Хронология, аныктама, карталар

1979  жылы  ақпанда  Иран  революциясы 
жеңіп,  шах  билігі 
жойылды. 
Иран  Ислам  Республикасы
  жарияланды.  1979  жылгы 
конституцияға сэйкес, елбасы -  президент емес, мұсылмандардың діни 
басшысы  А.  Хомейни  болды.  Ислам  кұкыгының  дәстүрлері  қайта 
бекітілді, азаматтар мұсылман  кұқықтарын бетке ұстауға тиісті болды. 
Ескі  исламдык  дэстүрлер  кайта  тіріліп,  мемлекеттің  саяси  коғамдык 
өміріне кецінен эсер етті.
Билікке  келген  иран  діншіл  топтары  елдің  саяси  жүйесін 
«исламдык даму» түрімен үйлестіруге күш салды.
1979  жылы  Конституция  негізінде  жоғарғы  өкімет  баскару 
органдары -  президент және мәжіпіс (парламент), теократиялык (тео -  
кұдай,  кратос  -   билік,  кұдай  билігі)  бакылау,  сайлаусыз  құрылатын 
жүйемен  толыктырылды.  Бүлардың  катарында  ерекше  көзге  түсетін 
биліктің  түрі  -   РАХБАР  жэне  Бакылау  кеңесі.  РАХБАР  дегеніміз  ец 
жоғарғы діни-саяси баскару  кызметі.  Аталган билік түрін халык дауыс 
беріп сайламайды.
Жаңа  тәртіп  негізінде  мәжіліс  (парламент)  кұрамында  атакты 
6  ислам  кұкыктарын  игерген  Бакылау  Кеңесі  бар.  Ал  елдегі  жогарғы 
дәрежелі  аткару  билігінің  жұмысын  РАХБАР  бақылайды.  Хомейни 
кайтыс  болганнан  кейін  мәжілістегі  топтардың  кейбір  мүшелері  түрлі 
саяси  партиялар  кұрды.  Бұл  партиялар  өзінің  діншілдік  (исламдык) 
сипатын  елес  тартады.  Мысалы,  «Күресшілердің  діншілдік  Ассоциа- 
ииясы», «Ислам революциясының моджахеттері» жэне баскалар.
Елдің  ресми  аты  Иран  Исламдык  Республикасы  деп  аталды. 
Баскару түрі — унитарлы (біртұтас) Ислам Республикасы.
1980-1990  жылдардагы  Иран. 
Иран  шаруашылығында  «ислам­
дык экономика» тәртібі тұрактанды. «Исламдык экономика» жеке мен- 
шік  шаруашылыкты  жактап,  мемлекеттің  де  камқорлыгына  сүйенуде. 
Елдегі  ұсак  жэне  орташа  кэсіпорындарды  қолдау  мен  бесжылдык 
мемлекетгік  жоспарларды  орындау  шаралары  да  катарлас  жүргізілді. 
Жекешелендірумен  катар  мемлекетгік  бакылау  әдістері  де  іске
асырылуда.
1980  жылдардың  басында  Ирак  шекара  мәселесін  жандандырып, 
оны согыс аркылы  шешпек болды.  Иран -  Ирак согысы  8 жылга (1980- 
1988)  созылды.  Согыс  эрекеті  Иран  экономикасынын  даму  каркынын 
тежеп,  коптеген  ауылдар  мен  калалар  киратылды.  Иран  революциясы 
антиамерикалык сипатта болгандыктан,  оның АҚШ-пен  катынасы  осы
күнге дейін ретгелген жок.
1990
  жылдардын 
барысында  саяси  билікте  едәуір  озгерістер  бай-
калды. 
Хашеми Рафсанджанидің
 билік ету мерзімі аякталып,  1997 жы­
лы  5  тамызда  президентпк  кызметке 
Мохаммад Хатами
  мырза  келді.
193

Осы басшылардың кезінде тым  катаң  исламдык тэрпп жұмсарып,  діни 
емес  коғамдык  ұйым дардың  әрекетгеріне  рұқсат  беріліп,  шетел  капи­
талы н  тартуға  жағдай  туғызылып,  елдің  ішкі  өмірін  демократия- 
ландыру  қадамдары  жасалды.  М.  Хатами  2001  жылы  сайлауда  тағы
женіске жетті. 
^
Ислам  революциясы  жеңісінен  кейін  Иран  экономикасын  орта- 
лыктан баскару, мемлекеттің шаруашылык істеріне  кол сұғу әрекеттері
күшейе түсті. 
1
Мемлекеттік  меншіктеуге  ұшыраған  кэсіпорындар  неше  түрлі
ислам  корларының  бақылауына  алынды.  Пехлеви  патша  ұрпағының 
тәркіленген  барлык  мүліктері  «Бакытсыздар»  деп  аталатын  ислам  ко- 
рының  меншігіне  берілді.  Аталған  кордың  меншігіне  1698  кәсіпорын 
шоғырланды.  Мемлекеттің  экономикаға  қамкорлығы  мардымды  бола 
коймады.  күткен  үмітті  актамады.  1980  жылдардыц  екінші  жартысы- 
нан  бастап  экономика  күлдырай  бастады.  1984-1985  жылдары  ішкі 
өндірістік  кіріс  1,5%-ға  кемісе,  1985-1986  жылдары  8%-ға  төмендеді. 
Ішкі  өндірістік  кірістің  азаюы  жалпы  халык  санының  тез  өсуімен 
байланысты  болды.  Осының  салдарынан  халыктың  эл-аукаты  кенет 
төмендеді.
Ішкі  өндірістік  кірістің  төмендеуі  мемлекеттік  меншіктегі  кэсіп- 
орындардың  тым  пайдасыз  болуына  да  байланысты.  Әсіресе  мұнай 
және  өндеуші  кэсіпорындардың  осалдығы  катты  байкалды.  1987-1988 
жылдары  өндірістік  кэсіпорындар  өз  қуатының 40%-ын,  ал  1988-1989 
жылдары  20%-ын  гана  іске  асырып  отырды.  Көптеген  тау-кен 
кэсіпорындары  (мемлекеттік  меншіктегі)  іске  жарамай,  бос  тұрды. 
Аталган  кэсіпорындарды  сактау  үшін  мемлекет  4  млрд  доллардан 
астам демеуші каржы төлеуге мэжбүр болды.
Иран-Ирак  соғысы  аяқталған  соң,  жагдайын  жаксарту  кажеттігі 
туды. Бұдан былайғы даму жолы реформаларды қажет етгі.
Елбасы  Мохаммад  Хатами  елдегі  калыптаскан  жагдайды  дұрыс 
ескеріп,  экономиканың  даму  бағытын  өзгерту  әрекеттерін  үсынды. 
Сойтіп,  жаңа бағытка түрткі  болған  1989-1993  жылдарға арналған бес- 
жылдык  жоспардың  сэті  түсті.  Бүл  жоспар  шаруашылыкты  нарыктык 
негізге  кошірудің  багдарламасындай  болып  көрінді.  Жоспар  негізінде 
шетел  карызын,  шетел  корларын  пайдалануға  мүмкіндік  туды.  Мил- 
лиардтаган  корлар  негізінде  ірі  шетел  компанияларының  көмегімен 
жана  технологиялык  негіздегі  фабрика,  зауыттарды  салуға  мүмкіндік- 
тер  туды.  Еркін  экономикалык  аймактарға  мемлекеттік,  жеке  меншік 
жэне  шетел  капиталы н  келтіріп,  нарыктык  катынастарды  барынша 
жылдамдату мүмкіндігі ашылды. Сонымен  катар мемлекеттік меншікті
194

жекешелендіру  және  бағаның  өсуіне  кедергі  жасамай,  оган  ерік  беру
саясаты іске асырылды.
Пайдасыз кэсіпорындарға демеуші қаржы беру тоқтатылды.
Бірінші  бесжылдыкгы  орындау  барысында  ішкі  кіріс  мөлшері
6,5%-га  көбейсе,  екінші  бесжылдыкта  10%-га  өсті.  Кедейлену  деңгейі
47%-дан  17%-ға төмендеді.  1989-1996 жылдар аралыгында болат өнімі
1,5  млн.  т-дан  6  млн.  т-ra  дейін  өсті,  мыс  өндіру  -   350%-га  көбейді.
Әсіресе  машина  жасау  жэне  эскери  соғыс  техникаларын  өндіру
салалары жаксы дамыды.
Елдін бір  калыпты  ішкі  даму  барысы  парламентке  сайлау  кезінде
күтпеген жерден саяси шиеленіске бұрылып күрт өзгерді.
Мұнын  себептері  А.  Хомейни  дүниеден  кеткеинен  кейін  елдің
саяси жүйесіндегі екі топтың арасындағы  қайшылыкгарға байланысты. 
Бір  топтың  өкілдері  консерваторлар  (консерватор 
фр.
  сөзі  -  
қоргау, 
керт арт палы қт ы  
қоргау)
  деп  аталса,  екінші,  тармактағы  окілдері 
реформаторлар  деп  мойындайды  (реформа  -  
лат.
  тіл  -  
жаңарту,
өзгерту).
Консерваторлар  жағы  1978  жылғы  революция  қалыптастырып 
кеткен  саяси  жүйені  озгертпеу,  бұрыиғы  бірыңғай  түрінде  сактауды
жақтайды.
Реформаны  жақтаушылар  тармағы  иран  коғамындагы  зайырлы 
тэртіптің калыптасуына, жаңалыктардын дамуына, үйлесетін іс-әрекет-
терді  колдауды аңсайды.
2005  жылғы  иран  президентін  сайлау  кезінде  қогамдағы
тыиышсыздык айкын көрініс берді.
Президенттік  кызмет үшін  талас  орташа реформаторлардың окілі 
Али  Акбар  Хамели  Рафсанджаниге  жэне  Тегеранның  экімі  Махмуд 
Ахмадинеджад мырзаның арасында байкалды. Сайлау ұзакка созылып, 
екі  бөлікке  бөлінді.  Сайлаудың  екінші  бөлігінде  гана,  сайлаушылар- 
дың 62%-даи астам дауыстарын жинап, бұрын эскери қызметте болған,
Иран астанасының экімі  М.  Ахмадинеджад женіске жетті.  М.  Ахмади- 
неджадты  қолдағандарды ң  қатарында  ауыл  мен  каланың  кедей  жэне 
діншіл  тұрғындары  басым  болды.  1978  жылы  діни  революциядан 
кейін,  бірінші  рет  президент  кызметіне  діни  басы  өкілі  емес  тұргын 
болды.  2005  жылдын  маусымында  М.  Ахмадинеджад  ресми  түрде 
сайлауда жеңді деп аталып президенттік кызметке кірісті.
Өзінін  экономикалык  саясатында  Иран  елі  Орталык  Азиялык
аймакта  бекініп  жаһандану  жағдайында  Таяу  жэне  Орта  Шыгыс
өңіріндегі  мемлекеттердін жетекшілігіне тырысуда.
Қазакстан  жэне  Иран  арасындагы  катынастар  теңдік,  татулык
негізінде дамуда.  1992 жылы 28  казанда Президент Н.Э. Назарбаев осы
195

елге  ресми  сапармен  барып,  екі  елдің  ынтымактастық  қатынастар 
1993  жылы  Иран  президент!  Али  Акбар  Хашеми  Рафсанджанидің 
Алматыға,  Н.Э.  Назарбаевтың  1999  жылы  казан  айында  Иранға
сапарлары  кезінде одан әрі арта түсті.
Кездесу  барысында  Қазакстан  мен  Иран  Каспий  теңізі  мэселесі 
бойынша  бірлескен  мәлімдемеге  кол  койылды.  Мәлімдемеде:  «Теңіз 
жэне оның қорлары  теңіз жагалауындағы  мемлекеттердің иелігі  болып 
саналады.  Каспий  теңізіндегі  эр  түрлі  әрекеттерді  жүзеге  асыру 
жұмысы  тек  қана атапган мемлекеттердің  шешіміне  жатады»  деп  атап
көрсетілді. 
3
]
Иран  мен  Қазакстан  үшін  теңіз  немесе  мұхит  жагалауларымен 
байланыстыратын  жолдардың  экономикалык  маңызы  өте  зор. 
1990  жылы  Достық жэне  Алашанькоу  теміржол  өткелін  аяктау  Қытай 
мен  Қазакстан  арасындағы  теміржол  байпанысын  тұрақтандырады. 
Иран  мен  Түрікменстан  арасындағы  Серахе  теміржол  откелін  аяктау 
нәтижесінде  Үлы  Жібек  теміржол  торабын  калыптастырды.  Бұл 
кұрылыстар  Трансазиялық  теміржол  торабын  кұрып,  Орталык  Азия 
және  Оңтүстік  Азия  елдерін  байланыстыратын  алып  жол  торабына 
айналады  (Қазакстан,  Кыргызстан,  Өзбекстан,  Түрікменстан,  Иран, 
Түркия  және  Пәкістан).  Сойтіп,  бұл  жол  торабы  Тынық  мұхит  жаға- 
лауындағы  порттарды  Жерорта  теңізі  бойындағы  порттармен  байла­
ныстыратын  болады.  Иран  мен  Қазакстан  арасындағы  сауда-саттық 
жэне  экономикалык  байланыстарды  40-тан  астам  мемлекетаралык 
құжаттар дәлелдеп отыр.
Иран  кейінгі  кезде  АҚШ  тарапынан  катты  қысым  коруде.
«Тегеран атом  каруын  игеруге  кіріскен-мыс»  деген лакапты  АҚШ  пен 
Израиль таратуда.
2007  жылдың  қазанында  Қазақстан  Республикасынын  Президенті
Н.Э. Назарбаев Иранның президенті  М.  Ахмадинеджад жэне осы елдің 
басшысы  Аятолла  Хаманеимен  кездесіп,  екі  жакқа  бірдей  тиімді 
келіссөздерге  барды.  Екі  жақ  осы  аймактагы  ұзак жол  жүру  жэне  жүк 
тасымалдау  әлеуетінің  жұмысын  барынша  дамытуга уэделесті.  Соңғы 
бес  жылдың  ішінде  екі  жактың  арасында  тауар  алмасу  мөлшері  400 
мың доллардан 2 млрд доллардан асканын аныктады.
Халыкаралык  саясат  жагдайында  екі  ел  басшыларының  көзкарас- 
тары  бір  жақты  екені  байқалды.  Келіссөздер  барысында  Иран  мемле- 
кетінің  ядролык  бағдарламасы  жөніндегі  мәселе  котерілді.  Бұл  мәсе- 
лені  Қазақстан  Президенті  мәмілегерлік  келіссөздер  жағдайында 
шешілуін  жактады. 
Иран  елінің  ядролык  жоспары 
МАГАТЕ 
ұйымының бакылауына тиісті  эрекетгерді ескеру керектілігін ескертті.
196

2007 
жылдың  казанында  Тегеран  каласында  Каспий  теңізінщ 
маңайындағы бес мемлекеттің бас косуы өтті. Кездесу максаты Каспий 
теңізініц корларын бірлесіп игеру шаралары каралды.
Каспий  теңізі  маңайындағы  бес  мемлекегтің  басшылары  -   Ресей 
президенті  В.  Путин,  Иран  президенті  -   М.  Ахмадинеджад,  Әзірбай- 
жан  президенті  -   И.  Алиев,  Қазакстан  президенті  -   Н.  Назарбаев, 
Түрікменстан  президент!  -   Г.  Бердымұхамедов  «Садабад»  ордасында 
бас  косып  Каспий  маңайындағы  елдердің  арасында  «шешілмейтін
кайшылыктар жоқ» деген ниеттерін аныкгады.
Саммиттің  соңында  «Каспий  маңындагы  бес  мемлекет  Деклара-
циясы» түріндегі кұжат жарияланды.
Каспий  теңізі  түбіндегі  кор  байлықтары  және  теңіздің  иеліктік
егемендігі тек кана атапған бес мемлекеттердің айрыкша бакылауында 
екенін  жариялады.  Теңіз  аумағындағы  кеме  қатынастары  атапған  бес 
мемлекеттердің жалауы астында гана іске асырылады деп ескертгі.
Каспий  теңізі  маңындагы  мемлекеттер  бейбітшілік  бағытындағы 
ядролык багдарламаларды іске асыруға кұкыгы бар деп келісті.
Ресей  жэне  Иран  Бушер  каласы  жанындағы  атомдык  электро- 
станциясын  келіскен  жоспар  негізінде  аяктап,  іске  қосты.  Ирандағы 
Бушердегі  станцияның  екінші  жэне  үшінші  бөліктерін  жалғастыру 
барысында Ресей мамандарының қызметіне жүгінетіндігін білдірді. 
Ресей мен Иран Ирак елінің тұтастығын және егемендігін жактап,
шетел әскерлерінің тезірек елден шығарылуын жақтады.
М.  Ахмадинеджад  кезінде  Иран-Армян  өзара  катынастары  жөнге
келді.  2007  жылдың  наурызында  жаңадан  газ  кұбыры  бойынша  Иран 
газы  Арменияға  жеткізілді.  2007  жылдың  қарашасында  алгашқы  рет 
Иран  президенті  М.  Ахмадинеджад  Арменияға  ресми  сапар  негізінде 
барып  қайтты.  Блокадага  ұшыраган  Армения  шетел  заттарын  тек  эуе 
жолы  аркылы  жеткізетін.  Иран  елінің  қолдауымен  Арменияның  ауыр 
жүкті  таситын  жүк  машиналары  Иран  жерін басып  өтіп,  Парсы  шыга- 
нағындагы  ірі  порттарга  Бендер-Аббас  жэне  Каспий  жагаларындағы
Энзелі порты баратын жол ашылды.
2009  ж.  жазда  Ахмадинеджад  кайтадан  президент  орнын  иеленді,
тек  ел  ішінде  сайлау  нәтижесі  бұрмаланды  деп,  оның  карсыластары
наразылык білдірген.
Ауғанстан  саяси-элеуметтік  даму  ерекшеліктері.  Соғыстан
кейінгі  жылдарды  Ауганстан  экономикасына  АҚШ  жэне  Батыс
Германия  капиталы  ене  бастады.  Олар  қаракөл  терісін  өвдеуге,  жол
жэне  суландыру  кұрылыстарын  салуга  көңіл  аударды.  Ауылдық
жердің  көпшілігі  феодалдык  топтар  мен  ауқатты  шаруалардың
меншігіне  шогырланды.  Елдің  экономикалык жагдайының  нашарлауы
197

ішкі  әлеуметтік  кайшылықтарды  күшейтп.  Елдегі  ұсак  және  орташа
өндіріс  иелері  жэне ауылдағы  шаруалар  қауымы  оппозициялык топтар 
құрды.  1947 жылдан бастап жастар козгалысы калыптасты.
1950  жылы  «Ватан»  атты  саяси  топ  кұрылды.  Оның  кұрамына 
ұсак  буржуазия  жэне  буржуазиялық  кауым  өкілдері  көбірек  орыи 
алды.  Оппозициялык  топтардың  катарында  «Нидан  халык»,  «Ангар» 
атты  ұйымдар  да  байқалды.  Патшаның  туысы 
Мухаммед  Дауд 
баскарган  «¥лттық  клуб»  атты  ұйым  да  оппозицияның  катарында 
әрекет  етті.  1952  жылы  парламент  сайлауында  оппозициялык  топтар 
жеңілді.  Олар  сайлау  барысында жалгандыкка жол  берді,  заңга  сэйкес 
емес деген айып тагып, озінің жақтастарын көшеге  шакырды.
1973  жылы  17  шілдеде  армиялык  топтардын  антимонархиялык 
эрекеті  іске  асып,  Нәдір  әулеті  биліктен  қуылып,  Ауганстан  Респуб­
ликасы  жарияланды.  Республика  басшылыгына  М.  Дауд  бастаган  топ 
келіп, демократиялык күштерді кыспакка алып, қугынға ұшыратты.
1978  ж ылғы   сәуір  окиғалары .  Сэуір  революциясы  жеңген  соң, 
Революциялык  кеңес  жэне  Республика  үкіметі  кұрылып,  төрага 
қызметі Н.М. Таракиге жүктелді. Жана үкіметтің нақгылы реформалык
іс-эрекеттері  дамыган  социалистік  елдердегі  күрылыска  ұксас  болды. 
Бір  партияның  жеке  үстемдігі,  оппозицияга  жол  бермеу,  исламның 
дэстүрлерімен  санаспау,  коп  салалы  шаруашылық  кұрылыс  эконом и- 
касын бірден социалистік тәсілге көшіру әрекеті,  көрнекті діндар және 
буржуазиялык  қайраткерлерді  жазалау  халык  бұкарасына  жақпайтын 
іс-әрекет  екені  айқындалды.  Жаңа  өмірдің  калыптасуы  барысында 
басқарушы  партия  арасында  алауыздық  пайда  болды,  өзара  тартыс 
басталды.  X.  Амин  тобы  көптеген  партия  басшыларын  карал ап, 
Б.  Кармальды,  А.  Қадырды,  С.  Кештмандты,  И.  Нұрды  қызметтен 
тайдырды.  1979  жылы  ол  Н.  Таракиді  өлтіріп,  барлык  билікті  өз 
колына алды.
Ауганстан үкіметінің «өтініші»  ескеріліп,  1979 жылы желтоксанда 
КСРО  эскерлері  Ауган  жеріне  енгізілді.  Бұл  заңсыз  эрекет  елдегі 
жагдайды  одан  эрі  шиеленістірді.  1979  жылы  Ауганстандагы  26  про- 
винциянын  18-де  Орталық  үкіметке  қарсы  топтар  эрекет  етті.  Едцегі 
оңделген жердің көлемі  9%-га  кысқарды,  дәнді дақылдар өнімі -   10, ал 
техникалык  дақылдар  өиімі  30%-га  азайды.  5млн-га  жуық  ауган 
тұргындары босып кетті.
Аминді күшпен кетіріп (1979 ж.), билікті Бабрак Кармальга,  кейін- 
нен  Мүхаммед  Наджибуллага  беру  жагдайды  өзгертпеді.  1989  жылы 
15  акпанда  Женева  келісімдері  негізінде  КСРО  әскерлері  Ауган 
жерінен түгелімен шыгарылды.
198

Ауганстанның  1980-1990  жылдардағы  жағдайы.  Ауғандағы 
өзара тартыстың зардабынан  1  млн-нан  астам  тұргын  оққа ұшты,  елді
мекендер өртеліп, қиратылды.
КСРО  армиясы  шығарылғаннан  кейін,  Ауғанстандағы  согыс
эрекеттері  токтамай,  одан  эрі  жалғасты.  Оппозицияның  біріккен 
күштері  Кабулдағы  коммунистік  үкіметке  қарсы  шабуылдарын  үдете 
түсті.  1992 жылы 28 сәуірде М. Наджибулла үкіметі құлады.
Кабулда  Б.  Раббани  (ұлты  тәжік)  бастаган  уақытша  үкімет 
күрылады.  1992  жылдан  бастап  Ауғанстандағы  азамат  соғысы
ұлтаралык шайкаска айналды.
Солтүстік  Ауғанстандағы  Мазари-Шариф  қаласында  генерал 
А.  Дустум
  (үлты  өзбек)  бастаған  «Ислам  үлттык  қозғалысы»  саяси 
үйымы  кұрылып,  осы  өңірдегі  өзбектердің  ұлттык  бірлігін  қоргауды
жоспарлады.
Солтүстік-Шығыс Ауған жеріндегі эскери топтың басында 
Ахмад-
шах Масуд
 (тэжік) тәжік тұрғындарын қорғамақ болуда.
Дәл  осы  кезде  Пәкістанның  ықпалында болған  жас  ауған  діншіл- 
дері  -   талибтердің  қозғалысы  тез  күш  алып,  1996  жылы  кыркүйекте 
Кабулды  басып  алып,  сол  каладагы  Б ¥ ¥   кеңсесінде  тығылып  жүрген
М. Наджибулланы тұтқындап, дарға асып өлтірді.
Талиб  эскери  күштері  Б.  Раббани  үкіметінін  әскерін  солтүстік 
аймактарға  шегіндіріп,  Тәжікстан  —  Өзбекстан  -   Түрікменстан 
шекарасы  шебіне  жетіп,  Орта  Азия  өңірегіндегі  халыкаралык
катынастарды шиеленістіре түсті.
Ауған жеріндегі өзара тартыстар көршілес ТМД елдерінің тыныш-
тыгын  кетірді.  1992  жылы  Ташкент  қаласында  Ресей,  Қазакстан,
Өзбекстан,  Тэжікстан  елдерінің  арасында  ұжымдық  қауіпсіздік
келісіміне  кол  койылып,  өздерінің  тэуелсіздігін  корғау  шараларын
карастыруға кірісті.
Талибандар  үкіметі  ескі  мұсылман тәртібін  орнатып,  елдің  күтын
кашырды,  халыкаралык  лаңкестікті  қолданды.  Усама  бен  Ладен
Ауганстанға қоныстанып, әл-Кдида ұйымын баскара берді.
Талибтер тэртібі әлемдік қауымдастыктың қолдауын таба алмады. 
2001  жылдың  11  кыркүйегінде  Нью-Йорк  каласында  ірі  террор-
лык әрекет іске асырылды.
АҚШ  басшылары  мүндай  кантөгіс  әрекетгер  талибтер  үкіметінің 
әрекеті  деп  мэлімдеді.  Біріккен  ¥лттар  ¥йымының  Қауіпсіздік 
Кеңесінің  шешіміне  сүйенген  АҚШ  басшылары  талибтерге  карсы 
жұмылган  халыкаралык  бірлестік  ұйымдастырып,  Ауганстандагы 
талибтер  тәртібін  жазалау  әрекетін  қолға  алды.  ¥лыбританияның 
ашык  колдауына  сүйенген  жэне  Ауганстандагы  «Солтүстік  Альянс»
199

тобының  көмегін  косып,  АҚШ  әскерлері  соғыс  әрекеттеріне  кірісіп. 
талибтер  тәртібін  құлатып,  олардың  орталык  басқару  органдарын 
жойып,  Ауганстан  жерінде  халыкаралык  соғыс  топтарының  билігін 
орнатты.  2001  жылдың  21  желтоқсанында  Ауғанстандагы  үкімет 
билігін  АҚШ-қа  бейілділік  білдірген  Хамид  Карзай  баскарды. 
X.  Карзай  бұрынгы  Б.  Раббани  үкіметіндегі  сырткы  істер  министрінің 
кызметінде болган.
2004  жылдың  басында  «Лойа  Джирга  -   («Жалпыхалықтық 
жиылыс»)  мэжілісі  шақырылып,  осы  жнында  Ауганстанның  жана 
Конституциясы  бекітілді.  2004  жылдың  казанында  көшпелі  өкіметтің 
жетекшісі Хамид Карзай Президент ретінде сайланды.
АҚШ  үкіметі  Ауганстандагы  соғыс  әрекеттерін  жалғастыру  негі- 
зінде  НАТО  -   одагының  және  18  елдің  эскери  күштерін  тарта  білді. 
АҚШ  әкімшілігі  Орталық  Азия  елдерінің  (Кыргызстан,  Өзбекстан, 
Тәжікстан,  Түрікменстан,  Қазақстан)  эскери топтары  тартылады  деген 
үміті зор болды.
Қазіргі  кезеңде  Ауганстан  аумагында  НАТО  Одағына  багынатын 
халыкаралык әскер күштерінің катарында 53  мың адамы бар.  Сонымен 
катар  Ауғанстанның  ұлттык  эскери  топтарында  62  мың  жэне  ауган 
полициясының құрамында 70 мың жауынгері тіркелген.
НАТО  әскер тобының ел  ішінде  болуын аугандыктар үшін тнімді 
жагдай  емес  екендігі  анық.  Халықтың  басым  көпшілігі  шетел  эскер- 
лерінің  ел  аумағында  болуын  оккупациялык  әрекет  деп  ұгып,  ондай 
озбырлыкка  күресуге  дайындыгын  білдіреді.  АҚШ  әкімшілігінің 
қысымына  төтеп  бере  алмаған.  Үлыбритания  мен  Германия  Ауган- 
станга косымша эскер топтарын жіберуге дайындыгын белгіледі. АҚШ 
президенті  Дж.  Буш  Ауганстан  мен  Ирақтагы  согыс  эрекеттерін  одан 
әрі  жалгастыруга  қазынадан  косымша  162  млрд  доллар  бөлуді 
ұйғарды.
X.  Карзай үкіметі мен шетел эскери тобының ел ішінде тыныштык 
орнату  шараларыныц  әлсіздеу  екенін  дэлелдеуде.  Ішкі  аудандардагы 
зорлык-зомбылык  эрекетгері,  партизандык  топтардың  карсылыгы, 
террорлык  эрекеттердің  соңы  корінер  емес.  Талибан  топтарының 
әрекеттері  кайтадан  жиіленіп,  белсенділігі  күннен-күнге  өсуде. 
Талибан  топтарының  мекендеген  аймактары  Ауганстан-Пэкістан 
шекарасы түйіскен таулы-кыратты  өңірлер.  Бұл аймактарды  «тайпалар 
мекені»  деп атайды.  Талибтер  жасақтары  Кандагар,  Гильменд,  Заболь, 
Нан  шархар,  Хост  сияқты  шекаралык  провинцияларда  ыкпалы  күшті.
2004  жылдың  көктемдегі  осы  аудандардагы  Ауган,  Пэкістан  жэне 
АҚШ-ка жақ әскерлердің ірі  шабуылдары нэтиже бермеді.
200

Шетел  әскерлерінің  колдауына  карамастан  Ауганстан  аумагын- 
латы  талибтер  топтары мы ң  ыкпалды  аймақтар  колем і  айдан-айга 
улгаюда.  Ауган эскери топтары жэне  шетел армии бөлімшелері  кеб і не- 
се  провинциялардың  әкімшілік  орталыктарын,  соларды  байланысты- 
ратын  жол дар ды,  ірі  стратегиялык  орталы қтарды  корғауға  гана  шама- 
сы  келеді.  Ал  шал гай  түпкірдегі  жэне  ауылдык  жерлердін  барлыгы 
орталык үкіметке бағынбайтын күштердің ыкпалында отыр.
Халыкаралык  кауымдастык  топтар  Ауганстан  елінлегі  тайпалык 
дәстүрлсрге  терең  мэн  бермейді.  Ауганстандағы  тайпалык  дәстүрлер, 
ауғандыктардың  өзара  туысқандық,  ағайыншылык  байланыстардың 
буыны.
2009 
ж.  тамызда  президенттік  сайлауда  оншакты  үміткерлер 
таласкан.  М.Қарзай жэне А.Абдулла екеуі  басымды  болып шыкқан.

жүктеу/скачать 20 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: