§28. Түркия Елдіц  соғыстан

1960-1990  жылдардағы  Түркия  республикасынын  дамуы. 
Демократнялык партия үкіметі  экономикалык саясатында жеке меншік 
кәсіпшіліктің  шексіз  дамуына  ерік  беріп,  шетел  капиталының  енуіне 
кедергі  қоймады.  Ел  ішіндегі  үсақ  жэне  орта  иеліктерге  көптеген  же- 
ңілдіктер ашылып, мемлекеттік кэсіпорындардын дамуы кыскартылды.
1951-1954 жылдары жарияланган заңдар негізінде шетел капиталы 
барлык экономика салаларына енгізілетін болды.  Шетел  инвесторлары 
Түркияда  тапкан  барлық  пайдасын  еркін  шығаруына  күқык  берілді.
1950  жылы жеке  меншік  өндіріс  өнімінің үлесі 42% болса,  1960 жылы 
65%-дан  асты.  1950-1960  жылдардың  аралығында  АҚШ  Түркияға 
экономикалык  несие  түрінде  1  млрд  доллар,  ал  эскери  несие  ретінде
1,6  млрд доллар  комек берді.  ¥лыбритания, Франция,  Батыс Германия 
капиталдары да елдің экономикасына косыла бастады.
Демократиялык  партия 
үкіметі 
сырткы 
саясат  саласында 
Батыстың  колшокпары  болды.  1950  жылы  Корея  түбегіндегі  согыска 
бір  эскери  бригадасын  қатыстырды.  Тур кия  1952  жылы  -   НАТО 
блогына,  1954  жылы  Бағдат  блогына  мүшелікке  тіркелді.  Эскери 
шығындардың  мөлшері  жылдан-жылға  үлғайды.  Демократиялык 
партия  үкіметінің  саясаты  халыкка  жакпады.  Осы  жағдайда  армия 
катарында  жас  офицерлердің  жасырын  уйымдары  Анкара,  Стамбул, 
Измир,  Эскишехир  қалаларында  қурылды.  1960  жылы  мамыр  айында 
Стамбул,  Анкара  университеті  студенттерінің  ереуілдерін  эскери 
күпшен  басуға  тура  келді.  Қайшыласқан  жағдайда  1960  жылы  27 
мамырда  «Жас  офицерлер»  уйымдары  әскери  тоңкеріс  аркылы 
Демократиялык партия үкіметін саяси биліктен тайдырды.
Бірак қоғамдағы  қайшылықтар бәсеңдемей, Түркия армиясы саяси 
өмірге тікелей  катысуға мэжбүр болды.  1971,  1980 жылдардағы әскери 
тоңкерістердің нэтижесінде  саяси  жағдай  жөнделіп,  азаматтык үкімет- 
тердің  кызметіне  жол  ашылды.  Әскери  тоңкерістер  Түркия  еліндегі 
Кемал Ататүрік калаған демократиялык тәртіпті, азаматтардың бостан- 
дығын,  нарыктык катынастарды дамытуға мүмкіндік тудырып,  кайшы- 
лықтардың бэсеңдеуіне болысуда.
1960-1970  жылдарда  мемлекеттің  тікелей  араласуымен  бес  жыл- 
дык  жоспарлар  негізінде  индустрияландыру  саясаты  іске  асырылды. 
Энергетика,  тау-кен,  түсті  металл,  химия,  мунай  өндіру,  автомобиль 
жасау өндірістік салаларының даму негіздері  каланды.
1970-1980  жылдар  Түркия  тарихындағы  ең  қиын  кезеңдердің бірі 
болды.  Саяси  өмірде  тыныштык  орнамай,  1974-1980  жылдарда  үкімет 
басында 7  кабинет ауысты.  Премьер-министр Сүлейман Демирел  киын 
кезеңде  (1979  ж.)  Т.  Озалды  үкіметтің  кеңесшісі  етіп  тағайындайды. 
1983  жылы  Т.  Озал  «Ана-Отан»  партиясын  уйымдастырды.  Осы
202

партия сол жылғы  парламенттік сайлауда жеңіп,  үкімет басына  келеді. 
Тұргыт  Озал  1983-1987,  1987-1989  жылдары  премьер-министр,  1989- 
1993 жылдары президент кызметінде болып, Түркия республикасынын 
экономикасын  жандаидыру  шараларын  жүзеге  асырды.  Ол  «Түркия 
моделі» деп аталды. Т.Озал өз саясатын «жаса,  өндір, өзгеге сат» деген 
ұрандармен  бастады.  Ол,  ең  алдымен,  кіші,  орта  мемлекет  кэсіпорын- 
дарын,  екіиші  карқында  жеңіл  онеркәсіп  пен  мұнай  ондірісіне  маман- 
данган түрік экоиомикасының озекті  кәсіпорындарын жекешелендірді.
Ұлттык өндіріс бұйымдарынын бәсекелестік деңгейін көтеру үшін 
импорт  сапасын  жұмсартып,  шетел  тауарлары  меи  капиталдарының 
еркін  енуіне  кедергі  жасамай,  Түркия  бұйымдарынын  экспорттык 
деңгейін  артгыруға  тырысты.  Түркия  акшасының  айырбасталушылык 
деңгейін  котеру  шаралары  енгізілді.  Сойтіп,  Түркия  Республикасы 
«жабык  экономика»  түрінен  «ашык»  түріне  көшіп,  нарыктың  кең 
дамуына  жагдай  жасап,  капи тали ст  қатынастардың  дамуына  жол 
ашты.  Түркияның  ұлтгық  м онополист  капиталы  шоғырланды. 
Түркия 
м онополист 
капиталы  Холдинг  компаниясы  түрінде
калыптасып, отбасылык негізде топтасты.
Түргыт  Озал  ұлтгық тарихта  «озгерістердің  атасы»  деп  танылды.
Түркия  Республикасы  экономикалык  көрсеткіиггері  бойынша  дүние
жүзінде 21-орыннан  17-орынға көтерілді.
1980  жэне  1990  жылдардың  екінші  жартысы  Түркия  экономи-
касынын зор орлеу  кезеңі болды.  Осы  жылдардын барысында эр түрлі 
өнеркэсіп  салаларындагы  өнім  ондіру  каркыны  8-10%  колемінде 
артгы.  Электр  қуаты,  темір,  руда,  шойын  жэне  болат өнімдері  екі  есе 
өсті.  1988  жылга  дейін  Түркия  шаруашылыгы  даму  каркынын 
бэсеңдеткен  жок.  КСРО-ның  ыдырауы  Түркия  нарыгына  мындаган 
ұсак  меншік  иелері  мен  сатып  алушыларды  итермеледі.  Тек  Ресей 
апыпсатарлары  гана  Түркия  экономикасына  жыл  сайын  15  млрд 
доллар  қаржы  кұйып  отырды.  Бірак  Ресейдегі  1998  жылгы  дефольт 
жэне  1999  жылгы  Азиядагы  дагдарыс  Түркия  экономикасын  кейін 
шегіндірді.  Шетел  инвесторлары  жагдайдын  осалдыгын  байкап,  1997 
жылы  Түркиядан  7  млрд  доллардан  астам  каржысын  шыгарып  алды. 
Түркия  басшылары  халыкаралык  қорлардан  комек  сүрауга  мәжбүр 
болды.  Түркияның  жағдайын  жеңілдету  үшін  халыкаралык  валюта 
коры  11  млрд  долларга  тең  тұрактандыру  карызын  болді.  XXI  гасыр- 
дын басында Түркияның экономикасы біртіндеп жонделе бастады.
2000 
жылгы  парламентгік  сайлауда  Солшыл  демократиялык 
партия озінін басымдыгын танытты. Осы  партиянын жетекшісі Бюлент 
Эджевит  үкімет  басшылыгына  келді.  2000  жылы  5  мамырда  Түркия 
Республикасынын  ¥лы  Халык  жиналысы  Ахмет  Неджет  Сезер  мыр-
203

заны  президент  етіп  сайлады.  Ахмет  Сезер  Түркия  республикасының 
кезектегі оныншы  президенті болды.
Бірак  Түркия  парламентіндегі  саяси  партиялар  арасындагы 
түсінушілік  болмай,  алауыздық  етек  алды.  Бұл  жагдай  Бюлент 
Эджевит  бастаған  кабинеттің  дағдарысын  ушыктыра  түсті.  Осының 
салдарынан 2002  жылдың 3  қарашасында мерзімінен бұрын парламент 
сайлауын  өткізу  қажеттілігі  туды.  Бүл  сайлау  Әділеттік  жэне  даму 
партиясының  жеңісімен  аякталды.  Оппозициялык  солшыл  демокра­
тиялык  партия  сайлаушылар  дауыстарының  1%-на  ғана  не  болып, 
ойсырай  жеңіліске  ұшырады.  Әділеттік  жэне  даму  партиясының 
жетекшісі  Реджеп  Тайып  Эрдоган  мырза,  Түркия  президентінің 
жарлыгына сәйкес,  премьер-министр болып тағайындалды.
Түркия 
мен  Қазакстан  арасындагы  қатынас.  Тұргыт  Озал мен 
Түркия  президенті  Сүлейман  Демирел  кезінде  Түркияның  сыртқы 
саясаты  жаңаланды.  КСРО  елінің  ыдырауы  Түркия  жері  зор  қуаныш- 
пен  қарсы  алды.  Қазақстан  мен  Түркия  арасындагы  саяси  қатынастар 
бірден  жоғары  деңгейге  көтерілді.  Жогарғы  үкімет  басшыларынын 
ауысқанына  қарамастан,  Түркия  мен  Қазақстан  арасындагы  достык 
және  туыскандык  қатынастар  одан  әрі  күшейе  түсті.  Қазақстан 
Республикасының  Президенті  Н.Ә.  Назарбаевтың  Түркияға  арнайы 
ресми  сапарлары  сол  байланыстың  айқын  айгағындай  болды.  Бүл 
сапар 2003 жылдың мамыр айында өтті.
Екі  президенттің  кездесуі  барысында  ынтымақтастыктың  өзекті 
мәселелері  талқыланды.  Сонымен  қатар  маңызды  халықаралық  және 
өмірлік  мәселелер  төңірегінде  пікір  алмасылды.  Келіссоздің  нэтнже- 
сінде  маңызды  екі  жақты  құжаттарға  қол  қойылды.  Олардың  қата- 
рында «Ынтымақтастык туралы бірлескен  мәлімдеме»,  «¥зақ мерзімді 
сауда-экономикалық ынтымактастық келісімі», «Банктерді реттеу және 
қадагалау  меморандумы»,  «Кеден  істеріндегі  ынтымақтастык  пен 
әкімшілік  өзара  көмек  туралы  келісім»  және  басқалар.  Стамбүл- 
Алматы  теміржолын  салу  мүмкіндігі  жэне  Баку-Тбилиси-Жейхан 
мұнай кұбырын тезірек іске қосу мәселелері талқьшанды.
Сапар  барысында  Қазакстан  Президенті  Н.Ә.Назарбаев  Кемал
Ататүрік  мұражайына  барып,  Түркия  халқының  көрнекті  перзенті  ес-
кірткішіне  гүлдесте  койды.  Сонымен  катар  Н.Ә.Назарбаев  Қазакстан-
Түркия  достыгына  зор  үлес  коскан  Түркияның  экс-президенті 
Сүлейман Демирелмен  кездесті.
Қазақстан  тәуелсіздігін  ең  бірінші  болып  мойындаган  Түркия 
Республикасы  болды.  1992  жылдан  бастап  Түркия  банктері  Қазакстан 
үшін  кор  ашып,  сол  жылы  гана  200  млн  доллар  несие  берді.  1997 
жылга дейін  Түркия  несие  корының мөлшері  600  млн доллардан  асты.
204

1998  жылдың  бірінші  жартысында  Қазақстан  экономикасының 
кажетіне 65 млн доллар Түркия  карызы ашылды.  Бұдан бір жыл бұрын 
екі  елдің  арасындагы  сауда  айналымы  30  млн  доллардан  аспаса,  1997
жылы 776 млн доллардан асып түсті.
Құрылыс  саласында  Түркия  компанияларының  көмегі  арқасында
көптеген 
ірі  мейрамхана,  мемлекеттік  кеңселер  сапынды.  Түркістан
түрік 
университеті
каласында 
Халыкаралык 
казак 
С.  Демирел  атындағы  университет  ашылды.  К 
түрік  лицейлері  жұмыс  істейді.  Түркия  оқу 
жастары білім алуда.
Алматыда
арында  казак
§29.1945-2008 жж. Азиядағы араб елдері 
Араб  елдерінін  XX  ғасырдыц  40-жылдардың  ортасынан  50-
^  • 
• 
_______ И ____ —
-  
Т i t i i i r m f  
m r i T I I O M / ’i n i   f T I V
Екінші  дүниежүзілік
жылдардын  ортасына
соғыс  аякгалғаннан  кейін  Азиядағы  араб  халыкгарының  к 
елпеояін  отары  болып  өмір  сүріп  жатты.  Біріккен  Араб
Кувейт,  Онтүстік  Йемен,  Иордания,  Палестина 
сол  астында  болды.  Сирия  мен  Ливанда  француз
Бахрейн
IIIын-
орналасты.
үкіметі  бұл  елдердің
U p n i L I I U V I U t .  
w
-
 
—
■
-
w
 
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
------ 
J
T
^
 
m
тәуелсіздігін  мойындағанымен,  келісімдерін  орындауға  асықпады-  ькі
*  
-  -  ^ 
-  
1 А  і  / ■
___
— 
VTYTVQ 
JI
жылдың
жылдың
ұйымдастырды.  Франция  саясаты
талап  етіп,  толқулар  мен  жаппай  шерулер
Б ¥¥-да  қаралып,  әппсереленді.
Франция
мәжбүр
JJJD1   1   /  
----------^   І  
*  
ж 
*  
'.'% 
'I 
. - - - g-
Ирак тәуелсіз болып есептелгенімен,  онын экономикасы, саясаты, 
карулы күштері ағылшын ықпалында болып келді.
катты
шешуге 
Палестина
халыкгарын  «і іалестинл
Бұл  мәселенің  ушыға  түсуіне  агылшы
I Щ ____ ірей мемлекетін кұру шешімі себеп болды. Мэселе
г
  жылдары  халыкаралык  деңгейге  көтеріліп,  аяғында  оны 
БҮҮ  катысты.  БҰҮ-ның  Бас  Ассамблеясы  1947  жылы
жерінде  еврейлік  Израиль  мен  арабтын  Палестина
мемлекеттерін кұру шешімін кабылдады.
Соғыс  кезінде  араб  елдерінін  экономикалык  дамуы  біраз  алга
—  
* *
 
____________ 2 
w
a i v i  п  
м г Л І І Р
ұлттық
Ал
дар,  банктер,  құрылыс, 
бағынышты болды. Бұл аймакта 
яшиппи  Ол  салада  да  АҚШ
байланыс  жүйелері  шетел  капиталына
205

Компани»,  «Роял  Датч  Шилл»,  «Тексака  Ойл»  мұнай  компаниялары 
үстемдік жүргізді.  Сауд Арабиясында американдыктар,  Иракта -  агыл­
шындар  мунай  тізгініне  ие  болып  келді.  Жергілікті  феодалдар  шетел 
державаларынын болуын калады. 
|
Дегенмен  араб  елдеріндегі  букара  халык,  демократиялык-улттык 
партиялар  толы к  саяси  жэне  экономикалык  бостандык  үшін  күрес 
жүргізді.  Арабтын  Шығыстағы  улт-азаттык  козгалыстарды  мынадай
кезендерге белуге болады:
Бірінші  кезең  -
  1945  жылдан  50-жылдардың  орта  шеніне  дейін 
камтыды. 
Бұл 
кезеңде  шетел  эскерлері  Сирия,  Ливан  жэне 
П алестина 
аумактарынан кетгі. Иордания кагаз жузінде протектораттан кутылды.
1952  жылы  Египетте  революцияның  нэтижесінде  республикалык 
тэртіптің орнауы бүкіл Арабтык Шыгыстагы окигаларга эсер етті.  1956 
жылгы  Израиль  мен  отаршылдык  елдердің  Египетке  карсы  согысы 
жеңіліспен  аякталып,  Англия  мен  Францияның  ыкпалын  әлсіретті
Бірак  сэтсіздіктер  де  болды.  Араб  елдері  1948-1949  жылдардагы 
Палестина  согысында  жеңіліп,  арабтык  Палестинаның  аумактары 
Израильге берілді.  Миллиондаган  палестиндіктер баска елдерге босып, 
біразы Г аза ауданына жэне Иордан өзені оңірінде шогырланды.
Екінші кезеңде
 (50-жылдардын ортасы -  60-жылдар) империализм 
жаңа сэтсіздіктерге тап болды.  АҚШ  1957 жылы  «Эйзенхауэр доктри- 
насын»  жариялап  Англия  мен  Францияның  орнына  өз  үстемдігін 
орнатпак болды.  Бірак оның орнына Сирия мен Египет бір мемлекетке 
бірікті.  1958  жылы  Ливандагы  Шамун  үкіметі  күйреді.  Орта  Шыгыс­
тагы  Батыстың тірегі  болган Ирак  енді  оз  еркімен даму  жолына түсті. 
Парсы  шыганагының  мемлекеттері  оз  тәуелсіздігін  алды.  Йеменде 
республикалык  тәртіп  орнады.  Алжир  революциясы  (1954-1962  жж.)
жеңіспен  аякталды.  Батысты  шеттетіп,  аймакта  КСРО  мен  ҚХР 
ыкпалы күшейді.
Үшінші  кезеңде
  арабтарды  ауыр  киындықтар  күтіп  түрды. 
Біріншіден,  Египет,  Сирия,  Алжир  жэне  баска  да  араб  мемлекеттері
тандаган  социалистік  курылыс  тыгырыкка  тірелді.  Екіншіден,  араб 
елдері  мен  Израиль  арасындагы  карама-карсылык  апатты  аякталды. 
Сирия  мен  Иракта  солшыл  басшылардың  билікке  келуі,  Оңтүстік 
Иеменнін тәуелсіздік^алуы,  мунай  өнеркәсібін  мемлекеттік меншіктеу,
Сирия,  Ирак  жэне  Йемен  Халык  Демократиялык  Республикасынын
КСРО-мен  эскери-саяси  ынтымактастыгынын  ныгаюы,  Каир  мен 
Мэскеудің  кыска  мерзімге  одактасуы  1967  жылгы  «алты  күндік 
согыстың» кері эсерімен теңесе алмады.  Тек  1973 жылгы үшінші  казан 
согысы,  мунай  эмбаргосы  жэне  Палестинаны  азат  ету  уйымынын 
(ПА¥) кызметі Таяу Шыгыстагы жагдайды теңестіре түсті.
206

Төртінші  кезеңде
  (70-жылдардың  ортасы  -   80  жылдардың  соңы) 
көптеген араб елдерінде  қоғамның әлеуметтік-саяси өзгерістері болды. 
Египетте,  Оңтүстік  Йеменде  социалистік  құрылыс  пен  бірпартиялық 
жүйе  күйреді.  Әлеуметтік қарама-қайшылықтар  шиеленісіп,  исламдық 
жэне  экстремистік  топтар  бас  көтере  бастады.  Олардың  идеологтары 
алгашкы  исламның  қағидаларын  енгізуді  мұраттады.  Араб  елдерінің 
біркэтарында  лаңкестік  ұйымдар  күрылып,  Ливанда,  Оңтүстік 
Йеменде, Алжирде, Суданда азаматтық соғыс өрті тұтанды.
Кэмп-Дэвид  үдерісі,  азамат соғыстары,  Таяу  Шығыстағы  жағдай- 
д ы ң  
шиеленісуі  арабтардың  арасына  одан  әрі  араздасуды  тудырды. 
ПА¥-ды  Б¥Ү  жэне  дүние  жүзі  мемлекетгері  мойындаса  да,  80- 
жылдары ол Израильдің Ливанга қарсы  баскынпп>ілығына байланысты 
мэселеде  жеңіліске  ұшырады.  1987  жылы  Израильдің  басып  алған 
Палестина  жерінде  жалпыхалыктык  көтеріліс  бұрқ  ете  қалды
(«интифада» - «тастар революциясы»).
Ирак пен  Суданда реакциялык тэртіп орнады.  1979  жылы  барлық
билік С.Хусейннің колында шоғырланды.
Бұл  жағдайлардың  барлыгы  халыкаралык  қатынастарда  қауіпті
дагдарыс  жағдайын  туғызды.  Таяу  Шығыстағы  КСРО-ның  ықпалы 
бірден түсті. АҚШ-тың және оның одактастарының рөлі артты. 
90-жылдары Арабтык Шығыс басынан ауьф кезең өткізді. 
«Қырғи-қабақ  соғыстың»  аяқгалуы,  КСРО-ның  ыдырауы  мен 
әлемдік  социализмнің  күйреуі,  бірполярлық  дүниенің  құрылуы  араб 
елдерінің  ішкі  жэне  сырткы  саяси  өміріне  эсер  етгі.  Иордания  мен 
Израиль  бейбіт  келісім  жасасты,  Израиль  мен  ПА¥  келісу  жолында
тұр. Ливаидағы  ішкі жанжалдар біраз бэсендеді.
Дүние жүзіндегі жэне Арабтық Шығыстағы жағдай 2001  жылы  11
кыркүйектегі оқиғадан кейін күрт ушыкты. Тіпті Үшінші дүниежүзілік
согыстың  басталуы  туралы  сөз  болды.  АҚШ  барлык  күшін  салып, 
дүние  жүзіндегі  ланкестікпен  күресуді  максат  түтты.  Ога>ің  бұл 
багытгағы  алғашкы  қадамы  Ауганстандағы  талибандар  билігіне  жэне 
сол  жерде  жасырынып  жүрген  Усама  бен  Ладен  басшылығымен 
кұрылған  «әл-Қаида»  ұйымына  карсы  жасалган  соккы  болды.  Бірак 
кейбір  елдер  мұсылмандарга  карсы  дүниежүзілік  майдан  кұруды 
жактаса  да  Дж.Буш  жэне  оның  айналасындағылар  толыктай  ислам
әлеміне қарсы келген жоқ.
XXI  г.  басында  да  араб  әлемі  қауырат  жағдайда  дамуда.  Бірқатар
араб  елдері  АҚШ  пен  Англияның  эрекетіне  карсы  болмады.  Араб 
елдеріиін  Лигасы  Ирактағы  соғысты  токтатуды  талап  етуде.  Бұл 
пікірді  көптеген  елдер  жақтайды  жэне  Таяу  Шығыстагы  мәселені
бейбіт жолмен шешуді калайды.
207

Дағдарыс  әрекетінің  осындай  шиеленіскен  сәтінде  АҚШ,  Ресей, 
Еуропалық  кеңес  жэне  Б ¥ ¥   «Жол  картасы»  деген  атаумен  Таяу 
Шығыстағы  мәселені  реттеу  жоспарын  ұсынды.  2003  жылы  мамыр 
айында  Израиль  мен  Палестина  «Карта»  жоспарын  кабы л дады 
Я.  Арафат  басшылығымен  кұрылған  әкімшілік  израильдіктер  кетіп 
жатқан белгілі-бір аймақтарда билік етті.  Үлкен қиыншылыкка кездесе 
отырып,  А.Шарон  Газа ауданынан еврейлерді  шығарды  (2005  ж.  жаз). 
Сол  жылдың  күзінде  Израильдің  «Ликуд»  партиясы  дагдарысқа 
ұшырады.  А.Шаронның  бәсекелестері  оны  сатқын  деп  айыптады. 
Шарон  ол  партиядан  шығып,  жаңа  «Кадима»  партиясының  кұрылған- 
дығы  жөнінде  мәлімдеді.  2006  жылдың  қаңтарында  ол  ес  түсінен 
айырылып,  оның  орнын  Э.Ольмерт  басты.  Кнессет  (Израиль 
парламент) сайлау өтіп,  жеңімпаздар анықгалмай,  коалициялық үкімет 
кұрылды («Кадима», «Авода», т.б.).
2004  жылы  Я.Арафат  қайтыс  болды.  П А ¥  көшбасшысы  және 
Палестина  автономиясының  президенті 
Махмуд  Аббас
  болды.  2006 
жылғы  каңтардағы  Палестина  парламентіне  сайлауда  «Хамас»  ұйымы 
жеңіске  жетті.  «Хамас»  басшылары  еврейлердің  дұшпаиы на  айналды. 
Оның  үкіметі  басып  алған  аумақтарды  босатпайынша  Израильді 
мойындаудан бас тартты.  2005  жылдың күзіне дейін орындалуы  кажет 
болған «Жол картасы» енді керек болмай қалды.
2005  жылы  көктемде  Бейрутте  Ливанның  бұрынғы  премьері
Р.Харири  өлтірілді.  Бұл  іс  тұрғын  халыктың  үлкен  наразылығын
туғызды.  Б¥¥-ны ң  Қауіпсіздік  Кеңесі  Ливаннан  Сирия  әскерлерін
шығаруды  талал  етіп,  АҚШ  Дамаскті  ланкестік  ұйымдарды  колдайды
Деп 
айыптады.  2006  ж.  Израиль Ливанға соғыс  ашып,  мақсатына 
жете 
алмай, шегінуге барды. 
- ^
Осы  жагдайларға  байланысты  Палестина  мәселесін  реттеу  одан 
әрі киындай түсті. 2006-2007 жылдарында М. Аббас  пен Хамас басшы­
лары  араздасып  Палестина  автономиясында  Газа  ауданы  «Хамастың» 
қолында,  ал  Иордан  өзенінің  батыс  жагалауы  ПАУ-дың  қолына 
караула.  Хамасшылар  жагынан  Израильге  карай  оқ  атылса  болганы, 
еврей  мемлекеті  Газаны  бомбылауға  кіріседі.  Израиль  әскерлері  ол 
ауданды  коршап,  шектеуге  алған.  2007  ж.  каңтарында  аш-жалаңаш 
қалған  палестиндіктер  шекараны  бұзып,  Египетке  өткен  еді.  Мәлімет- 
тер бойынша олардың саны  300-400 мың адамга барган.  Египет өкіметі 
келгендерді  кайтаруга  тырысты.  Еуропа  елдері,  АҚШ,  Ресей,  Қытай, 
біздін  Қазақстан  да  Палестина  тақырыбына  мән  беріп,  оны  акикатты 
түрде  шешілгенін  жақтауда.  Израиль  жагы  1947  ж.  Б ¥ ¥   шешіміне
сэйкес  шекараласуга баргысы  келмей отыр. Онсыз арабтар карсыласуы 
токгамас.
208

Ирақ.  Ирактын дамуын бірнеше кезеңге бөлуге болады:
1.  1945-1958  жылдары  -   монархиялык  билік  сақталып  тұрған
уакыт;
2. 
1958-1966  жылдар  -   республикалык  тәртіп  орнатылып,  ел 
ішіндегі  өмір  тұрақсызданып,  мемлекеттік  төңкерістер  орын  алып 
т-үрған кезең;
3.  1966-2003  жылдар  —  бүл  кезеңде  төңкеріс  арқылы 
Араб 
социалистік өркендеу партиясы
  (ар.  БААС)  үкімет басына келіп,  елді 
баскарып  отырды.  Осыған  орай ол  партия мүшелерін 
баасшылдар
 деп
атайды.
4.  2003  жылдың басынан  бүгінгі  күнге дейін  американ-агылшын 
соғысы,  С.Хусейннің  диктатурасының  күйреуі,  елді  демократиялан- 
дыру кезеңі.
Елде  екінші  дүниежүзілік  согыс  кезінде  бірнеше  саяси  партиялар 
болды. Демократиялык топтар халык партиясын, ұлттык бірлік партия- 
сын  кұруға  атсалысты.  1946  жылы 
Ирац  ұлттық-демократиялың 
партиясы
  (ИҮДП), 
Күрдістан  демократиялык,  партиясы,
  т.б.  өмірге 
келді.  Бұған  дейін 
Ирак,  компартиясы
  астыртын  кызмет  атқарған. 
Монархияны жактаушы либералдык партиялар да болды. Осылар  1947 
жылы парламент сайлауына  катысып,  жеңіске оңшыл партиялар жетті. 
Ирак үкімет  1948 жылы  қаңтарда Англиямен жаңа  шартка отырды.  Ол 
1930  жылгы  шартка  ұқсас  еді.  Англия  Ирақтың  карулы  күштерімен 
сырткы  саясатында  бакылау  сактап  калды.  Халык  бүқарасы  оган 
наразылык  білдіріп,  елде  жаппай  ереуілдер,  толкулар  болып,  үкімет 
күлады.  Жаңа  үкімет  1930  жылгы  шартты  кайта  карастыруды  кажет 
деп  тапты.  Бірак  көтеріліс  үлғая  түсті.  Оның басында  демократиялык 
партиялар  мен  ұйымдар  тұрды.  Үкімет  тарапынан  ирак-агылшын 
катынастарын  жаңа  жолга  сапу  туралы  шешім  шығарылганнан  кейін 
гана  толкулар  бәсеңдегендей 
болды. 
Екі-үш 
ай 
өткен 
соң 
демократтарды  кугындау  басталды.  1948  жылы  мамырдағы  араб- 
израиль  согысын  сылтауратып,  үкімет  елде  эскери  тэртіп  жариялап, 
коммунистердің басшыларын ату жазасына бұйырды.
1949  жылы 
Конституциялық  одақ  партиясы,
  1952  жылы 
Үлттық-социалистік  партия
  күрылды.  БААС,  араб  үлтшылдарының 
козғалысы,  т.б.  күшейе  түсті.  50-жылдардын  бірінші  жартысында 
бірнеше  рет  сайлау  өтіп,  үкіметтер  ауысты.  Ел  саясатын  белгілеуде 
оңшылдар  басымырак  болды.  Олар  әскер  жэне  полиция  күштеріне 
сүйеніп,  Батыс  мемлекеттерімен  жакындасуга  тырысты.  1955  жылы 
Англия,  Түркия,  Ирак,  Пәкістан,  Иран  қатыскан  Багдад  пактісіне  кол 
койылды.  Бұл  «кырги-кабак  согыстың»  Орта  жэне  Таяу  Шыгыска  да
209

жеткенін  көрсетті.  Сол  жылы  Ирак  Англиямен  жаңа  шарт  жасаскан 
еді.  Онын. да мазмұны  1930 жылы шартқа ұксас болды.
Ирак  арабтардьщ  арасынан  Батыс  елдерімен  жакындасқан 
алгашқы  елдердің  бірі  болды.  Халық  тағы  да  көтеріліс  бастады.  Бұл 
жолы  ол  Суэц  дағдарысы  мен  1956  жылы  Египетке  жасалган  үштік 
баскыншылыкпен  байланысты  еді.  Үкімет  катан  жазалау  әдістерін 
колданып,  оны  басып  тастады.  Келесі  жылы  бір  топ  саяси  партиялар 
бірігіп, 
Үлттыц  бірлестік  майданын
  (¥БМ )  құрды.  Оның  бағдарла- 
масын эскер  катарындағы  құпия «Ерікті офицерлер» ұйымы  кұптады.
1958 жылы  14  шілдеде Ирак әскерлері үкіметті кұлатып, Бағдатты 
басып  алды.  Төңкеріс  басында  генерал  Абд  әл-Керім  Қасым  және 
полковник  Абд  әс-Саләм  Ариф  түрды.  Халык  бұкарасы  колдаган 
төңкеріс революцияга ұласты. 
Ирақреспубликасы болып жарияланды.
Ирак  революциясы  Арабтық  Шығыстағы  ірі  оқиғалардың  біріне 
айналып,  отаршылдыкқа,  империалистік  үстемдікке  үлкен  соққы 
болып тиді.  Оның ықпалын  шектеу үшін  АҚШ  пен Англия Ливан  мен 
Иорданияга  әскерлерін  токті.  Аймактағы  жағдай  шиеленісіп  кетгі. 
Мәселе Б ¥¥-да қаралды. Араб жэне Азия елдері Ирақты  колдады.  Екі- 
үш  айдан  соң  ғана  шиеленіс  бәсеңдеп,  шетелдер  әскерлері  аймактан 
шығарылды.
Республиканың  бірінші  Үкімет  кұрамына  әскерилермен  бірге 
ҮБМ  окілдері  тартылып,  алғашқы  реформалар  басталды.  Жер  рефор- 
масы  помещиктердің  жер  иелігін  кәдімгідей  кысқартты,  шаруалар 
одактарының  кимылы  батылырак  бола  түсті.  С о ц и ал и ст  елдермен 
сауда  байланыстары  артты.  Ирак  Бағдат  пактісінен  шығып  кетті. 
Елдегі  шетел  согыс  базалары  жабылды.  Тез  арада  уакытша  Консти­
туция  бекітіліп,  ел  басына  А.К.  Қасым  тагайындалды.  Ол  заңдар 
кабылдайтын революциялық басшылыктың ұлттык кеңесін басқаратын 
болды. 
,.. 
і
 :,, v  л-~
Саяси  өмірде  демократиялык  кайта  кұрулар  басталды.  Бірак  коп 
ұзамай  революцияны 
жактаган 
партиялардың  ынтымактастығы 
аякталды.  Елде  эскери  іс-кимылдар  басталды.  Ал  А.К.Қасым  өзінің 
үстемдігін орнатуға кірісті.
БААС  басқаруы  кезінде*  Ирак.  1963  жылы  8  акпанда  мемлекет- 
тік  теңкеріс  үйымдастырылып,  жаңа  эскери  билік  орнады.  А.С.Ариф 
президент,  А.Х.  әл-Бәкір  премьер-министр болып тагайындалды.  Бэкір 
баасшылдардан  болгандыктан,  елді  бірінші  БААС  үкіметі  баскарды. 
Ол  компартияга  қарсы  әрекет  жүргізе  бастады.  Баасшылдар  елде 
саяси-экономикалық  дагдарыс  тудырган  еді.  Олар  барлык  когам 
кұрылымдарын  оздеріне  қаратуга  тырысып,  ондірісте  жүмысшылар 
бакылауын  орнатты.  Сонымен  бірге  ұлттык  буржуазияны  да
210

өкпелеі пеуді  ойластырып,  шетел  капиталы  иеленген  кәсіпорындарды 
мемлекет меишігіне алуды  көздеді.
1966 жылы  А.С.Ариф тікұшак апатында  кайтыс болып,  президент 
орнына  інісі  А.Р.Ариф  келді.  Ол  катал  эскери  тэртіп  орнатып,  саяси 
дұпшандарының  көзін  жоюға кірісті.  Демократиялык өзгерістер енгізу 
тек сөз жүзінде  калды.  Сырткы  саясатында Батыспен де.  Шығыспен де 
байланыстары жөнделмеді.
1967 жылы  Таяу Шығыстағы  алты  күндік согыска Ирак катыспай, 
шеттеп  қалды.  Осы  жағдайды  пайдаланып,  1968  жылы  17  шілдеде 
баасшылдар  мен  оларды  қолдаған  эскери  бөлімдер  тагы  да  төңкеріс 
жасап,  А.Р.Арифті  кызметінен  куып,  билікті  генерал  А.Х.  әл-Бәкірге
алып  берді.  Содан  бері  карай  БААС  үкіметі  елді  баскарып  келді.  Ол 
1970  жылы  уакытша  конституция  дайындап,  елді 
халықтық-демокра- 
тиялық  республика
  деп  жариялады.  Мемлекет  билігі  революциялык
басшылык  кеңесіне  (РБК) тиіп,  оның төрағасы  жэне  президент орнын 
А.Х. әл-Бәкір алды, орынбасары Саддам Хусейн болды.
И рак солшыл баасшылдардын үкіметі  кезінде.  Бұл жылы билік 
солшыл баасшылдардын колына отті. Олар Сирия да орналасқан жалпы 
араб басшылыгынан кол үзді. Иракта маңызды реформалар жүргізілді.
1970  жылы  мамырда  жаңа 
аграрлық реформалар
  бойынша  поме- 
щиктер  отбасыларынын  жер  көлемі  едэуір  қысқартылды.  Шаруалар 
жерді  тегін  алатын  болды.  Екі  жыл  ішінде  кедей  шаруалар  3,8  млн 
дунам жерді иеленді. Жалпы  1962-1972 жылдары ауыл халкы арасында 
6,8  млн  дунам  жер  таратылган  (1  дунам  0,1  га  тен,  1  феддан  0,42  га 
тең).  Жерсіздік,  онымен  тыгыз  байланысты  кедейшілік  түбірімен 
өзгермесе де, феллахтардың көбі жагдайларын жаксартып алды.
Жұмысшылардыц  жалакысы  тұрақтанып,  элеуметтік  камсыздан- 
дыру  шаралары  бекітілді.  Зейнетакы  мәселесі  реттелді.  Мектептер 
ашылып,  жасөспірімдер  окуга тартыла бастады.  Қыз  балаларды  окыту 
колга  алынды.  Осы  шаралар  аркасында  баасшылдар  беделі  бұкара
халык арасында осіп, үкімет жагдайы  ныгайды.
1971  жылгы  кабылданған ұлттык  іс-әрекеттер  Хартиясы  демокра­
тиялык  күштерді  бірігуге  шакырды.  БААС,  Коммунистік  және 
Күрдістан  демократиялык  партиялары  (КДП)  бірігуіне  жол  ашылды. 
Кейін  К ом м унист  партия  өз  ішінде  жіктеліп,  онын  бір  бөлігі 
баасшылдарга  күдікпен  карады,  екінші  бөлігі  Мәскеуді  колдады,  ал 
үшінші бір бөлігі БААС-пен одактасып үкіметке келді.
70-жылдардың  басында  Ирак үкіметі  КСРО-мен  жакындаса түсті. 
Бұл  кезде  КСРО-да  Арабтык  Шыгыста  тірек  іздеп  жүрген  еді.  Ирак 
үкіметі  Англиямен  кактыгыса бастаганнан  кейін ол  Мәскеумен бейбіт- 
шілік жэне  ынтымактастык туралы  шарт жасасты.  Иракка көп  көлемде
2)1

бастады
аралығың
сатылды
Француз
каржыга  кару экспорттаі
Ирак аймакта
арсеналын  толтыратындардың  қатарына  АҚШта
60-жылдардың  өзінде-ак  Ирак  үкіметі  мұнай  секторының  мемле- 
кетке  беруін  көздеген  болатын.  1972  жылы  мамырда  Ирак  ағылшын- 
дардың  колындағы  «Ирак  петролеум  Компани»  (ИПК)  мұнай  компа- 
ниясын  мемлекеттік  меншікке  алды.  1973-1974  жылдарда  болган
мұнай  өнімдерінің  күрт  кымбаттауына
келді.
мұнаи  3-5  доллар
олларға 
агыль
өсті
келді,  «қара
ін астам доллар 
қаруланып,  экс
кезден  бастап  Ирақтың  қазынасына  каржы
і» экспорттаудан ел  эр жылы  15  млр; 
түсіріп  отырды.  Осының  есесіне  ел  жаңарь
касын көтеріп алды. 
I
Енді  Ираққа  қаруланып,  күшті  армия  құрудың  не  үшін  қажет 
болғанына  жауап  берелік.  1958  жылы  ол  АҚШ-тан,  Англиядан  және
[ одақтастарынан  қысым  керді.  Ол  өзінің  Иран  мен  Израильге
олар; 
болған
т
шпаңі
Хусейн  оздерін  арабтардың  мүддесін  қорғаушылар
Шыгыста
ібасшы болгысы келді.
Бірак  БААС  катарында  саяси  тартыс  оршіді.  Коп  жы 
екшші  орында  жүрген,  партия  мен  кауіпсіздік  органдарын 
Саддам  Хусейн  1979  жылы  7  шілдеде  А.Х.  әл-Бәкішіі
тайдыр
эл-Бэкірді  биліктен
мемлекеттегі  барлык  билік  түрлерін  оз  қолына
ге  оның туысқандары 
.  Ел  дамуында  жеке 
мүддесін  корғау  тэртібі  калыптасты.
келмегендер куғындалды
ИКП-ны  сатқыці
жылы
жасады  деп  айыптап,  1979
------
1---------------
j-
Компартия бұл оқиғадан кейін өз қызметін тоқтатты
Ирақ  коммунистерін  КСРО  жақтағаны  үшін  X] 
мен  қатынасын  азайтты.  Кэі* 
„   г ...  ________________
көптеген  араб  елдері  бойкот  жариялаған  кезде  Ирак  елінің  мэні
і.  Ол  Сириямен  жакындасура  тырысты,  бірақ 
Сирия  президенті  Хафиз  Асад  пен  Саддам  Хусейн  арасы  біраздан  соң 
бұрынғыдан да қатты  шиеленісіп  кетті.  1979 жылы 
кйппіітірг
  Ипянпяги
АҚШ
колайлы
212

Араб елдерінің 60-70-жылдары  Иранға наразылығы ұлгайды.  Шаһ 
үкіметі  Парсы  шығанагында  өз  үстемдігін  жүргізбек  болып,  Ормуз 
бұғазындағы  бірнеше  аралдарды  басып  алды.  Сауд  Арабиясы,  Оман, 
т.б.  оны  мойындамады.  Баяғыдан  бері  Ирак  пен  Иранның  Шатт  әл- 
Араб  өзені  бойындагы  шекара  мэселесі  дау-талас  тугызып  келген еді.
1975  жылы екі ел Алжирде  келісімге келіп,  шекараны өзеннің ең терең 
агыны  бойымен  (фарватер  -  кемелер  жүзетін  сызық)  белгіледі.  Осы 
халыкаралык кұкыкка сай келетін  келісімді  С.Хусейн өзі жасасқан еді. 
Енді Иранның әлсіреген  кезін  пайдаланып,  оны одан эрі әлсірету жэне 
шекараны  өзгерту  үшін  ол  Иранға  карсы  шабуыл  жасады.  1980  жылы 
22  қыркүйекте  басталған  соғыс  сегіз  жылға  созылып,  екі  ел  де  қатты 
зардап  шегіп,  1,5  миллионға  жуық  адамдары  шейіт  болды,  миллион- 
даган  түрғындар  жаракаттанды.  Алдында  Ирақ  әскерлері  Иран  жерін 
басып  алған  еді,  кейін  шегінуге  мәжбүр  болып,  Ирак  жерін  иран- 
дыктар  басып  ала  бастады.  Бұл  соғыстан  ештеңе  ұтпаған  С.Хусейн
1988  жылы  тамызда  Иранмен  келісім  жасасып,  шекараны  Алжир 
келісіміне  сәйкес  ұстауга  келісті.  Ирак  қаржыдан  жұрдай  болып,  тіпті
80 млрд. доллар карызға батты.
Сотые  кезінде  күрдтер  орталық  үкіметпен  байпаныстарын  үзді.
Оган  карсы  жіберілген  ирақ  әскерлері  химиялық  қару  қолданып, 
бейбіт  халыкты  кырғынға ұшыратты.  Күрдістанда  партизандық  күрес 
басталды.  Соған  карамастан  С.Хусейн  тағы  да  бір  ақылға сыймайтын 
озбырлықка  ұрынды.  Ол  қасындағы  мұнайға  бай,  өзіне  соғыс  кезінде 
20  млрд.  доллар астам  көмек  керсеткен  Кувейтке  шабуыл  жасап,  1990
жылы 2 тамызда оны басып алды.
Бұл  озбырлыкты  тек  Ирактан  қаржы,  болмаса мұнай  алып  келген
Иордания,  Йемен,  Судан  жэне  Палестинаны  азат  ету  ұйымы  гана 
колдаган  болды,  ал  баска  араб  елдері,  сондай-ақ  элем  мемлекеттері 
оган  карсы  шыкты.  Б ¥ ¥   Қауіпсіздік  Кеңесі  бірнеше  рет  Кувейттен 
Ирак әскерлерін  алып  кету  туралы  карарлар  шыгарды.  Оган  конбеген 
Иракты  АҚШ  бастаган  халыкаралык  күпггер  1991  жылы  кантар- 
акпанда  эуеден  шабуыл  жасау  аркылы  тізе  бүктірді.  «Шел  дала 
дауылы»  атты  эскери  кимылдан  сон  Ирак  бойкотқа  ұшырап,  онын 
егемендігі  шектелді.  Билеуші  топтың  ядролык,  химиялык,  биология- 
лык  каруын  шыгару  мүмкіншілігіне  жол  бермеу  үшін  бакылауга  алу, 
өндіріс орындарын  жэне  кұлия орталыкгарын тексеру туралы Б ¥ ¥   ҚК 
карарлары  қабьшданып,  ел  бакылау  астында  қалды.  1995  және  1998 
жылдары оны АҚШ пен Англия күштері тагы соккылап алды.
С.Хусейн  оган  бір  консе,  бір  конбей  жүріп,  акыры  1998  жылы 
тексерушілерді  елден  шыгарып  жіберді.  Халык  арасында  азық-түлік 
жетіспеушіліктен  ауру-сыркау  көбейді.  Иракка дәрі-дэрмек, бидай, үн,
213

күріш  сатып  алу  үшін  ғана  мұнай  экспорттауға  рұксат  берілген 
болатын.  2001  жылы  қыркүйектегі  АҚШ-қа  карсы  жасалған әрекеттен 
кейін  елді  кысымға  алу  күшейтілді.  АҚШ  үкіметі  Ауғанстанды 
билеген  талибандарда  жуасытқан  соң  Ирактағы  С.Хусейн  тэртібін 
қүрту  максатында,  2002  жылы  карашада  Б ¥ ¥   ХК-не  1441-нөмірлі 
қарар қабылдаткызды. 
1
С.Хусейн  келісіп,  төрт  ай  тексерулер  жүргізілгенімен  жаппай 
кырып-жою  қаруы  табылған  жоқ.  Бірак,  бұган  карамастан  АҚШ  пен 
Англия  согыс  ашты.  Коалиция  жарты  миллионга  жуық  армиясымен 
жеңіске  де  жетіп  калды.  С.Хусейн  және  оның  айналасындағылар 
тұткынга  алынып,  сотка  тартылды.  АҚШ  елді  демократияпандыру 
максатын  койып отыр.  Елде  парламент сайлауы  өткізіліп,  көп орынды 
шииттер  иеленді.  Күрдтер  окілі  Ж.Талабани  президент  орнын  басты. 
Көптеген  таластардан  кейін  премьер  кызметіне  Дж.  аль-Малики  та- 
гайындалды.  Ал сүнниттерге биліктің жоғарғы  органдарынан орын бе- 
рілді.  Осылайша елде біркалыпты жүйе қалыптастырылмақшы болды.
Бұрын  қуғын-сүргінде  жүрген,  қүқыктары  шектелген  күрдтер 
автономия  алып,  жергілікті  өкіметті  М.  Барзани  бастаған  Ирак 
Күрдістанның  демократиялык  партиясы  баскаруда.  Оңтүстік  ауданда- 
рына шоғырланған шииттер (олар халыктың  көпшілігін  кұрайды)  казір
орталык  өкімет  ұстауда.  Ал  орталык  және  солтүстік  аумакта  тұратын 
сунниттер  бұрышыдай  билік  ұстаудан  калып,  АҚШ-қа  да,  шииттерге 
де  карсылык  көрсетуде.  Олар  2005-2006  жж.  өз  кимылдарын,  әсіресе 
Багдад  маңындағы  қалаларда  күшейте  түсіп,  жауларына  коп  шығын 
экелген.  Сол  түста  ланкестік  эрекеттер  шииттер  қастерлейтін  мешіт- 
терде  жасалып,  екі  мұсылман  кауымы  бір-бірін  қыруга  барды. 
2003  ж.  бері  карай  400  мыңнан  астам  каза тауып,  3  млн  жуык арабтар 
босып кеткен. 2007 ж.  АҚШ  косымша әскерилер жіберіп, карсыласушы- 
ларды  біраз  элсіреткен.  Үкімет тарапынан  С.  Хусейн  кезіндегі  шенеу- 
ніктерге,  полиция  кызметкерлеріне  кешірімшілік  жасалып.  оларды  кыз- 
метке тартуы да онды  қадам болды.  Бірак, елдегі жагдай әлі мүппсіл.
Сирия жагдайы  да өте күрделі дамып  келді.  Оның басында  1945- 
1949  жылдары  бірнеше  буржуазиялык үкіметтер  болып,  өзара тартыс- 
тан  коз  ашпады.  Ұлттық  партия  Мысырмен,  Франциямен  байланысты 
ныгайтуды  көздесе,  халык  партиясы  Иракка,  Иорданияға,  Англияга 
жакындагысы  келді.  1947  ж.  сәуірде  БААС  партиясы  күрылып,  ол 
барлык  арабтарды  бірігуге  шақырды.  Олардан  баска  діншідер  ұйым- 
дары  жэне  компартия  кызмет  атқарды.  Президент  орнын  көп  жыл 
бойы  Ш.  әл-Қуатли ұстап  келді.  1948  ж.  Сирия  Израильге карсы согыс 
ашып,  жеңіліп  калганнан  кейін  эскери басшылар  азаматтык үкіметтер- 
ге кінэ тагып, билікті өз  колдарына алуды жөн көрді.
214

1949 ж.  маусым-желтоқсанда Сирияда үш  эскери төңкеріс  болды.
1951  жылдан  1954 ж. акпанына дейін елде Әдіп Шишекли диктатурасы 
орнатылды.  1953  ж.  елде  жаппай  толкулар  ұйымдастырылып,  бұқара 
халык  эскери  тэртіпті  жоюды  талап  етті.  Жаңа  үкімет  араб  елдерінің 
мүддесін  колдап,  Бағдат  пактісіне  қатыспай  койды. 
1956  ж.
озбырлыкка 
тап болған Мысырды қатты жактады.
Келесі  жылы  Сирия  Эйзенхауэр доктринасын қабылдамады.  Сонда 
ол Батыстың қысымына алынды.  1958 ж.  1  акпанда Сирия жэне Египет 
екеуі қосылып, Біріккен Араб Республикасын (БАР) жариялады.
БАР  құрамында  Г.А.  Насыр  бастаған  экімшілікте  сириялықтар
екінші  катардағы  қызметке  таратылды.  1960  ж.  қүрылған  үлттык 
ассамблеяда  385  египеттік  депутаттар  болса,  сириялықтардан  70  қана 
енгеи.  Египеттегі  калыптасқан  саяси тэртіп  бойынша  партияларға жол 
бермеу заңдары  Сирияға таратылды. Жер реформасы элсіз жүрді, елде 
египет тауарлары  каптады. Әскери басшылығында мысырлар басымды 
орын  ала  түсті.  Сириядағы  кэсіпорындар  жабылып,  жүмыссыздык 
ұлғайды.  Қала  тұрғындарының  әлеуметтік  жагдайы  бүрын  египеттік-
тей  емес,  жоғары  деңгейде  еді.  Енді  олардың  жағдайы  нашарлады. 
Осының  бәрі  Сирия  буржуазиясына  да,  феодалдарына да,  керек  болса 
жүмысшылары  мен  шаруаларына  жакпады.  Біртіндей  араб  бірігу 
саясатынан  сирия  жұрты  алшактады.  Елдің тэуелсіздігі  үшін  қозғалыс 
туындады.  Соны  пайдаланып  Сирия  эскери  басшылары  1961  ж.  28 
кыркүйекте  Дамаск,  Триполи,  Сайда  қалаларында  төңкеріс  ұйымдас- 
тырып,  елді  БАР  шығарып,  жеке  Сирия  Араб  Республикасын  (CAP) 
жариялады.  Насыр  үкіметі  оган  карсы  барудан бас тартып,  жаңартыл- 
ған  мемлекетті  мойындады.  Елдің президент!  орнына  Нэзім  әл-Құдси, 
премьері  орнына  М.  Ад-Дауалиби тағайындалған.  Олар халык партия-
сының кайраткері еді. 
_  ,
Ол  төңкерісті  жүргізген  дін  арасында  арабтардың  бірлігін  алга
тарткан Араб социалистік Өркендеу партиясы (АСӨП -  арабша БААС,
орысша  партия  арабского  социалистического  возраждение  -   ПАСВ) 
мен  компартия  болған.  Біртіндей  БААС  әскерлерінің  ішінде  ұйымда- 
рын үлгайтып  күшейе берді.  Саяси тартыстар елде  бұрыннан  батылды 
орын  тепкен,  60-жылдары  шиеленісе  берді.  Әлеуметтік  жагдайды 
арабтык  социализміне  негіздеу  үгітін  тараткан  БААС-шылар  мен 
буржуазия-помещиктер  партиялары  арысында  кактығыстар  орын 
алды.  1962  ж.  28  наурызда әскери төңкеріс аркасында жаңа буржуазия 
тобы  билікті  кол дары на алган.  Оны  келесі  жылы  8  наурызда  күлатып, 
басшылыкка оңшыл БААС-шылар келді.  Бұл жолы  генерал Луэйем эл- 
Атаси  революциялык  баскару  (эскери  командование)  Ұлттык  кеңес 
күрастырып, онын тізгінін үстаган.  БААС  жетекшілерінін бірі есептел-
215

ген С ал ах әд-Дін Битар үкімет төрағасына тагайындалды. Осы топ елді 
«араб  әлемінің  кұрамындағы  халықтык-демократиялык  социалистік 
жэне егемен республикасы» деп атады.
Саяси-әлеуметтік  даму  жолдарын  іздестіруде  билік  тобында  біт- 
пес дау-талас  калыптасып,  аягы  1966 ж.  23  акпанда солшыл  басшылар 
ұйымдастырган  кезекті  эскери төнкеріске  әкелді.  Бұл  жолы  ел  басына 
Нұр эд-Дін Атаси, үкімет басына Юсиф Зуэйн отырды.
Солшыл  басшылар  Ирактагы  әріптестері  сияқты  негізгі  кэсіп 
орындарда  ұлттандыруга  кірісіп,  ірі  жэне  орта  деңгейдегі  зауыт- 
фабрикалар  мемлекет  қолына  өтті.  Сондай-ақ  сырткы 
c a y  л а д я
жекеменшілік  саласы  шектелді.  Өндірістің  80%  мемлекетке  өткізілді. 
Жұмысшылардың  өмірі  жетіле  бастады.  Осы  жол  копке  созылмады, 
өйткені  1967  ж.  алты  күндік  согыста  Сирия,  Египет,  Иордания 
ойсырата соққыға жыгылып, оның дамуына кері әсерін тигізді. Әскери 
қауқары  талқандаган  араб  елдері  барлык  мүмкіншіліктердің  корғаныс 
ісіне жұмсауга арнады.  Сирия сол согыста  1  мың км2 жерінен айырыл- 
ды  (Голан  жоталары  мен  эл-Күнейтра  қаласы).  Ел  Б ¥ ¥   ҚК  242 
қарарын  кабылдамай  жүрді.  Израильмен  жанжалдасу  елдің  берекесін 
кетірді.  Әскери  басшылыгы  саяси  жетекшілерді  кінәлап,  ел  билігін 
толык қолға алуды көздеді.
1970 
ж.  13  қарашада  корганыс  министрі  генерал  Хафиз  Асад 
бастаган  топ  тоңкеріске  барып,  жаңа  үкімет  құрастырды.  Біраз 
уақытган  соң  референдум  өткізіліп,  президент  орнын  Асад  басты.  Ол 
елді  2000  ж.  дейін  биледі.  Одан  кейін  орнын  ұлы  Башар  Асад  басты.
1972  ж.  Ұлттык  прогресшіл  майдан  (ҮПМ)  құрылып,  оған  БААС, 
Сирия  компартиясы,  Араб социалистік одагы  (АСО),  Араб ұлтшылдар 
козгалысы  (А ¥Қ )  және  социал  юнионистер  ұйымы  кірді.  Кейін 
тұракты конституция бекітіліп, социалистік багытқа көшті.
90-жылдары  Сирия экономикасында мемлекеттік сектор бас орын 
алып отьфды.  Үкімет жекеменшіктік  кэсіпкерлікке кең еркіндік беруге 
кірісті.
2003-2006  жж.  Сирия  АҚШ-тың  кысымына  тап  болып  қиын 
жағдайда дамыды. 2006 ж. оның әскерлері Ливан жерінен шыгарылды.
Сирия  коп  жылдары  Израильмен  қарым-қатынассыз  болып  келіп,
1973  жылы  Египет  жүргізген  Қазан  согысына  қатыскан.  Бүл  жолы  да
Сирия  армиясы  коп  ұрыска  шыдамады.  Израиль  де  арабтардын
күшінен  сескенгендей  болды.  Келесі  жылы  31  мамырда  Женева
қаласында  Сирия-Израиль  келісімге  барып,  Күнейтра  қаласынан
Израиль  бас  тартты.  Бірақ  жоталарды  элі  ұстап  түр.  Хазір  Асад
коршілес  Ливанга  1975  ж.  әскерлерін  енгізіп,  ол  елдегі  азаматтык 
согысты тоқтатуга катысты.
216

АҚШ  үкіметі  Сирияға  катты  ш сы м   жасауда.  Ол  ел  Ирактың 
С.Хусейн  кезіндегі  саясатын  қолдамай  келген.  Ирак-Иран  соғысында 
Иран  жагында болды.  Ал АҚШ Иракты  басып алганда,  елден ауыскан 
Ирак түргындарының бір  шеті  Сирияга  кетіп,  осы елді паналауда.  Дж. 
Буш  әкімшілігі  Сирия  Ирактағы  күрескерлеріне  көмек  көрсетуде, 
ланкестік ұйымдармен байланысы бар деп кінәлаған.
Бұл  елмен  Қазақстан  байланыстары  дами  түсуде.  2007  ж. 
Дамаскіге  Қазакстан  президенті  сапар  шегіп,  суда-мәдениет  салала- 
рындағы  ынтымактасуга  жол  ашу  туралы  келісімдерге  кол  қойылған. 
Қазақстан  тарапынан  Дамаскіде  жерленген  әл-Фараби  мен  сұлтан 
Бейбарыска арналган кесенелер салуға көмек көрсетілмек.
Ливан  омірінде  діни ұғымдар  маңызды  орын  алып келеді.  Елдегі 
конституция  40-жылдарда  халыктың  копшілігін  құрайтын  христиан- 
марониттерге  президент  орнын,  ал  мұсылман-суннитте  премьер- 
министрлікті,  мұсылман-шииттерге  -   парламент  төрагасы  орындарын 
белгілеген.  Президент  қарауына  негізгі  министрліктер  берілді.  Кейін 
халыктың  діни  кұрамы  озгергенде  бүл  жағдай  тартыстар  туғызып,  ел 
1958,1975  жылдары  азаматгық  соғыстарға  душар  болды.  70-90  жыл- 
дарда  Ливанның  ішкі  дамуына  Сирия  әскерлерінің  елде  орналасуы 
жэне палестиндіктер тағдыры коп ыкпал тигізіп келді.  1982 ж. Ливанға 
Израиль  озбырлық жасап,  оңтүстік  аудандар  басып алып,  2001  жылға
дейін кетпей койған болатын.
Ливандагы  жагдай  күрделі  және  қарама-кайшылықты  болып  кала
берді.  Саяси  жэне  конфессионалдык  топтар  бәсекелестіктен  жэне 
карсы түрудан бас тартпайды, олардын көпшілігінің карулы отрядтары 
бар  жэне  орталык  өкіметке  багынбайды.  Сириялық эскерлердің елден 
шығарылганын  мұсылман  тұрғын  халықтың  бір  бөлігі  куана  карсы 
алганымен,  жекелеген  партиялар  мен  козгалыстар  бұган  келіспеді. 
Елде  1982 ж.  Израильдың Ливанға карсы  согысында зардап шеккендер 
мен  кедейлерге  көмек  корсету  максатымен  гуманитарлык  бірлестік 
ретінде  пайда  болган  «Хизбаллах»  («Аллах  партиясы»)  ұйымы 
нығайды.  Уакыт  өте  келе  басшылыктың  (жетекші  Хасан  Насрулла) 
козкарастарында  Батыс  пен  Израильге  бірқалыптыдан  экстремистік 
карым-қатынаска  дейінгі  эволюция  байкалды.  Ол  Сирия  мен  Ираннан 
колдау  тапты.  2006  ж.  шілденің  соңында  ол  Израильдық  постка 
шабуыл  ұйымдастырып,  24  эскери  кызметкерді  тұтқынга  алды. 
Израиль  үкіметі  бүл  оқиганы  Оңтүстік  Ливанга  ірі  көлемді  шабуыл 
жасау  үшін  пайдаланды.  2006  ж.  маусым-шілдеде  Ливан  жеріндегі  ірі 
шайкастарга  Израиль  ұшактары,  танкілері,  жаяу  эскерлері  қатысты. 
Екі  жак  коп  шыгындалды.  Қойган  мақсатка  жете  алмай  Э.  Ольмерт 
үкіметі (Израиль) эскери  күштерін  кайтаруга мэжбүр болды.
217

2007 
ж.  күзінде  Ливан  президенті  Э.Лахудтың уакьпъі  біткен еді. 
Ол  қызметін  эскери  басшылыққа  табыстап,  орнынан  кетіп  калды. 
Ливан  парламенті  15  мәрте  сайлау  жүргізіп,  п р ези д ен т  іріктеуге 
шамасыздык  білдірді.  2008  ж.  аяғында  мәселе  кайта  қарастырылып,
генерал Сүлейман президент болып сайланды.
Иордания,  Сауд  Арабиясы,  Йемен  монархиялары  эр  түрлі 
оқиғаларды  басынан  кешіріп  келді. 
Сауд  Арабиясында
  өте  бай  мұнай 
көздері  ашылып,  ел  байлығы  арта  түскен.  1950  ж.  шетел  мұнай 
компаниялары  өз табыстарын «фифти-фифти» ұстамында бөлісе алды. 
70-жылдары мұнай бағасы  күрт жогарылап мәлік  казынасы доллардың 
астында  қалды.  Содан  бері  Сауд  Арабиясы  өз  байлыгына  сүйеніп, 
Араб  шығысындағы  саяси  орнын  жоғары  дәрежеге  жеткізуге  тыры- 
суда.  Оның Фейсал,  Халид, Фахд мәліктері халыкаралык катынастарда 
батыл  саясат  ұстаи,  Ислам  конференциясының  үйымында,  Араб 
мемлекетінің  Лигасында  ықпалды  қимылдар  жасады.  Ел  АҚШ-пен 
тығыз  байланыста  болган.  Сауд  Арабиясы,  Біріккен  Араб  әмірлігі, 
Оман  Кувейт  Қазакстанмен  қатынастары  жаксы  дамуда.  2005  ж. 
карашада Фахд кайтыс болып, такты бауыры Абдулла иеленді.
Бұл  елдің  мәдениеті  сауаттылығының  дамуына  мәлік  Фейсал 
(1964-1975)  жэне  оның  жұбайы  Иффат  (Түркияда  туып  өскен),  өте 
қатгы  мэн  берген.  1920  ж.  Иффат  жанұясы  Сауд  Арабиясына 
коныстанған.  16 жастағы  Иффат Абдәд-Азиз Саудтың ұлы Фейсалдың 
көзіне  түсіп  калады.  Ол  кезде  Фейсал  20-ға толмаған,  бірак үйленген, 
баласы  болған.  Әкесі  оны  Хижаз  аймагын  билеуші  етіп  ұстағаы. 
Арабия элі  бағынбаған,  Фейсал ол жерден бірінші  ресми уәкіл ретінде 
Англияға  барып  қайткан.  Еуропа  жетістіктеріне  ол  таң  калады.  Білім 
мен  техникасының  мәнін  түсінеді.  Фейсал  Иффатка  ғашык  болып, 
әкесінің  рұксатымен  некелеседі.  Иффат  7  ұл  мен  қыз  көреді.  30-40- 
жылдары  Иффат  ислам  дініне  катты  берілген,  ¥ахаб  ағынындагы 
мәліктегі  саяси  жәні  діни  басшыларымен  әдепті  түрде  акылдасып 
жүріп,  елде  алгашқы  үл  балаларга  арналған  мектеп  ашқызып,  шетке 
білімдерін  жетілдіруге  жібергізеді.  Кейін  Сауд  кыздарын  да  мектепке 
тарткызуға  күш  жұмсап,  мұсылман  кыз-әйелдерінің  білімді  дамуына 
Құран  карсы  еместігін дәлелдеп,  оқу орындарын салгызып, өзі бағдар- 
ламапар  жасауга  катысып,  кітаптар  баскызып,  оте  ұкыпты  әдістерді 
колданып  оқыгандарға  камкорлық  көрсетеді.  Фейсал  озі  мәлік  тагына 
отырганда осы  үрдіс  кен етек жайып,  казір  Сауд Арабиясында ірі уни- 
верситеттер,  институттар, баспаханалар,  мектептер кеңінен тараган.
Солтүстік  Йеменде  40-50-жылдары  неше  дүркін  тоңкерістер 
болып,  билік  үшін  таласка  имамның балалары  қатысып,  елде  ежелден 
сакталған  ру-тайпалык  дәстүрлер  ыдырауға  айналды.  1955  жылдан
218

кейін  біртіндеп  тауарлы-акша  қатынастары  дами  бастады.  1962  ж.  26 
кыркүйекте  «Ерікті  офицерлер»  ұйымы  төңкеріс  ұйымдастырып,  ел 
республика  жолына  түскен.  Мемлекет  басына  полковник  Абдолла эс- 
Салал  тагайындалды.  Елді  жайлаган  азаматтык  сагыста  ол  Мысыр 
комегіне  сүйенді.  Тактан  айырылган  имам  ел-Бадрды  Сауд  Арабиясы 
колдады.  1965  ж.  Мысыр  әскерлері  Йеменде  калып  койды.  Оларды 
Насыр  1967  ж.  жеңілістен  соң  еліне  кайтарды.  Осыған  орай  эс-Салал 
жағдайы  нашарлап  кетті.  Ол  ресми  сапармен  Ираққа  кеткенде  Сана 
каласында  тоңкеріс  болып,  эс-Салал  биліктен  куылды.  Азаматтык 
соғыстын бәсеңдеуіне  Оңтүстік Йеменнің тэуелсіздікке  жетуі  (1967 ж. 
караша)  жэне  Сауд  Арабиясының  Солтүстік  Йемендегі  Республи- 
касын  мойындау  (1970  ж.)  көмектесті.  Бірақ  елдегі  саяси  омір  жөнге 
келмеді.  1974  ж.  13  маусымдағы  кезекті  тоңкерісті  И.  әл-Хамиди 
баскарып,  ол  1977  ж.  казанда  кайтыс  болды.  1979  ж.  екі  Йемен 
жетекшілері  бірігу  мәселесін  карастырып,  тыныштық  орнатуға  бет 
алды.  1990 ж.  22  мамырда Солтүстік және  Оңтүстік Йемендер  қосылу 
рәсімі  өтіп,  содан бері  Йемен республикасы  болып  дамуда.  Бұл  ел  оте 
нашар дамыған елдер қатарында. Әр адамга шақканда жылдык ұлттык 
табыс  колемі  340  долларга тең.  Кейінгі  кезде  ашылған  мұнай  мен  газ 
қорлары  іске  қосылуда.  Олардан  түскен  табыс  шетелдерден  алатын 
азык-түлікке,  ондіріс  тауарларына  жұмсалуда.  1990-1991  жж.  Йемен 
үкіметі  Иракты  қолдағаны  үпіін  Сауд  Арабиясы  мен  Кувейт,  т.б.  араб
елдері оған беретін көмектерін қыскартып тастады.
Трансиордания  1946 ж.  наурызда Англиямен  шартка  кол  қойып,
тэуелсіз мэліктік болып жарияланды. Әмір Абдолла «мәлік» деген атак 
алып,  ел  аты  Иордания  болып  өзгертілген.  Келесі  жылы  Англия  бұл 
елдегі  армиясын  шығаруға  келісті.  Ол  1948  ж.  Израильмен  соғысып, 
Иордан озенінің батыс жағалауын ұстап  калды. Әскері жеңіліске ұшы- 
раган Иорданияга 700  мыңдай  палестина боскындары  келіп  паналады. 
Ол  азык-түлік  мәселесін  шиеленістіріп  жіберді.  Өйткені  ел  шаруашы- 
лығы  нашар  дамыған  еді.  Ел  басында  болған  мәлік  Абдулла  1951  ж. 
шілдеде  палестиндіктер  колынан  каза тауып,  орнына үлкен  ұлы  Талал 
отырган.  Сонын  кезінде  жана  конституция  бекітіліп  (1952  ж.),  кейбір
к о с ы м
шаларымен  осы  күнге  дейін  пайдалануда.  Мәлікпен  б.рге  зан 
шығарушы.  Ұлттык  жиналыс  бар,  ол  екі  палатадан  тұрады:  1)  Сенат 
мүшелерін  мәлік  тагайындады,  оның  жарты  күрамы  әр  екі  жылда 
жанарып  тұрады,  әр  депутатгар  палатасы  4  жылда  жабык  сайлау
аркылы  кұралады. 
__ _
1952 
ж.  тамызда  денсаулығына  карай  Талал  тақтан  түсіп,  парла­
мент  онын  үлкен  ұлын  16  жастағы  Хұсейінді  такка  отырғызған.  Ол
219

1999  ж.  қайтыс  болды,  қазіргі  Иордания  мәлігі  Хұсейіннің  ұлы 
Абдолла II. 
Щ
1967  ж.  согыста  Израиль  Иордания  ұстап  қапған  Палестинаның 
аумағын -  Иордан озенінің батыс жагапауын — басып алған.
Ел  ішінде  тұрактылық  сактауға  көңіл  болінеді.  Тек  1970  ж. 
Палестина  азат  ету  ұйымының  эскери  болімдері  мэлік  өкіметіне 
багынбаушылық  корсетіп,  жагдай  қарулы  тартыс  тудырған.  Содан 
кейін  ПАҮ  органдары  Ливанға  көшірілген.  Елге  косымша  300  мың 
босқындар  келді,  демек  әлеуметтік-шаруашылық  жағдай  тағы  да 
киыншылыққа  ұшырады.  1970  ж.  қыркүйекте  Иордания-Палестина 
кактыгыстарында 20 мың адам қаза тауып, ел көп шығынға ұшырады.
Иордания  мәлігі  Таяу  шыгыс  дағдарыстары нда  әр  қадамын  ойла- 
нып,  ел  беделін  котеруге тырысты.  Ол  70-жылдар аяғында Мысырдың 
Израильмен  жақындасу  саясатын  колдамады,  тіпті  1979  ж.  онымен 
катынасын үзді.  Ол  Ирақ-Иран  согысында жэне  Кувейт дагдарысында 
С.Хусейнді  жақтады.  Ал  1982  ж.  Израиль  әскерлері  Ливанга  баса- 
коктеп кіргенде, Ливанды қорғауға араласпады.
Иордания  экономикасы  70-90-жылдары  айтарлықтай  жетістіктер- 
ге  жетті.  Оның дамуына бай  араб елдерінің көмегі  эсер  етуде.  1994  ж. 
бұл  ел  Израильмен  бітім  жасасты.  Содан  бері  карай  Изранпьге  карсы 
кимылдар Иордания аумағынан сарқылган.
2005-2006  жж.  елде  исламшыл  экстремистер  топтары  шет  елдер 
азаматтарына  карсы  жарылыстар  жүргізген.  Абдолла  П  оларды 
түншыктыруға шаралар қолданды.
Қазакстан-Иордания  байланыстары  қалыптасуда,  екі  ел  басідыла- 
ры  сапар  жасасып  тұрады,  елшіліктер  қызметтері  дамуда.  2007  ж. 
Алматыда ірі Иордания көрмесі өтті.
Палестина  мәселесі Араб  шыгысында ең күрделі және өте ұзакка 
созылып  келе  жатқан  дағдарыс  туғызды.  1947  жылдың  аяғында  Б ¥ ¥  
Палестина жеріне екі ел кару туралы шешім  кабылдады.  1978 ж.  15  ма­
мырда Израиль мемлекеті жарияланғанда, сол күні оған қарсы Мысыр, 
Сирия,  Ливан,  Иордания,  Ирак,  Сауд  Арабиясы  согыс  жариялаган. 
Согыс  кимылдарында  арабтар  жеңіліп  калды  да,  Израиль  Палестина 
арабтарына тиесілі  жерлерді  басып алды.  Онын Иордан өзенінің батыс 
жағалауын  Иордания,  ал  Газа  ауданын  Мысыр  иеленіп  калды. 
Палестина  арабтары  босып  кетті.  Содан  бері  бұл  мэселе  реттелмей, 
1956,  1967,  1973,  1982  жылдардагы  согыстьщ  шыгуына  себеп  болды. 
Палестина  дагдарысын  реттеуге  КСРО  мен  АҚШ  килігіп,  олар  сонын 
аркасында осы аймактагы оз ыкпалдарын  күшейтуге тырысты.
1977-1979  жж.  Мысыр  президенті  А.  Садат  көпшілік  күтпеген
саяси  багытка  жол  ашты.  Ол  араб  элемінде  катып-сірескен  ұстамды  -
220

Израильмен  келіспеу,  оны жою бағытын бұзып, бейбіт келісімге  кадам 
бастаған.  АҚШ  президентінің  ресми  Кэмп-Девид  резиденциясында 
1978  ж.  көктемде  Мысыр  мен  Израиль  басшылары  алгашқы  келісім- 
дерге  қол  қойып,  екі  ел  бітім  жасаскан.  Бұл  Кэмп-Девид  процесі 
аталып,  халыкаралык  катынастарда  өз  ізін  қалдырды.  Соның 
аркасында  Израиль  Иорданиямен  бітім  (1993  ж.)  және  Палестинаны 
азат  ету  ұйымымен  (ПАЕ¥)  алғашкы  келісімдер  жасасты  (1994  ж.)- 
Бірақ гасырлар тоғысында Израиль басшылығына келген Б.Нетаньяху, 
А.  Шарон  сияқты  саясаткерлер  жағдайды  шиеленістіріп  жіберді. 
Палестиндіктер  арасынан  террорлык  әрекетке  бой  ұрушылар  да 
мәселені  саяси  жолмен  реттеуге  қырсыгын  тигізуде.  Палестина 
жерлеріне  автономия  беріліп,  оның  төрагасына  Я.  Арафат  сайланған. 
Ол  2004  ж.  қайтыс  болган,  орнын  М.  Аббас  басқан.  2006  ж.  қантарда 
парламент  сайлауында  ХАМАС  қозгалысы  жеңіске  жетіп,  үкімет 
баскарған.  Бірак,  ФАТХ-ХАМАС  жікшілдігі  2007  ж.  дауға ұласып,  ел 
дагдарысқа  тап  болды.  М.  Аббас  билігі  Иордан  өзенінің  батыс 
жағалауында ал ХАМАС үкіметі Газа ауданында билік жүргізіп келеді. 
Көіггеген  елдер  Аббас  жагын  ұстауда.  2008  жьшдың аяғында Израиль 
Газага карсы согыс  ашып,  үш апта бойы  оны оқ астына алды.  Арабтар 
жағы  қатты  зардап  шекті,  адам  шығыны  1300-ден асып түсті,  калалар 
қиратылды.  Әлем  елдері  Э.Ольмерт  басқызған  Израиль  үкіметін 
әшкерелеп,  согыс  ортін  әрең  басылған.  Бірак,  хамасшылар  дүркін- 
дүркін  еврей  кенттерін  зымырандармен  атқылап  тұрады,  оган  жауап 
ретінде  Израиль  ұшак-танкілер  қолданып,  ірі  қантөгіс  шабуылдар
жасауда.

жүктеу/скачать 20 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: