§5. КСРО-да тоталитарлық жүйенің орнауы

көпшілігі жэне Ресейдегі халык бұқарасы:  «Барлык билік Кеңестерге!» 
деген  большевиктік  ұранды  қолдады.  Сондай-ак  большевиктердің 
катары жылдам өсті.  1917 жылдың казан айында 350 мыңга жуык адам 
болды.  Болыпевиктердің  басты  күштері  Петроградта  шоғырланды.  12 
кзчянпа  Петроград  Кеңесі  карулы  көтерілісті  тікелей  даярлап  өткізу
мен  өкіметті  басып  алу  үшін  Әскери-революциялык  комитетті  (ӘРК) 
сайлады.
Астанада  карулы  көтеріліс  жеңіске  жетті.  Билік  Әскери-револю- 
цнялық  комнтеттің  колына  өтіп,  оны  кеңестердің  II  жалпыресейлік 
съезіне  табыс  етті.  II  съезд  бүкіл  биліктің  Ресейде  жұмысшы,  солдат 
және  шаруа  депутаттарының  кеңесіне  өткенін  жариялады.  Съезд  ал- 
ғашкы Кеңес үкіметін  кұрды. Съезд шешімімен ол Халык Комиссарлар 
Кеңесі  (ХКК)  деп  аталды.  ХКК-ның  төрағасы  болып  В.И.  Ленин 
сайланды.
В.И.  Ленин  (Ульянов)  (1870-1924  жж.)  Симбирск  каласында, 
халыктык  училище  инспекторының  отбасында  дүниеге  келген.  Қазан 
университетінде  білім  апған.  1891  жылы  Петроград  университетінің 
заң  факультетіне  шүғыл  түрде  емтихан  тапсырып,  окуға  түсті.  1893 
жылдан бастап партия мүшесі, эр түрлі революциялык әрекеттері үшін 
тұткындалып,  Шығыс  Сібірде  айдауда  болды.  1900-1917  жылдар 
аралыгында  шетелде  эмиграцияда  болды.  «Правда»  газетін  іпығаруға 
атсалысты.  Ресейге  1917  жылдың  сэуір  айында  қайта  оралды. 
Петроградта  Қазан  төңкерісін  даярлап,  өткізуге  басшылык  жасады. 
Гөңкеріс  жеңгеннен  кейін  ХКК-ның  алгашқы  төрағасы  болып 
сайланды.  1917  жылдан  бастап  партияның  ОК-і  саяси  бюросының 
мүшесі  болды.  Сонымен  катар  III  Коммунистік  Интернационалды 
(Коминтернді)  құрушы  жэне  Кеңес  Республикаларын  Федеративтік 
мемлекетке біріктіру қагидаларын түжырымдап берді.
Кеңестік  дәуір  кезінде  В.И.  Лениннің  жеке  түлғасы  мен  атқарган 
істері  бұрмаланып,  кейбір  жагымсыз  касиеттері  айтылмады.  Бүгінгі 
танда Лениннін жеке тұлгасы мен жасаган істері  кайта қарастырылуда, 
дегенмен  де  барлық  пікірлер  мынаган  келіп  саяды:  Ленин сиякты  ұлы 
саясаткерлердің  ешкайсысы  дүниежүзілік  тарих  барысын  өзгертуге 
мұндай ықпал жасай алған жоқ.
Кенес үкіметінін алғаш кы  жүргізген  ш аралары .  Кеңестер съезі
билікпң  жоғаргы  үйымы  — Бүкілресейлік  Орталык  Атқару  комитетін 
(БОАК) сайлады.
Қазан  төңкерісінің  табыстарын  баянды  ету,  жұмысиіы  табының 
шаруаларымен  одағын  ныгайту үшін бейбітшіпік  кажет  еді.  Жас  кеңес 
мемлекетінің  түңгыш  актісі  бітім  туралы  Декрет  болды.  Бұл  декрет 
бойынша  Кеңес  өкіметі  барлык  соғысушы  халыктар  мен  олардың
32

үкімсгтеріне  аннекциясыз  және  өтемақысыз  әділетгі  бітім  туралы 
келіссөздерді бастауды ұсынды.
ескі
оны
Жаңа 
өкімет 
императорлык-буржуазиялық 
Ресейдің
м ем лекетк  баскару  жуйесін  пайдалана  алмады.  Сондыпан  оны 
Кенеспк  басқару  ұйымдарымен  алмастыру  кажет  болды 
Ескі
мииистрліктер  таратшып,  ішкі  істер,  енбек,  жол  «ашнасы  халык 
омиссариаттары  курылды,  котрреволюциямен  және  іріткі  салумен
хүресу  жөніндеп  Букілресейл.к  тетекше  комиссия  жзне  жумысшь,
милициясы  кұрылды.  Партия  мемлекетгік  аппараіТ саналы
жумысшылар  мен  бслсенді  шзмешерлерді  және  яалык  араснид™  
сауатты адамдарды тартгы.
ЖЫЛЬІ  КТ арД^  кеңестердің  111  Бүкілресейлік  съезі  Ресей
Социалистік Республикасын Федеративтік Республикага өзгерту
туралы  шешім  кабылдады.  Федеративтік  қағида  Кеңестік  Ұлггық 
Республикалар Одағының еріктілік негіздерін завдастырды.
^ Ж
Р П   T v n o   ПЖ_ I v v  
—
 
л ж г
___
юндаған  орыс
Бүкілресейлік
туралы»  Декрет.  Жер  туралы  мәселе  миллиондаған
І«ч»уаларын  қатты  мазасыздандырды
ьезі  «Жер  туралы»  декретті  бекітті.
1КТ1  Т63  ЗПЯ/ІЭ 
Ж
Л Н Р   Я  
• а г л л г ' л  
г »   .
м 
жариялады. ионлай-аіс
жерге’ жеР 
койнаУына,  орман-суға жэне т.б.  жеке меншікті жоюға, 
япш  меншіксіздендіруге  шакырды.  Жерді  сатуп,  сатьт  а л у ғ а ж ^
алга  беруге  тыйым  салынды.  Болысіык  жер  комитеттері  шаруалар- 
S
K
S
S
T
 ~
 баСЫНа 
^
  кабілетті адамдардьің
іплл 
л 
'  ------   ---- ^ ^ ..ц п л п вщ   басталуы.  1918-
1920  жылдары  Ресейде  әр  түрлі  әлеумеггік  тоіггар  арасында  саяси
билік  үшін  қарулы  кактығыстар  болып  жатгы.  Көтерілістер  Қазан
төнкер.снде  жещске  жеткен  большевиюер  партия  мен  билігген
£ Z Z S U T rep 
, ш
" о м  
- » * • —  
« ™ -
Ресейдегі азамат соғысы 4 кезеңге бөлінеді:
-1918 жылдың көктемі мен күзі аралығы;
-1918 жылдың күзі -1919 жылдың көктемі;
-1919 жылдың көктемі -1920 жылдың көктемі;
-1920 жылдын көктемі мен күзі аралыгы;
Бірінші  дүниежүзілік  соғыс  аякталганнан  кейін  Антанта  елдері 
Кеңес  мемлекетін  түншықтырып,  жоюды  мақсат  етгі.  Интервентгеп 
Чехословакия  корпусын  жаңадан  орнаған  Кеңес  өкіметіне  карсы  күш
азамат  согысымен
ұштасып, жаңа саяси биліктің жедел тұрақтануын қажет етті.
33

Кеңестік  Ресей  үкіметінде  1918  жылдың  каңтарында  Қызыл
Армия  тобын  құру  жөніндегі  үкіметтің  нұскауына  сәйкес  әскери 
бөлімшелер  кұрыла  бастады.  Осыған  сэйкес  Қызыл  Армияны  ерікті 
түрде шақыру мен жұмылдыру  қолға алына бастады.
Азамат  согысы  жағдайында  Кеңес  үкіметі  төтенше  саясатқа 
көшуге  мәжбүр  болды.  Кеңес  үкіметінің  тарихындагы  ол  «әскери 
коммунизм»  саясаты  деп  аталды.  Бұл  саясат  бойынша  жаппай  түлік 
пен  көлік  пайдаланылды.  Астық саудасына тыйым  салынды.  Ірі,  орта, 
шағын  кәсіпорындар  мемлекет  бакылауына  алынды.  Мемлекеттік 
меншіктеу  күшейді.  Азық-түлікті  күшпен  алу,  сауда-саттыкка, 
нарыкка  тыйым  салу,  ақша  айналымын  тоқтату  баска  да  төтенше  іс- 
әрекеттер  кеңінен  етек  жайды.  «Әскери  коммунизм»  саясаты  әскери- 
экімшілдік басқару жүйесінің тамырлануына түрткі болды.
1918  жылы  карашада  болтан  революция  нәтижесінде  Германия 
жеңілгенін  мойындап,  тізе  бүкті.  Осы  жатдайды  Кеңес  үкіметі  пайда- 
ланып, Брест бітімінің күшін жойды.
1919  жылы  Кеңес  үкіметіне  зор  кауіп тудыртан  шытыс  аймактар- 
дагы  А.В.  Колчак  күштері  болды.  Оны  талқандау  үшін  С.С.  Каменев, 
В.И.  Шорин,  М.В.  Фрунзе  бастатан  әскери  косындар  шабуылға 
аттанды.  1919  жылы  маусым-қыркүйек  айларында болтан  кескілескен 
шайкаста  Қызыл  Армия  бөлімдері  А.В.  Колчак  армиясын  талқандап, 
Қазан,  Бугуруслан,  Пермь,  Екатеринбург,  Челябинск,  қалаларын 
босатты. А.В.Колчак тұтқындалды.
1919  жылдың  жазында  генерал  А.И.  Деникин  бастатан  ақ 
гвардияшыл  қосындар  зор  қауіп  тугызды.  Кеңес  үкіметі  қауырт 
шаралар  қолданып,  А.И.  Деникин  армиясын  талқандау  жоспарын  іске 
асыруды белгіледі.  Жаудың бетін  кайтарып,  біржолата талқандау үшін 
Оңтүстік майдан тобы қүрылды.
1919 
жылдың казан айында Қызыл Армия Орел мен Воронеж ара- 
сындагы  аумакты  камтитын  майдан  шебіне  шабуылга  шыкты.  1920 
жылы каңтарда А.И.Деникин армиясының қалған тобын Новороссийск 
портына  ытыстырып,  үлкен  жеңіске  жетті.  1920  жьшдың  көктемінде 
кеңестік Ресей мен Польша арасында сотыс басталды.  Польшага карсы 
М.Н.Тухачевский  бастатан  батыс  майданы  қүрылды.  Батыс  майдан 
әскерлерінің  шабуылы  Варшава  түбінде  сәтсіздікке  ұшырады.  1921
жылы  наурызда  Польша  мен  Кеңестік  Ресей  Рига  каласында 
бейбітшілік туралы бітімге кол койды.
Азамат  сотысының ақырты  шайкастары  Кырым  түбегінде  бекініп 
алтан  К.Н.  Врангель  эскерлерімен  болды.  М.В.  Фрунзе  бастатан  кенес 
эскерлері  1920  жылы  казанда  Врангель  тобын  талкандап,  Кенес
34

өкіметінің  билігін  тұрақтандырды. 
1922  жылы  қазанда  Киыо 
Шыгыстагы Владивосток азат етілді. 
Р
Большевиктердін  ұлт
тарғын
, ____  
_
 
------ 
’  
^   ~  
v
u
d
i v
  Ш
П
басқа  халықтар  кұрады.  Әлеуметгік-экономикалық  даму  деңгейі
бойынша  ұлттык  шеткері  аймақтардың  жағдайы  біркелкі  болтан  жок. 
Ұлттық  шеткері  аймақ  халықтары  орыс  патшасының  езгісінде  болып 
кашаннан  бері  өздерінің  ұлтгык  азатгығы  үшін  күрес  жүргізіп  келді.’ 
Бірде-бір  саяси  партия  ұлттық  мәселеден  тыскары  кала  алмады.  1917 
жылдың  казан  айына  қарай  большевиктер  партиясы  өздерінің 
багдарламалык  кұжатгарында  ұлггык  мәселені  шешудің  такгикасы 
мен  стратегиясын  әзірледі.  Ұлтгык  мәселе  бойынша  большевиктік 
бағдарламаның  іске  асқан  құжатының  басы  «Ресей  халықтары 
кұкыктарынын  мәлімдемесі»  болып  табылады.  Мэлімдеме  КСРО  мен 
РКФСР-да ұлттық негізгі мәселелерді шешудің жолдарын жариялады:
1.  Ресей халыктарының егемендігі мен теңдігі*
2.  Ресей халықтарының дербес мемлекетті  құрудан бөліп алганға
Д6ЙІН 
өзін-өзі еркш билеу қуқығы*
3.  Барлық және  кез  келген  ұлттық,  ұлттық діни  артықшылықтар 
мен шектеулерді жою;
4.  Ресей  аумагын  мекендеуші  аз  ұлттар  мен  этнографикалык 
топтардың еркін дамуы.
Мемлекеттщ ұлттық саясатын жүзеге асыру үшін арнаулы ұйым -  
ұлттар ісі жөшндеп Үлттык комиссариат құрыл
КСРО-нын күрылуы. Азамат соғысы жылдарында әр түрлі кеңес 
мемлекеттері  арасында  әскери-саяси  бейбіт  қатынастар  калыптасты 
Кеңес  мемлекеттері  бірлігін  одан  ары  тұрактандыру  максатымен
мемлекеттік  құрылымды  өзгерту  міндеті  колға  алынып,  осының
нэтижесінде  Кенес  СоциалиСтік  Республикалар  Одағын  (КСРО)  кұру 
жөнінде пікір айтылды.
1922 
жылы  30  желтоқсан  күні  Мәскеуде  кеңес  республнкалары- 
ның 
сьезі  шақырылып,  Кеңес  Социалистік  Республикалар  Одагын 
кұру жөніндегі  Мәлімдеме  мен  келісім  жарияланды. Одактык Орталық
S E L T ™
1  сайланды  Бастапкы  кезеңде  КСРО-ның  құрамында 
РКФСР,  Украин  КСР-І,  Беларусь  КСР-І,  Кавказ  федерациям,  болды
ІіплпіреК  0ГаН  ӨзбеК  ЖӘНе  ТҮРікмен  КСР-І  (1925  ж.),  Тэжік  КСР-І 
(1929 ж.), Казак және Қырғыз КСР-лері (1936 ж.) қосылды.
. J 936  ЖЫЛЬІ  Кавказ  федерациясы  таратылып,  Армения,  Грузия, 
Әзірбайжан  Республикалары  жарияланды.  Олар  тікелей  КСРО-ның 
кұрамына енді.
35

Кенестік  Ш ыгыс.  Кеңес  өкіметінің  орнауы,  кеңестендіруі, 
әсіресе  Түркістанда  өте-мөте  күрделі  эрі  өзгеше  киын  жағдайларда 
жүрді.
Түркістанда  12  млн  адам  тұрган,  соның  ішінде  500  мыңы  орыс 
қоныс  аударушылары.  Атаман  Дутов  баскарған  орыс  казактарының 
көтерілісі орталык билік пен Орталық Азия аймақтарынын арасындаш 
байланыстарды 
екі 
жылга 
үзіп 
жіберді. 
Орталық 
Азиядағы 
революциялық  қозғалыс  орталыктың  катысуынсыз  киын  жагдайларда 
дамыды.  Шеткері  аймактарда  пайда  болған  кеңестердің  көпшілігі 
большевиктік емес еді.
Патшалык  тәртіптін  кұлатылуы  жэне  коғамдык-саяси  өмірдің 
демократияландыру  Қазакстанда  «Алаш»  қозгалысын  рәсімдеуге 
мүмкіндік берді.
1917 
жылы  шілдеде  Орынборда  өткен  жалпы  казак  сьезінде 
«Алаш»  партиясы  кұрылып,  10  бөлімнен  тұратын  бағдарлама  жобасы 
эзірленді.  Бұл  ұлттык  патриоттык  ұйым,  алдына  койылған  максаты 
казак қогамын  бірте-бірте  өзгертіп,  оны  бейімдеу  еді.  Сол  жылы  жел- 
тоқсан  айында  Орынборда  дербес  мемлекеттік  бірлестік  «Алашорда» 
жарияланды. 
■
  •  •  v  < 
‘
«Алашорда»  үкіметі  мен  Кеңес  өкіметінін  арасында  кырғи-кабак 
қарым-қатынас  болды.  «Алашорданың»  жактастары  пролетариат 
диктатурасы  мен  кедей  шаруаларға  сүйенген  мемлекеттілікті  теріске 
шығарды.  Олардың  диктатурасында  Коммунисте  партия  (бір  партия) 
жетекшілік  етті.  «Алаш»  партиясынын  мұраты  мемлекеттіліктің 
ұлтты к-демократиялы к кағидалары болып саналды.
Атаман Дутовты  талкандап,  орталықпен байланысты  орнатқаннан
кейін  шығыстагы  коммунистік  ұйымдарды  «большевиктендіру»  үшін
1919 жылы  казан айында комиссия  күрылып, ол жағдайды  шешу үшін,
Түркістанға  аттануға  тиіс  болды.  Комиссия  мандаты  Лениннің
«Түркістандағы  коммунист  жолдастарға»  хатымен  бекітілді.  Бұл  хат
«Түркістан  халыктарымен  жолдастык  карым-қатынасты  орнатып,  үлы
орыс  империализмінің  ізін  жоюды»  үндеген.  Жергілікті  эскерлерді
нығайту  үшін  Қызыл  Армия  бөлімдері  таратылды.  Колчакты
талкандап,  Қазакстан  аумағын  ақ  гвардияшылардан  тазартканнан
кейін,  1919  жылы  шілдеде  РКФСР  Халык  Комиссарлар  Кеңесінің
Декретімен  Қазак  өлкесін  баскару  жөніндегі  революциялык  комитет 
кұрылды.
1920 
жылы 26 тамызда РКФСР Большевиктер комитеті  мен Халык 
Комиссарлар  комитеті  РКФСР  құрамында,  орталығы  Орынбор  каласы 
болатын  «Автономиялык  Қырғыз  (Қазак)  Кеңестік  Социалистік 
Республикасын кұру жөнінде» Декрет кабылдады.
36

1921 
жылы 
11 
сәуірде  Туркестан  С оц и али ст  Кеңестік 
Республикасы  кұрылды.
Ұлттык  автономия  мэселелері.  Кеңестік  республикаларыиың 
жаңа бірынгай мемлекетке бірігуі өте күрделі жагдайда болды.  РКФСР 
мен  баска  да  тэуелсіз  кеңестік  республикалар  Украина,  Белоруссия, 
Грузия,  Армения,  Әзірбайжан  арасындагы  бірлестік  формасын 
іздестіру  тіптен  күрделі  болды.  Орталық  Азияны  кеңестендіру  ауыр 
жағдайда  жүрді.  Мұңда  большевиктер  басмашылардың  қарсылығына 
тап болды.  Орталык және республикалық өкімет өкілдерінің арасында 
айқын айырмашылықтар болмағандыктан әр түрлі мәселелер бойынша 
алауыздыктар  жиі  болып  тұрды.  Мәселен,  1922  жылы  большевиктер 
партиясьпшң  Орталык  Комитеті  мен  ұлттар  ісі  жөніндегі  Халык 
комитетінің  арасында  Орталык  Азия  мектептерінде  Құранды  оқыту 
мэселесі  бойынша  жанжал  туындады.  Большевиктер  Түркістан 
мектептерінде  Құранды  оқытуга  рұқсат  берген  Халық  комитетінің
шешімін жойды.
Грузия мен Әзірбайжан елдерінің ақша бірліктерін енгізе отырып, 
сырткы 
саудадағы 
мемлекеттік 
монополияға 
әсерін 
тигізді! 
И.В.  Сталин  Тибилисиде  және  Бакуде  түрік  лирасы  кеңестік 
акшаларды  ығыстырғандыгына  қатты  ызаланды.  Сондай-ақ  Мәскеуде 
болашак одак туралы ортақ пікірлер болған жок.  Осы жағдайдан шыға 
отырып,  большевиктер  партиясының Орталық комитеті  «РКФСР және 
тәуелсіз республикаларды ң өзара карым-қатынастары туралы»  мәселе- 
ні  әзірлеу  жөніндегі  комиссия  кұрды.  Осы  комиссияның  тапсырмасы 
бойынша  халык  комиссары  И.В.  Сталин  автономияландыру  идеясын 
ұсынды,  соған  сәйкес  Украина,  Белоруссия,  Кавказ  республикалары 
автономия  жагдайында  РКФСР  құрамына  кіретін  болды.  Партияның 
Орталык  комитетінің  бірқатар  мүшелері  мен  жекелеген  республика- 
лардың басшылары Сталиндік автономияландыру идеясын кодцады.
Ленин  сыркатгануына байланысты  Орталык  комитет  мәжілістері- 
не  қатыса  алмады.  Комиссия  материалдарымен  таныса  отырып,  ол 
Сталиннщ  жоспарын  қолдамады.  Ленин  кеңестік  республикалардың 
ерікті  одагы  негізінде бірігудің өз жоспарын жасады. Лениннің пайым- 
дауы  бойынша,  одақтык  мемлекеттер  еркін  шығу  жэне  ашық  түрде 
оған  кол  жеткізу  құкығын  сактай  отырып,  егеменді  мемлекеттердің 
Федерациясы  ретінде  күрылмак  еді.  Алайда  сол  кезде  Федерациядан 
шыгу  кажеттігі  әлі  эзірленбеген.  1924  жылы  кантарда  Кеңестердің  II 
үкілодактық сьезі бірыңғай одактык мемлекеттердің кұрылуын заңды 
турде  рэсімдей  отырып,  КСРО-ның  тұңғыш  конституциясын  бекітгі. 
Одактык  мемлекеттердің  лениндік  жоспары,  ең  алдымен,  еріктілік, 
толык тең күкыктык, өзара көмек ұстанымдарын есепке алды.
37

жэне  оныц  салдары
у  жэне  үжымдастыру  саясатын  бүрмалау 
Азамат  соғысы  аяқталды,  бейбіт  тіршілік 
құрылган елдің жагдайы  өте ауыр болды.  Жеті
Ресей  елін  бұрын  болмаған
жылға  созылган  үздіксіз  шайқастар,
дагдарысқа ұшыратты.
Едці  баскарушы  большевиктік  партия  өте  киын  жағдайда  болды.
Шетелдер  көмек  беруден  бас  тартты.  1921  жылы  акпан-наурыздагы
революцияның  тірегі  болған  Кронштадт  каласындагы  тенізшілердін
көтерілісі  жогарыда  аталған  пікірлерді  мүлдем  жоққа  шыrapды.
М үн п яй  
жағдайда елді  жөнге  салатын  сөз  емес,  жағымды  іс-эрекеттің
қажеттілігі дәлелденді.
Партия  қиын  жағдайдан  шығу  жолын  -   «эскери  коммунизм» 
эрекетінен  бас  тартып,  жаңа  экономикалык  саясатка  көшуді  тандады.
1921  жылы РК (б)П-ның X  съезінің шешіміне сэйкес едце жаңа эконо­
микалык  саясат  енгізілді.  Жана  экономикалык  саясат  ауыл  шаруашы- 
лығын  тұрактандырып,  шаруалардың  эл-ауқатын  көтерді.  20-жылдар- 
ың  соңында  Сталин  тобы  жаңа  экономикалык  саясатты  токтатты. 
«Енді  социалистік  кұрылыс  қаркынды  жүреді»  деген  сенімде  болды.
Бұл
үшін  тез  арада  жаппай  ұжымдастыру  саясатына  көшіру 
жоспарланды.  Социалистік  индустрияландыру  бағыты  РК  (б)П-ның 
XIV  сьезінде  (192S  ж.)  белгіленді.  Осы  бағытты  бесжылдық  жоспар 
мезгілінде  іске  асыру  көзделді.  Индустрияландыру  саясаты  ауыр 
өндірісті,  эсіресе  оның  негізгі  буыны  машина  жасау  саласын 
дамытуды 
жоспарлады. 
Индустрияландыруға 
сүйеніп 
барлык 
шаруашылык салалары  жаңарып,  елдің  корғаныс  кабілеті  тұракталды. 
1928-1942  жылдары  жоспарларды  іске  асырудың  нэтижесінде  КСЮ  
ірі  табыстарға  жетті.  Согыска  дейінгі  12  жыл  шамасында  9  мың  ірі 
кәсіпорын  салынды.  Индустрияландырудың  барлык  ауыртпалыгын 
шаруалар  көтерді.  Олар  сапык  төлеу,  колда  бар  қаржыларын,  кымбат 
затгарын  индустрияландыру  қорына  өткізу  аркылы  өнеркәсіптін 
дамуына күшпен тартылды.
Ауылды  жаппай  ұжымдастыру  саясатта  да  зорлык-зомбылык,
лаңкестік  әрекеттер  белен  алды.  Ауыл  шаруашылығын  ұжымдастыру 
бүкіл  Кеңес  Одағы  бойынша  жүргізілді.  Оған  негізгі  басшылык 
жасаушы  орган  Бүкілодактык  Коммунистік  партияның  Орталык 
Комитеті болды.
Бірінші  бесжылдыктың  соңында  КСРО-дагы  шаруалардың  61,5 
пайызы,  ал  екінші  бесжылдыктын  соңында  шаруалар  отбасыларының 
93  пайызы  үжымдастырылды.  Үжымдастыру  мен  индустрияландыру -  
капиталистік  коршау  жагдайындагы 
кеңес  мемлекетінің  өзара 
байланысты жүргізген шараларының бірі болды.
38

КОРО-ның  тоталитарлық жүйеніц  орнауы.  Ресейде  тоталитар- 
лык жүйе бірден қалыптасқан жоқ. Оның пайда болуы мен калыгггасуы 
баскарушы  партияның  даму  тарихымен  тығыз  байланысты,  Ресей 
коммунистік  партиясының  мемлекетгік  партияға  айналуы  азамат 
соғысы  жылдарында басталды.  1917  жылы  Қазан төңкерісінен бастап 
халықтың  тұтастыгын  білдіретін  Кеңес  үкіметі  органдарымен  катар 
әрбір  уездерде,  болыстарды,  губернияларда,  партиялық  ұйымдар 
кұрылды.  Сотые  жағдайында  құрылған  партиялық  үйымдяр  Кеңестік 
аткару  органдарынан  басым  болып,  әкімшілдік  істерге  тікелей 
араласты.  Большевиктер партиясының экімшілік атқару органдарының 
жұмысына  араласу  себептері,  партия  мүшелерінің  түпкілікті  жаңа- 
руына  байланысты  болды.  1920  жылдардың  соңында  большевиктер 
партиясының қатары өсіп,  1  млн 200 мыңга жуық адамға жетті.
Большевиктік  партияның  мемлекетгік  кұрылымының  экімшіл- 
әміршілдік  басқару  жүйесіне  айналуы  БК(б)П-ның  XVII  съезінің 
шешімдерінен  кейін  жүзеге  асты.  Съездің хатгамасы  бойынша  партия 
тікелей  мемлекеттік  және  шаруашылык  мэселелерді  баскаруга  кұкык 
алды.  Мұның  аркасында жоғары  партия  басшылары  шексіз  билікке  ие 
болды.  Қатардағы  коммун истер  жоғарыдағы  партиялык  органдардың 
шешімдерін  мүлтіксіз  орындауға  тиісті  еді.  Кеңестік  органдардың 
бөлімшелерімен  катар,  дэл  сондай  партия  бөлімшелері  құрылды. 
Сөйтіп,  партия  комитеттері  Кеңестік  органдардың  жұмысына  арала- 
сып,  әкімшіл-эміршіл  баскару  билігін  колдады.  Кеңес  органдарының 
жүмысы көпшілік жағдайда қағаз жүзінде жүргізілді.
Партиялық-мемлекеттік  басқарудың  ең  басында  партияның  бас 
хатшысы  Сталин  тұрды.  Жеке  адамға  табынуды  барынша  арттыру 
үшін  XVII  съезде  демократиялық  орталықтандыру  мәселесі  карасты- 
рылды.  Бұған  сәйкес  шешім  қабылдау  кезінде  азшылық  көпшілікке 
сөзсіз  бағынып,  жоғары  партиялық  баскару  органдары  кабылдаған
қаулыларды  барлык  партия  мүшелелері  ешбір  өзгеріссіз  орындауға 
міндетті болды.
Әкімшіл-әміршіл  баскару  жүйесінің  күшеюі,  жазалау  органдары 
кұқыктарының барынша кеңеюімен  калыптасты.
Жазалау  Сталиннің  әрекеттеріне  сын  көзбен  карағандарға 
колданылды.  Қазан  төңкерісінен  бастап  партия  берік  топтаскан,  қатаң 
тәртіпке негізделген әскери ұжым ретінде калыптасты.
Кеңестер  партияның  көмекшісіне  айналды.  Кеңестік  демократия 
бірте-бірте  ішкі  мазмұнын  өзгертті,  Жаңа  билік  —
  пролетариат 
диктатурасы  емес,  партияның  диктатурасы,  көсемдердің  үстемдігі
болды.
39

Сталиндік 
зобалаң. 
Әкімшіл-әміршіл 
баскару 
жүйесінің 
тұрақтануы  жеке  адамға  табынуға,  оның  шсксіз  билігіне  бас  ұруға
алыпкелді. 
:
1932  жылдан  бастап  барлык  ауыл  тұрғындары  төлқұжатсыз,  тек
ауылдық  кеңестегі  тізімдер  арқылы  өмір  сүрді.  Сөйтіп,  ауыл
тұрғындары қалаган аймактарға көшіп бару құкығынан айырылды.
Сталиндік  зобалаң,  кінәлі  деп  табу,  сыртынан  жала  жабу,
жазыксыз  азаматтарды  түтқындау,  жер  аудару,  абақтыга  камау  -
күнделікті  іске  айналды.  КСРО-да  1930-1959  жылдар  аралығында
3  788234  адам  сотталған.  Соныц  ішінде  атылгандардыц  саны  -  
786 698-ге  жеткен.  Сол  кезде  Украинада,  Қазақстанда,  Еділ  бойында
тарихта  кездеспеген  ашаршылық  жайлап,  миллиондаған  халық 
кырылып қалды. Қазақ халқының саны 2 миллионға қыскарды.
Қазақстан  жері  «қылмыстарды»  қамайтын  лагерыіер  орталыгына 
айналды.  Орталық  Қазақстан  аймактарында  -   Карлаг,  Жезказған, 
Степлаг, Озерлаг деген КСРО-ның Ішкі істер мнннстрлігіне бағынатын 
лагерьлермен катар, Қазақстан Ішкі істер миннстрлігіне багынатын  70-
тен астам лагерьлер мен колониялар кұрылды.
Ұлттық  кайраткерлерді  куғындау.  Әкімшіл-әміршіл  басқару 
жүйесімен  келіспеген  кайраткерлер  қыспакка  түсті.  20-жылдардың 
барысында  әр  түрлі  сылтаумен  көрнекті  мемлекет  кайраткерлері 
Рыскұлов,  Нұрмаков, Қожанов елімізден аластатылды.  «Буржуазиялык 
үлтптылдар»  деген  айып  тағылып  Бөкейханов, 
Байтұрсынұлы, 
Дулатұлы,  Аймауытов,  Сейфуллин,  Ғаббасов,  Тынышбаев,  Акбаев, 
Досмұхамбетов  және  басқа  да  казак  зиялылары  камауға  алынып, 
біркатары ату жазасына ілікті.
Қазакстан  лагерьлерінде  КСРО-ның  көрнекті  ғалымдары,  атакты 
колбасшылар  қамауда  болды.  ¥лы   орыс  ғалымы  Вернадский,  оның 
шәкірттері  -   Симфин,  Корнилов,  профессор  Пржевальский,  акын 
Заболоцкий,  галым  Пижевский  көрнекті  колбасшылар  Тухачевский 
мен  Гамарниктің  тума-туыстары,  түрікмен  КСР-нің  Орталык  атқару 
комитетінің  төрагасы  Айтанов,  большевиктік  партияның  ардагері 
Степанов және баскалар Қазақстандағы лагерьлерде камауда отырды.
Коминтерн  және  оның  рөлі.  Бірінші  дүниежүзілік  согыс  жэне  II 
Интернационалдыц ыдырау жагдайында жұмысшы табының халыктык 
бірлігінің  әлсіреуі  байкалды.  Қазан  төңкерісінің  жеңісі,  мүлдем  жаңа 
сипаттағы  мемлекеттің  дүниеге  келуі,  марксизмнің  революциялык 
ілімі  негізіндегі  жұмысшы  козғалысынын  барлык  салауатты  күштерін 
шогырландыру міндетін койды.
Әр түрлі  елдердің  коммунистері  арасында  жеткілікті  түрде  тығыз 
байланыстар  калыптаса  коймады,  коммунистік  партиялар  жаңа
40

б у ы н ғ ы ң
.
 
■------- — 
«'viv  wu.
Сондыісган  коммунистік  интернационалдың  халыкаралык  ұйымын
кажетпгі
иаурызда Мәскеу каласында
т  - ’
 
р---^ 
lyaiDlV"
кан  Халыкаралык  коммунистік  козғалыс  Үшінші  Интернационалдың 
(1919-1943  жж.)  орталыгын  құруға  шақырды. Лениннің буржуазиялык 
демократия  жэне  пролетариат диктатурасы туралы тезистер кабылдан- 
ды.  Конгресс  жетекші  ұйым,  яғни  ком м унист  интернационалдың 
аткарушы 
комитетін  (КИАК)  сайлады. 
КИАК-тың  шешімдері 
Коминтернге кірген барлык партиялар үшін міндетгі болып табылды.
Ұйымның  II  конгресінде  (1920  ж  шілде-тамыз)  Коминтернге 
кабылдаудың  21  шарты  жарияланды.  Коминтернге  қабылдаудың
-  
пролетариат  диктатурасын  мойындау,  партия 
кұрудың демократиялық центризмі, темірдей тәртіп, күрестің жасырын 
жэне жария түрлерінің үйпесімі.
Коминтерн  революциялык  козғалыстардың  бәсеңдеуі  жаңа дүние 
жүзілік соғыс табалдырығы  кезеңдерінде  коммунистік және жұмысшы
қозғ
алыстарды ң  тактикасын  мен  стоатегиясын 
ЛіІПГТРЛ/  lViunP  Aiifnii
кажетті  шарттары
қызмет  ету  кезеңінде  коммунистік  және  жұмысшы  қозғалыс 
орталык штабына айналды.  Бұкара халықты жұмылдыру, дүш 
согыска  карсы,  эсіресе,  фашизм  қатеріне  қарсы  белсең]
белгіленді
ц  күрес
бөлуге
J I  
^  
, 
, 
. 
1  
1  
f  
Я  
»  
£  
м  
— '  
9  0  
і  я   •
-   Лениннің  кьтзметімен  тікелей  байланысты.  Бұл
демократиялык
кезең  үшін
болғаннан
Бұл  кезеңде  Коминтерннің  жұмыс  ауаны  күрт
кызметі
^ ----- - 
iVfLpCUIDina
аиналды.  1943 жылы мамыр айында Коминтерн таратылды.
20-30  жылдардағы 
КСРО-ның  сырткы  саясаты.  Қазан 
төңкерісі  жеңгеннен  кейін  Кеңес  үкіметі  Шыгыс  елдеріне  үндеу 
жолдап,  жаңадан  кұрылган  жас  өкіметті  қолдауга  шақырып,  бітім
жасауға  дайын  екенін  мәлімдеді
империалистермен
1  
і 
------------------------—
»
 —
Д  
\
 
V
I
  I
ашык түрде  күресіп  жаткан  Ауғанстан халкының азаттык  козғалысын,
Кемал  бастаган  Түркия  Халқының  ұлт-азаттык  революциясын,  Иран
халкының  ұлттык  мүддесін  корғау  жолындағы  күресіне  көмегін
тигізді.  Осы  кезде  РКФСР  мен  Таяу  Шығыстағы  мемлекеттер
арасындагы  достық  байланыстар  орнай  бастады.  1921  жылы  Кеңес
үкіметі  Иран,  Ауганстан,  Түркия елдерімен  келісімдерге  қол  койылды.
Осы 
шарттардың 
нәтижесінде 
Кеңес 
үкіметі 
халыкаралык 
имперализмнің шебін бұзып шыкты.
41

Кеңес  үкіметі  патшалык  Ресей  кезіндегі  барлык  теңсіздік  шарт- 
тардан бас тартып, бұл елдермен достық, тепе-теңдік, тату  көршілестік
негіздегі келісімге кол  қойылды.
Кеңес  үкіметінің  түрақтануы  жаңа  экономикалык  саясаттың 
(ЖЭС)  калыптасуына,  Батыс елдердің КСРО-мен жақындасуына түрткі 
болды. 
1921-1922 
жылдары 
Кеңес 
үкіметі 
Англиямен 
және 
Германиямен  сауда  келісімдерін  жасады.  1924-1925  жылдары  КСРО 
Ұлыбритания,  Франция,  Италия,  Австрия,  Норвегия,  Швеция,  Дания, 
Грекия жэне Қытай елдері арасында дипломатиялық катынас opнатты.
1925-1927  жылдары  Коминтерн ұйымының әлемдік революцияны 
тездету  туралы  идеясын 
жактаган  КСРО  үкіметі  Қытайдағы 
коммунистер  мен  гоминьданшылар  одагын  жактап,  Қытайдың  ішкі
мәселесіне араласуға ұмтылды.
1933 
жылы  16 карашада АҚШ пен КСРО арасындағы дипломатия- 
лык  қатынастарды  орнату  туралы  келісімшартка  кол  қойылды.  1934 
жылы  18  кыркүйекте  30-дай  мемлекеттің  ұсынысы  бойынша  КСРО 
Ұлттар  Лигасының  мүшелігіне  кабылданды.  Кецес  елінің  абыройы 
артып, халыкаралык мәселелерді  шешудегі ыкпалы ныгая түсті.

жүктеу/скачать 20 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: