет  басына  Самак  Сунтаравет  бастаған
кабинет  отырды.  Оппозициялык  топтарды  баскаратын  «Демократия 
үшін  халық  одағы»  партиясы  2008  жылдың  тамызында  С.Сунтаравет 
үкіметі  қызметтен кетсін деген ұран тастады.  Қарсылык бүкіл  Тайланд 
елін  камтыды.  Мыңдаған  тұрғындар  аэропорттарды,  мемлекеттік 
кеңселерді  коршап,  маңызды  мемлекеттік  жолдарды  тосқауылға алды. 
Тайланд  армиясының  бастыгы  генерал  Карчинданың  С.Сунтаравет өз 
еркімен кызметінен  кетсін деген ұсынысын үкімет басшысы ескермеді.
9  кыркүйек күні Тайландтың жоғаргы  соты С.Сунтараветгі  кызметінен 
босату  туралы  шешім  шығарады.  С.Сунтаравет  сайлау  кезінде 
теледидар  арнасында «аспаздык ойын-сауық  кешінде»  тамақ пісірудің 
шеберлігін  суреттеп  бой  котергені  үшін  айыпты  деген  маліметгер 
таратылады.  С.Сунтараветті  жактайтын  «Халык  билігі  партиясы  да» 
жауапқа  тартылды.  Сайлау  комиссиясының  шешіміне  Караганда,  бүл 
партия  2007  жылдың  желтоксанында  өткен  сайлау  барысында 
сайлаушыларга пара беріп, оларды өз жагына тартқаны анықталды.
2008 
жылы  қыркүйекте  премьер-министр  қызметіне  Сомчай 
Вонгсават  мырза  келеді.  Оппозиция  топтары  С.Вонгсаватты  да 
кыспакка алады. Оппозициялык топтар С.Вонгсаватты бір кезде үкімет 
басынан  тайдырылган  Таксин  Чинаватраның  қолшакпағы  жэне  оның 
қарындасына үйленген деп айыптады.
2008 
жылы  6  казанда  мыңдаған  оппозиция  өкілдері  көшеге 
шығып,  парламент  ордасын  коршап,  депутаттарды  ішке  кіргізбеу 
әрекетін  колдады.  Оппозициялык  топтар  үкімет  орыңдарының 
Конституцияны  өзгерту  жоспарына  карсылык  білдірді.  Полиция  мен 
карсыластар 
арасында 
күшті 
шайқас 
басталды. 
Шайкастың 
нэтижесінде  410  азамат  зардап  шекті,  49  адам  жаракаттанды.  Зардап 
шеккендердіц  катарында  бірнеше  журналист  өкілдері,  екі  полиция 
қызметкері  байкалды.  Полиция  басшыларының  эскер  күштерін 
көмекке  тартуына тура келді.  Әскери  күштер  полиция  жагында жүріп, 
топталган  жиындарды  таратуга  күш  салды.  Орнаган  тыныштык
уақытша  немесе  тұрақты  ма  деген  сүракка  жауап  беру  белгісіздеу 
болып тұр.
АСЕАН-нын  күрылуы. 
Оңтүстік-Шыгыс  Азия  елдерінің  ассо- 
циациясы  (бірлігі)  үйымы  1967  тамызды  қүрылды.
  Оның  күрамында
Индонезия,  Малайзия,  Сингапур,  Тайланд  жэне  Филиппин  елдері 
бірікті.  Кейін  оган  Бруней  енген.  АСЕАН  елдерінің  мәлімдемесінде
176

бұл  бірліктің  негізгі  міндеті  -   экономикалык,  техникалық,  мәдениет, 
ғылым  салаларында  қоян-қолтық  бірлесіп,  Оңтүстік-Шығыс  Азия 
елдерінің  шеңберінде  бейбітшілік  пен  тұрақтылық  шараларын  іске 
асыру  болды.  Бастапқы  кезеңде  АСЕАН  бірлігі  тек  экономикалык 
ұйымнын бір түрі болатын.  1976 жылы  Балидегі конференііиядан кейін 
АСЕАН  бірлігі  экономикалык  жэне  саяси  ұйым  болып  қалыптасты. 
Конференцияның шешіміне сәйкес АСЕАН  елдері  Вьетнам, Лаос жэне 
Камбоджамен тату көршілік  катынастар жолына  көшті.  80-жылдардың 
барысындағы мәліметтерінде АСЕАН  басшылары  бұл бірліктің әскери 
соғыс  сипаты  болған деп хабарлады.  КСРО  ыдырағаннан  кейін  «ашық 
есік»  саясатына  көшкен  Үндікытай  түбегіндегі  социапистік  елдер 
АСЕАН  бірлігімен  тығыз  жақындасу  жолына  түсті.  1987  жылы 
Вьетнам  үкіметі  ресми түрде АСЕАН  елдерінің Бали  келісім-шартына 
косылды.  Вьетнам  нарығының  ашылуы,  оның  АСЕАН  бірлігімен 
сауда-саттык қатынастарын жылдамдатты.
90-жылдары 
АСЕАН  қатарына  Лаос, 
Камбоджа, 
Мьянма 
кабылданды.

жүктеу/скачать 20 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: