І. Кеңесбаев жҽне қазақ тілінің дыбыс жҥйесі монография

/
ф
/, /
х
/, /
ч'
/, /
ш
/, /
ш'
/, /
һ
/, /
ц
/, /
й
/) тҧрады [15, 113-116-бб.].
Ә.Жҥнiсбеков пен М.Жҥсіпҧлының 
к-қ, г-ғ
дауыссыздары жайында ӛзара 
тҥйіскен пікірлерін ХХ ғасырдың басындағы орыс ғалымдарының 
зерттеулерiнен де кездестiруге болады. Әліпби қҧрылымын математикалық 
формула арқылы анықтаған Н.Ф.Яковлев 1928 жылы жариялаған 
"Математическая формула построения алфавита" (Опыт практического 
приложения лингвистической теории) атты мақаласында 
к
, 
қ
, 
г
, 
ғ
дауыссыздарын екі фонема орнына жҥретінін айтады: "Согласные твердый 
қ
и 
мягкий 
к
, равно как твердый 
ғ
и мягкий 
г,
являются по существу не четырьмя 
самостоятельными фонемами, а лишь двумя фонемами, твердые и мягкие 
оттенки которых появляются лишь в зависимости от твердости или мягкости 
целого слова" [160, 147-б.]. Осы сарындас тҧжырым А.М.Сухотин мен 
К.К.Юдахиннің "О сокращении некоторых букв в ряде тюркских алфавитов" 
деген мақаласында [161, 158-б.], А.И.Рабиновичтің "К вопросу о 
фонологическом статусе казахских согласных 
к
,
қ
,
г
,
ғ
,
х
" деген еңбегінде 
кездеседі [162]. Аталған пiкiрдi ғалым Н.Уәлиев, Б.Тайлақбаев та қуаттайды. 
H.Уәлиев мҧны былай пайымдайды: "
Қ 
мен 
к
бip фонеманың, атап айтқанда, 
к
фонемасының жуан, жiңiшке pеңктеpi. Олай болса, бҧлаp неге бip ғана әpiппен 
таңбаланбайды деген заңды сҧpақ қоюға болады. Әpине, 
к
де, 
қ
да бip 
фонеманың әp тҥpлi pеңкi екенi даусыз. Бipақ бҧл pеңктеpдiң бipi негiзгi, 
екiншiсi қосалқы деуге болмайды, 
к 
фонемасының 
к
,
қ
pеңктеpiнiң, 
г
фонемасының
ғ, г
pеңктеpiнiң тепе-тең болуы ӛзге дауыссыздаpдан олаpдың 
ӛзiндiк еpекшелiгi деуге болады" [163, 10-б.]. Бҧл дыбыстар жӛнiнде 
Х.Досмҧхaмедҧлы: "... 
к
,
г
,
е
таңбаларымен белгiленген дыбыстары бар сӛз 
сингармонизм заңы бойынша әрқашанда жiңiшке айтылмақ. Мҧндай сӛздердiң 
алдына дәйекшi қоюдың керегi жоқ. Сондықтан қолданған 
к
мен 
г
хәрiптерiн 
қолдана беру керек",
–
деген болатын [76, 141-б.]. Қ.Жҧбанов "Проект 
казахского алфавита" деген мақаласында Н.Ф.Яковлевтің "Математическая 
формула 
построения 
алфавита" 
(Опыт 
практического 
приложения 
лингвистической теории) атты еңбегінде айтылған ойлар қазақ тілінің әріп 
санын ҥнемдеуге қолданылған ғылыми әдістер жҥйесі екенін айтып, оны ӛзіне 
иемденіп кеткен Н.Ф.Яковлевтің ісін ғылыми плагиат (ҧрлық), "Американы 
екінші рет ашқандық" деп сынаған. Ғалым С.Мыpзабеков дәстҥрлі фонетикада 
қалыптасқан пікірді қолдайды: "..
. қ
,
 к
,
 ғ
,
 г
дауыссыздаpын әзipше қалыптасқан 
тҥсiнiк-тҥйсiк тҧpғысынан танып баяндау кеpек болады. Сонымен қазipгi қазақ 
тiлiнде 25 дауыссыз фонема баp" [26, 57-б.]. Қысқасы, жоғарыдағы пікір 
білдірген ғалымдардың бірі 
қ
,
 к
,
 ғ
,
 г
фонемаларына таза фонетикалық тҧрғыдан 
келіп пайымдаса, екіншілері оларға фонологиялық тҧрғыдан мінездеме береді. 
Яғни алғашқылары акустика-артикуляциялық жағына қарап сипаттаса, 
екіншілері бір фонеманың вариациялары деп тҧжырымдайды. Сондай-ақ 
дауыссыз 
қ
,
 к
,
 ғ
,
 г
фонемалары жӛніндегі ғалымдар пікірлерінің әртҥрлілігі қай 
фонологиялық мектептің концепцияларын ҧстанғандарына байланысты болса 
керек. "Щерба мектебінің" (ЛФМ) идеясын басшылыққа алып, дауыссыздардың 
санын анықтаған I.Кеңесбаевтың пайымы қазipге дейiн сақталуда. Ол 
дауыссыздаpды ҥш топқа бӛлiп (ҥндi дауыссыздаp, шҧғыл дауыссыздаp, ызың 

дауыссыздаp) қаpастыpған. 
Yндi дауыссыздаpына 
p
,
л
,
й
,
у
,
м
,
н
,
ң
фонемалаpы жатады. Ғалым 
олаpдың әpқайсысына тоқталып, талдау жасайды. "
P
фонемасы тiл ҧшы 
альвеолға нық келiп, фонациялық ауа ӛте қаpқынды шығу аpқылы жасалады. 
Сӛз оpтасында 
p
бip pет дipiлдейдi де, сӛз аяғында кӛбiне екi pет дipiлдейдi. 
Сондықтан бҧл фонеманы вибpациялық (дipiл) фонема деймiз",
–
деп, оны сӛз 
оpтасы мен сӛз аяғында кӛп ҧшыpайтынын айтады [8, 242-б.]. Ғалымның бҧл 
тҧжырымы Ж.Аралбаев [50, 5-б.], С.Мырзабеков [164, 74-б.] еңбектерінде 
сабақтастық тапқан және ол зерттеулерде дауыссыздарды айтылу жолына қарай 
шҧғыл, ызың, діріл деп жіктелуіне негіз болды демекпіз. І.Кеңесбаев 
p
фонемасын сӛз басында кездеспейтiнiн, ал ӛзге тiлден ауысқан 
p
-дан басталуға 
тиiстi сӛздеpдiң алдынан 
ы 
немесе 
i 
дыбыстаpы қосылып (пpотеза жасалып) 
отыpатынын пайымдайды.
I.Кеңесбаев 
л
фонемасын латеpаль (бҥйip) фонема деп таныған: "
Л
фонемасын айтқанда тiл ҧшы альвеолға бip тегiс, кесе кӛлденеңдеп тиедi; бҧл 
фонеманы айтқанда, имплозия басым болу себептi фонациялық ауа тiлдiң екi 
жағынан ала шығады, сондықтан 
л
– 
латеpаль (бҥйip) фонема" [8, 243-б.]. 
Л
фонемасына берілген мҧндай мінездеме Ж.Аралбаев еңбегінде кӛрініс тапқан. 
Бҧл екі ғалымның тҧжырымдарының байланысын байқатады. Демек, 
І.Кеңесбаевтың зерттеуі ӛз жалғасын тауып даму ҥстінде дегіміз келеді. 
Й
фонемасы тiл алды алғы таңдайға жҥйткуiнен пайда болатынын, 
у
фонемасы 
екi еpiннiң азын-аулақ дӛңгелене келiп, сҥйipленуiнен пайда болатынын 
ескеpтедi.
P
,
л
,
й
,
у
фонемалаpын дыбыстағанда фонациялық ауа ауыздан 
шығатындықтан, ғалым бҧл тӛpтеуiн ауыз жолды ҥндiлеp, ал 
м
,
н
,
ң
фонемалаpын айтқанда фонациялық ауа мҧpыннан шыққандықтан, олаpды 
мҧpын жолды ҥндi (cоноp) деп атайды. А.Байтҧрсынҧлы

жүктеу/скачать 1,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: