И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010
жүктеу/скачать 10,59 Mb. Pdf көрінісі
|
isaev s kazirgi kazak tilindegi negizgi grammatikalyk ugymda
| қайтып ораламыз
(Ғ. Мүстафин). Бір күні ел көшкенде, қыр астында ойнап жүріп, екеуі жұртта қалып қойыпты... Асан айқай салып жылай бастайды (Ы. Алтынсарин). Осы сөйлемдердегі баяндауыш құрамындағы (қайтып) ораламыз, (қалып) қойыпты, (жылай) бастайды көсемшетүлғалы етістіктер жіктеліп қолданбаса, сөйлем аяқталмас еді, тиянақты да болмас еді: (қайтып) орала, (қалып) (жылай) бастай, ал бұларды 1 және 3-жақ жіктік жалғаулары сөйлемді тиянақты етіп отыр. Ал есімше тұлгасы - тиянақты форма. Ол багыныңқы сөйлемнің баяндауышы болу үшін, жоғарыда көрсетілгендей, тиянақсыз формада тұру қажет болады. Сондай тиянақсыз форманың бірі - шартты рай тұлғасы. Шартты рай жіктелсе де, онда тиянақтылық сипат болмайды, сондықтан да болса керек шарт- ты рай тұлғасынан болған багыныңқы сөйлемнің баяндауышы жіктеліп қолданылады, ол — өткен шақ тұлғасы сияқты ерек- ше түлғамен, жіктік жалғаудың мүжілген түрімен жіктеледі. Майысса да сынбайтын болат па десем, морт кетер шойын екен ғой (Ғ. Мұстафин). Көрмесем де, көрсем де, Көңілім се- нен айрылмас (Абай). Қысым көрсеңдер, осында келіндер (С. Сейфуллин). Бұл тойға Ақан келсе, шығар үн де сонікі (Ғ. Мүсірепов). Сен болыс болмасаң, Базаралы келер ме еді? (М. Әуезов). Егер он бес мыңдай кісі жиналса, бірінші кезектің жер қазу жұмысын осы екі айда бітіріп кетуі мүмкін (С. Мұқанов). Бұл мысалдардағы 1-жақта (мен) десем, көрмесем, көрсем, 2-жақта (сен) болыс болмасаң, (сендер) қысым көрсеңдер, 137 3-жақта (ол) келсе, жиналса деген шартты рай тұлғалы етістіктер сөйлемнің (бағыныңқы сөйлемнің) баяндауышы болып, жіктеліп келсе де, тиянақсыз, аяқталмаған форма болып тұр. Осының өзінен шартты рай тұлғасы мен- көсемше тұлғасының тиянақсыздық, оаяндауыш қызметінде аяқталмағандық сипа- ты бірдей, біркелкі емес екенін байқаймыз, көсемше тұлғасы жіктелсе, тиянақты сипатқа ие болады. Ал есімше тұлғасы - жеке тұрғанның өзінде-ақ тиянақты форма. Сондықтан есімше бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы қызметін атқарғанда, тиянақсыз формада (жатыс, көмектес, дықтан, т. б.) немесе шы- лау сөздермен тіркесіп жұмсалады. Көсемше тұлғасының осындай ерекшелік қасиеті оның басқа да кейбір қолданыстарынан, әсіресе, бірыңғай мүшелердің, көбінебірыңғайбаяндауыштардың,қолдануларынанбайқалады, яғни көсемше формалы етістік түрленбей-ақ (көбіне жіктелмей- ақ) етістіктің басқа тұлғаларымен, мысалы, есімше, жедел өткен шақ тұлғалы сөздермен бірыңғай мүше болып сөйлем ішінде қолданыла береді. Балтабек пен Асқар жүктеу/скачать 10,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|