И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010

жұрнақ (мысалы, -дықтан) үстеліп немесе оған септеулік шы- 
лаулар тіркескен түрінен болады. Атап айтсақ: көсемше 
-а, -е, 
-й 
және 
-ып, -іп, -п, -ғалы, -гелі, -қалы, -келі, 
кейде болымсыз 
түрде -майынша, -мейінше, шартты рай 
-са, -се 
(қарсылықты 
бағыныңқыда оған қоса да, де шылауы болады), сондай-ақ 
есімше тұлғалары 1) жатыс септігінде (-ғанда, -генде, -қанда,
басталғанда
белг
бір жүрнақтар үстеліп, а) -ғандай, -гендей, -қандай, -кендей 
(келгендей, барғандай), ә) -ғанша, -генше, -қанша, -кенше 
(келгенше, барғанша), б) -ғандықтан, -гендіктен, -қандықтан, 
-кендіктен (келгендіктен, барғандықтан), в) -ысымен, -ісімен, 
-сымен, -сімен (бастал-ысымен, кел-ісімен), г) болымсыз етістік 
тұлғасына -стан, -стен (келместен, бармастан); 4) есімше 
тұлғасына соң, кезде, шақта, уақытта, сайын сияқты шылау 
сөздер тіркеседі: барған кезде (соң); 5) барыс септік тұлғалы 
есімшеі е 
дейін, шейін 
шылауытіркеседі: барғанға дейін (шейін);
6) шығыс септік тұлғалы есімше 
кейін, 
соң, 
бері, бұрын 
тәрізді 
септеулік шылаулар тіркеседі: келгеннен бері (соң, бұрын), т. б. 
және тұйық етістікке тіркескен үшін шылауы: келу үшін, т. б.
(ҚТГ, П, 150-165).
Қазақ тілінде сөйлемдердің бір-бірімен сабақтаса байланы- 
сы яғни қүрмалас сөйлем қүрамына енген жай сөйлемдердің 
бірі екіншісіне бағынып қолданылуы, бағыныңқылық қатынас 
баяндауыш тұлғалары арқылы, бағыныңқы сөйлемнің баянда- 
уыштары жоғарыда көрсетілгендей тұлғалардан тұру негізінде 
болады. Орыс тіліндегі сияқты жай сөйлемдерді бір-бірімен 
сабақтастыратын бағыныңқы жалғаулықтар (подчинитель- 
ные союзы) қазақ тілінде жоқ, егер деген бір ғана сөз олардың 
қызметін толық өтей алмайды. Сондықтан да жалғаулықсыз 
құрмалас орыс тілінде сабақтасқа да, салаласқа да жатпай- 
ды, өйткені жай сөйлемдерді орыс тілінде сабақтастыратын 
бағыныңқы жалғаулықтар болса, салаластыратын да тең
135

дәрежелі байланыстыратын жалғаулықтар (сочинительные 
союзы). Қазақ тілінде жалғаулықтар тең дәрежелі сөздерді я 
сөйлемдерді ғана байланыстырады, жалғаулықсыз құрмалас 
салаласта да, сабақтаста да бөлек-бөлек бар.
Бағыныңқы сөйлем баяндауышының тиянақсыз тұлғада 
жұмсалуын осындай сипаттар арқылы тұсіндіруге болады, 
басқаша жағдайда яғни бағыныңқы сөйлем баяндауышы 
тиянақсыз тұлғада келмесе, қазақ тілінде сабақтас құрмалас 
сөйлем болмаған да болар еді. «Тіліміздің қазіргі даму саты- 
сында көсемшелер - етістіктің ең бір тиянақсыз тұрі. Бұлар 
құрмалас сөйлемнің өздері баяндауыш болып келген бөлшегін 
оның екінші бөлшегіне бағындыра, соған тәуелді ете байла- 
ныстырады да, ол бөлшектердің бірлікте, тұтастықта болу- 
ын қамтамасыз етеді. Сондықтан белгілі бір компоненттің 
баяндауышы көсемшеден болған құрмалас сөйлемдерде жай 
сөйлемдерді бір-бірімен қарым-қатынасқа келтіретін қосымша 
тәсілдердің, формалардың керегі болмайды. Өйткені ондай 
функңияны жай сөйлем баяндауышы болып келген көсемше 
етістік формасының өзі-ақ атқарады. Сөйтіп, көсемшелер әрі 
баяндауыштық, әрі сөйлемдерді бір-бірімен құрмаластыратын 
дәнекерлік қызмет атқарады. Мұндай қызметте көсемшенің қай- 
қайтүрі болса да қолданылады» (ҚТГ, П, 152). «Жай сөйлемдерді 
бір-бірімен құрмаластыру үшін есімшелер де көсемшелер 
сияқты құрмалас сөйлемнің бағыныңқы жай сөйлемінің ба- 
яндауышы функциясында қолданылады. Бірақ есімшелер мен 
көсемшелердің жай сөйлемдерді құрмаластыру жолы бірдей 
емес. Егер бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы болып түрған 
көсемшелер басқа бір қосымша тәсілдердің, формалардың 
көмегінсіз-ақ жай сөйлемдерді бір-бірімен құрмаластыру функ- 
циясын да тікелей өзі атқаратын болса, есімшелерде бұл қасиет 
жоқ. Олар атау тұлғада бағыныңқы жай сөйлемнің баяндауы- 
шы да бола алмайды, жай сейлемдерді қүрмаластыра да алмай- 
ды. Есімшелер жай сөйлемдерді құрмаластыру функциясында
136

қолданылғанда, әр алуан тұлғапық құбылыстарға ұшырап, 
тиянақсыз формаларда айтылады» (ҚТГ, П,156).
Айта кету керек еткен шақ (-ып, -іп, -п) көсемше формасы 
да, ауыспалы шақ (осы шақ - келер шақ: -а, -е, -й) көсемше 
формасы да жалпы тиянақсыз тұлға деп саналып жүргенмен, 
жіктеліп келгенде, кесемше формасына тиянақты сипат бітіп, 
жай сөйлемнің баяндауышы қызметін атқарып, сөйлемді 
аяқтап, тиянақтап, бітіріп тұрады. Мысалы: Көп кешікпей біз 
де 

жүктеу/скачать 10,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: