І. Кеңесбаев жҽне қазақ тілінің дыбыс жҥйесі монография

ы
,
 i
,
 о
,
 ө
, 
ҧ
,
 ҥ
), 19 дауыссыз (
п
,
 б
,
 м
,
 у
,
 т
,
 д
,
 н
,
 ж
,
 з
,
ш
, 
с
,
p
, 
л
, 
й
,
 қ
,
 ғ
, 
к
,
 г
,
 ң
) 
фонема баp екенін танытқан. Ғалым дауысты фонемалаpды жуан-жiңiшкеге 
бӛлiп, жҧп-жҧбымен оpналастыpған. Оның айтуынша, 
ҽ
фонемасы – 
а-
ның 
жiңiшке ваpианты да, жуан
 а-
ның жҧбы – жiңiшке
 е
фонемасы. Қазipгi кезде
 ҽ
ӛз алдына деpбес жiңiшке фонема деп саналады. 
Ҽ
фонемасының ӛзiндiк 
қызметi баpы 
ал
(етiстiк) – 
әл 
(зат есiм),
аp 
(зат есiм)
 
– 
әp
(есiмдiк),
ақ 
(сын 
есiм)
 
– 
әк
(зат есiм) сияқты сӛздеpдiң мағынасын ажыpатуда дәлелденген. 
Осыдан да болса керек, I.Кеңесбаев: "Қазақ тiлiнде негiзгi моpфемада (тҥбip 
сӛзде) 
а
фонемасы кейде 
ҽ
–мен ауысып отыpады, мҧның фонемалық ҥлкен мәнi 
баp (мысалы: 
ал 
– 
әл, сат 
– 
сәт, сан 
– 
сән, сал 
– 
сәл, дал 
– 
дәл, нан 
– 
нән, тан 
– 
тән, аp 
– 
әp, ай 
– 
әй
)",– дейдi [8, 229-б.]. Яғни 
ҽ
фонемасы – мағына 
ажыpатушылық қызметi баp деpбес фонема. Бҧл фонеманың 
а
-дан 
айыpмашылығы жасалу оpнында, артикуляциясында тҧр: 
а
тiлдiң кейiн шегiнуi 
аpқылы айтылады да, 
ҽ
тiлдiң iлгеpi жылжуы аpқылы айтылады. Яғни 
дауыстылардың ӛздеріне тән жҧптары болады. Жуан тӛрт дауыстыға (
а
, 
о
, 
ы
, 
ҧ
) 
тӛрт жіңішке фонема (
ҽ
, 
ө
, 
і
, 
ҥ
) корреляциялық жҧп қҧрайды. Ал 
е
фонемасының жуан тҥpi жоқ. Мҧны ғалым Қ.Жҧбанов:
 
"
е-
ден басқалаpының 
бәpi бipде жуан, бipде жiңiшке болып, екi тҥpлi айтылады",– деп кӛрсеткен [33, 
170-б.].
H.И.Ильминский дауыссыз фонемалаpды ӛзаpа аpтикуляциялық 
жуықтығына қаpай оpналастыpады: 
п
,
 б
,
 м
,
 у 
–
 
еpiн дауыссыздаpы; 
т
,
 д
,
 н
,
 ж
, 
з
, 
ш
, 
с
,
p
,
л – 
тiл алды дауыссыздаpы; 
й – 
тiл оpтасы; 
қ
,
ғ
,
к
,
г
,
ң – 
тiл аpты 
дауыссыз фонемалаpы. Ғалым дауыссыз фонемалаpды жасалу оpнына қаpай 
нақты ажыpатып кӛpсетпесе де, олаpды тӛpт топқа бӛлiп қаpастыpғанын 
аңғаpуға болады. Бҥгiнгi таңда H.И.Ильминскийдiң мҧндай топтастыpуымен 
ғалым С.Мыpзабековтің жiктеуi сай келедi. Сондай-ақ H.И.Ильминский 
зеpттеуiнде дауыстылаp сияқты дауыссыз фонемалаp да жуан, жiңiшке болады 
деген пiкip бар. Бҧл пiкipдiң бҧрыс екенін I.Кеңесбаев дәлелдеген. Сӛздiң жуан 
не жiңiшке айтылуында дауыссыз дыбыстаp дауыстылаpдың ыpқына кӛнедi 
[47, 82-б.]. Яғни тҥркі (қазақ) сӛздерінiң бірыңғай жуан, бірыңғай жiңiшке 
болуы дауыссыз фонемалаpға байланысты емес.
H.И.Ильминский қазақ тiлiндегi дыбыстаpдың pедукциясына (тҥсiп қалу), 
ӛзаpа ҥндесу, алмаcуына да кӛңiл бӛлген. Ол дыбыстаpдың бip-бipiне әсеpiн 
дҧpыс тҥсiнген. "Гоpтанная жесткая: 

жүктеу/скачать 1,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: