И мұра ұлттық стратегиялық жобасын жүзеге асыру жөніндегі қОҒамдық кеңес ċ ģ ė Ē ĝı Ĝ ĝē 99 ÎÌ 4

390

391

ҒЫЛЫМИ ҚОСЫМШАЛАР

Қарқаралы—Қарағанды облысының Қарқаралы ауданы-

ның әкімшілік орталығы. 

Қараой—Іле өзенінің сол жағалауындағы, Күрті және Қас-

келең өзені аралығындағы үстіртті тау.

Қияқтау—жер атауы, ән-өлеңді айтушының немесе кейіп-

кер қонысының атауы болуы мүмкін. 

Қызылжар—жер атауы, ән-өлеңді айтушының немесе 

кейіпкер қонысының атауы болуы мүмкін. Осы аттас жер-су 

атаулары Қазақстанның әр жерінде ұшырасады.

Марқакөл—Шығыс Қазақстан облысындағы көл. Халық 

аузындағы бір аңызда көл орнындағы бір аңғарға қап-қара 

марқа қозы түсіп кетіп, соны шығарып алғаннан кейін орнын-

да аяқ астынан үлкен көл пайда болыпты деседі. Сондай-ақ көл 

атының осылай аталуын жалайыр тайпасының марқа руымен 

байланыстыру да бар. Тарихи деректерде ХІІІ-ХV ғасырларда 

Алтай тауының Күршім ауданында жалайырлардың тұруы 

бұған дәлел. Ғылыми этимология бойынша Алтай тауында қар 

суынан жиналатын көптеген көлдердің «үлкені, марқасы» де-

ген мағына береді. Марқакөл—«үлкен көл» деген атау.

Обаған—Тобыл  алабындағы  өзен. Көктал көлінен баста-

лып,  Ресей  Федерациясы аумағында Тобылға құяды. Ірі сала-

сы—Құндызды. Аңғарында Құсмұрын, Талды, Алакөл, Теңіз, 

Қарақамыс т.б. көлдер бар. Қостанай облысының Әулиекөл, 

Қарасу, Алтынсарин, Ұзынкөл аудандарының жерімен ағады.

Ойыл—Жайық алабындағы өзен. Ақтөбе, Атырау және Ба-

тыс Қазақстан облыстары жерімен ағады.

Омбы  (Омск)—Батыс Сібір өлкесіндегі өзен мен оның Ер -

тіске құйылатын тұсында орналасқан қаланың атауы. Ре-

сейдің Омбы облысының орталығы. Омбы облысы Қазақстан 

392

ӘН-ӨЛЕҢДЕР

солтүстігінің көп жерімен шектеседі. Омбы қаласы мен өзенін 

қазақтар ертеден қоныстанған.

Орал—қала, өзен атауы. Қазіргі Батыс Қазақстан облы сы-

ның орталығы. Қала Жайық өзенінің жағасында, Шағанның 

Жайыққа құяр тұсында орналасқан.

Орынбор—Ресей Федерациясындағы қала, облыс орта лы-

ғы. 1735 жылы іргесі бекініс ретінде қаланып, аты Ор өзенінің 

атына байланысты қойылған. 

Ресей—қазіргі Россия Федерациясы. Азия мен Еуропа құр-

лықтарында орналасқан, жер аумағы жағынан дүние жүзін дегі 

үлкен мемлекет. Ресей мен Қазақстан арасындағы шекара—

әлемдегі ең ұзын мемлекеттік шекара болып табылады.

Сағыз—Каспий алабындағы өзен. Ақтөбе, Атырау облыста-

ры жерімен ағады. 

Семипалатинский (Семей)—Ертіс өзенінің жағасында ор-

наласқан қала. Іргесі ХVІ ғасырда қаланған қаланың алғашқы 

атауы—Доржынкент. 

Сыр—Орта Азиядағы ірі өзеннің атауы. Қарадария мен На-

рын өзендерінің Ферғана қазан шұңқырының шығыс бөлігін-

дегі қосылған жерінен бастап Сырдария аталынып, Арал теңі-

зіне құяды.

Теке—қазіргі Орал қаласының ескі атауы. Қазақстандағы 

ірі мәдени-экономикалық орталықтардың бірі. 

Орал қала-

сының жергілікті қазақтар арасында ерте заманнан қазірге 

дейін «Теке»  аталуының себебі—Алтын Орда хандары жанын-

да уағыз тарататын Алшын Хасан софы (Асан қайғы болуы да 

мүмкін) Әбдірахман, Әбдіразақ шайқылардың ұйымдық сипат 

белгісі—тәкие немесе мүридтер және ел кезген дәруіштер аял-

392

393

ҒЫЛЫМИ ҚОСЫМШАЛАР

дайтын кәделі орын (резиденция), яғни тәкие үйлерінің болуы-

на байланысты.

Тәшкен (тас қала) /т.п./ —қала атауы. Қазіргі Ташкент 

қа ласының қазақша қарапайым сөйлеу түрі. Орта Азиядағы кө-

не тарихи қала. Қазіргі Өзбекстан Республикасының аста на сы. 

Қазақ халқы ерте кезден Ташкент өңірін, қаласын мекенде ген, 

оны өзінің тарихи әдебиеттерінде, халық әдебиетінде бейне-

леген.

Тұзтөбе—жер атауы, ән-өлеңді айтушының немесе кейіп-

кер қонысының атауы болуы мүмкін. Осы аттас жер-су атау-

лары Қазақстанның әр жерінде ұшырасады.

ТОМҒА ЕНГЕН МӘТІНДЕРДІ ЖИНАУШЫЛАР 

МЕН ЖАРИЯЛАУШЫЛАР ТУРАЛЫ МӘЛІМЕТ

Ахметова Мәриям Мұқатайқызы (1921)—белгілі мәдени-

ет қайраткері, музыка зерттеушісі. Өнертану ғылымдарының 

кандидаты. Қазіргі Жамбыл облысы, Шу ауданы, Көкбастау 

ауылында дүниеге келген. 1951 жылы Алматы мемлекеттік 

консерваториясын, Мәскеу мемлекеттік консерваториясының 

аспирантурасын аяқтаған. М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және 

өнер институтында қызмет атқарған жылдары қазақтың ха лық 

музыкасындағы дәстүр және жаңашылдық, Қазақстан компо-

зиторларының ән және хор шығармашылығы мәселелерін 

зерттеумен айналысты. Оның қаламынан «Қазақстан компо-

зиторларының әндері мен романстары» (1964), «Песня и совре-

менность» (1968), «Казахские народные песни о Ленине» (1969), 

«Қазақ әндері» (1970), «Казахская советская музыка» (1975. 

А.Қ.Жұбанов, Б.Г.Ерзаковичпен бірге), «Традиции казах-

ской культуры» (1983), «Ән өнері және уақыт» (1993) сияқты 

ғылыми-зерттеу еңбектер туындады. «Қазақстанның советтік 

халық әндері» (1959. Ноталар мен текстер), А.Затаевичтің 

«Қазақ халқының 1000 әні» атты жинағын (1963; 2-басылы мы) 

т.б. ғылыми басылымдарды құрастыруға араласып, «Қазақ со-

вет музыкасы» атты іргелі зерттеу (А.Жұбанов, Б.Ерзакович-

пен бірге) еңбегі үшін Қазақ КСР-і ҒА-ның Ш.Ш. Уәлиханов 

атындағы сыйлығына ие болды. 

Бекхожина Талиға (1919-1995)—белгілі музыка зерттеу-

шісі, халық мұраларын жинаушы, әнші. Алматы мемлекет-

395

ҒЫЛЫМИ ҚОСЫМШАЛАР

тік консерваториясын (қазіргі Құрманғазы атындағы Ұлттық 

консерватория) бітірген соң Қазақ филармониясында әнші 

(1941-1958), Қазақстан ҒА Әдебиет және өнер институтының 

музыка бөлімінде ғылыми қызметкер (1962-1980) болып 

жұмыс істеген. Зерттеулерінің негізгі бағыты халық мұралары 

болғандықтан, оларды халық арасынан жинау жұмыстары на 

белсене араласты. Институттың Семей, Шығыс Қазақстан, 

Қостанай, Алматы облыстарына, Өзбекстан, РСФСР-дың 

Орын бор, Астрахан облыстарына ұйымдастырылған ғы лы-

ми эспедициялары жұмысына қатысып, музыкалық фольк-

лордың 1000-ға тарта үлгілерінің ноталары мен мәтіндерін 

хатқа түсірген. Олар «Қазақтың 200 әні» (1972), «Қазына» 

(1979), «Шәкәрім» (1989), «Даланың назды саздары» (1996) 

т.б. музыкалық-этнографиялық жинақтарында жариялан-

ды. ӘӨИ-дің қолжазба қорында зерттеушінің 1960-70 жыл-

дары А.Затаевичтің «Қазақ халқының 1000 әні», «Қазақтың 

500 әні мен күйі» жинақтарына жасаған подтекстовкалары-

ның нобайлары, қаралай нұсқалары, алғашқы тәжірибелік 

үлгілері кездеседі. 

Бимбоэс Альвин Эрнестович (1878-1942) — әскери қыз-

меткер, қазақ әндерін жинаушы. Ол 1878 жылы Гер ма ния-

ның Кабург қаласында дүниеге келген. 1917-1919 жыл-

дардағы Қазан төңкерісі, азамат соғысы кезінде Қазақстанға 

қоныс ау 

да 

рып, 1919-1922 жылдары Ақмолада (қазіргі 

Астана қаласы) тұ рып, Көкшетау бекінісі саяси бөлімінің 

нұсқаушысы болып қыз 

мет істейді. Сол кезеңде әскери 

қызметкерлер мен жергілік ті тұрғындарға музыка әліппесін 

үйретіп, қазақ және башқұрт халықтарының әндерін жинап 

нотаға түсірген. Қызмет бабымен 1923 жылы Ленинград-

қа (қазіргі С.-Петербург) ауысып, жинаған материалда-

рын Орыс географиялық қоғамы Халық музыкасын зерт-

теу комиссиясының «Музыкаль 

ная этнография» атты 

ба сы лымында (Ленинград, 1926 жыл. Н.Ф.Финдейзеннің ре-

дак торлығымен) «25 қазақ әні» («25 киргизских песен») де-

396

ӘН-ӨЛЕҢДЕР

ген атпен жариялайды. Олардың арасында Абайдың («Сегіз 

аяқ», «Татьянаның әні»), Шәкәрімнің («Шәкәрім», «Час-

туш ка») т.б. музыкалық шығармалары орын алған. 

Ғизатов Бисенғали  (1925-1996)—музыка зерттеушісі, 

педагог, халық мұраларын жинаушы. Өнертану ғылымының 

кандидаты. 1953 жылы Алматы мемлекеттік консерватория-

сы ның музыка теориясы мен тарихы факультетін бітірген соң 

Қазақ КСР-і Мәдениет министрлігі кеңесі жанындағы Көр-

кем өнер басқармасында және Алматы музыка училищесінде 

(1953-1957) музыка сарапшысы, музыка пәні оқытушысы, 

«Жазушы» баспасында (1957-1963) музыкалық редактор, 

Қазақ КСР ҒА-ның М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер 

институты музыка бөлімінде (1966-1991) кіші, аға ғылыми 

қызметкер болып қызмет істеген. Ғылыми зерттеулер 

інің 

негізгі бағыты—ұлттық аспапта ойнауды оқыту, қазақ тың 

ұлттық музыкалық оқу орындары мен музыкалық меке-

мелерінің қалыптасу тарихын, Абай, А.Жұбанов, Л.Ха-

миди т.б. халық және кеңес композиторларының өмі-

рі, шығармашылық қызметі және өзіндік ерекшеліктері 

мәселелеріне арналған. Осы салада «Казахский Государ-

ственный оркестр народных инструментов имени Курман-

газы» (1957), «Латыф Хамиди» (1966), «Академик Ахмет 

Жубанов» (1972), «Музыкальное образование в Казахстане» 

(1975), «От кюя до симфоний» (1976), «Казахский оркестр 

имени Курмангазы» (1994) және «Абай и музыка» атты 

(1995) зерттеуле рі, монографиялары, музыкалық очерктері 

және «Мектеп әндері: қазақ мектептерінің 1-6 кл. үшін» 

(1959), «Домбыра үйрену мектебі» (Л.А.Хамидимен бірге. 

1983); «Мектепте ән-музыка сабағы» (1994) т.б. оқулықтары, 

оқу құралдары мен мақалалары жарық көрген. Ол компо-

зитор Л.Хамиди өңдеген «Қазақтың халық әндері» (1958) 

және өзі «Қазақтың халық әндері» (1960) атты музыкалық 

жинақтарын шығарды. Қазақ тілінде алғаш «Музыкалық 

терминдер сөздігі» оқу құралын жазды. 

396

397

ҒЫЛЫМИ ҚОСЫМШАЛАР

Дернова Варвара Павловна (1906-1989) — белгілі музы-

ка зерттеушісі әрі педагог. А.Затаевичтің шығармашылық, 

фольклортанушылық мұраларын зерттеуші әрі оны насихат-

таушы, өнертану докторы, профессор. 1930 жылы Ленинград 

(қазіргі С.-Петербург) мемлекеттік консерваториясының 

нұсқаушы-педагог факультетін, ал 1948 осы консерватория-

ның аспирантурасын (ғылыми жетекшісі—проф. Ю.Н.Тю-

лин) бітірген соң, 1948 жылдан өмірінің соңына дейін 

Ал маты консерваториясында орыс, қазақ музыкасының бай-

ланысы, Абайдың ән шығармашылығы мен А.Затаевичтің 

өмірі мен ғылыми шығармашылығы мәселелері бойынша 

педагогикалық және ғылыми-зерттеу қызметімен айналыс-

ты. Оның «Скрябин гармониясы» (1968), А.Затаевич туралы 

«Исследования и материалы» (1963) атты зерттеу еңбектері 

жа рық көрді. А.Затаевичтің «Қазақтың 1000 әні» (2-басы лы-

мы, 1963; А.Жұбанов, М.Ахметовамен бірге), «Песни раз ных 

народов» (Из архива собирателя. 1971) жинақтарын дайын-

дау жұмысын атқарды.

Ерзакович Борис Гиршевич (1908-1997)—музыка  зерт теу-

шісі, композитор, Қазақстан Республикасы Ұлттық ҒА-ның 

корр.-мүшесі, өнертану ғылымдарының докторы, профес-

сор. 1931 жылдан қазақтың бұрынғы және жаңа замандағы 

музыкалық фольклорын жинау, зерттеу ісімен айналысып, 

жалпы көлемі 2000-нан астам халық әндері мен күйлерін, 

оның ішінде Біржан, Мұхит, Абай, Жаяу Мұса, Естай, Кенен 

т.б. халық композиторларының, әнші-ақындардың туынды-

ларын жазып алып, нотаға түсірген. Әр жылдары «Твор чес кие 

связи казахской и русской музыки» (1962), «Музыкальное ис-

кусство Казахстана» (1962), «Песенная культура казахского 

народа» (1966), «В созвездии музыкальных культур» (1978), 

«Музыкальное наследие казахского народа» (1979), «У исто-

ков казахского музыкознания» (1987) атты ғылыми еңбек-

тер жазды. Ол «Қазақтың халық әндері» (1955), «Қазақтың 

лирикалық халық әндері» (1955), «Қазақстанның советтік 

398

ӘН-ӨЛЕҢДЕР

халық әндері» (1955) және «Қазақ халқының ғашықтық 

әндері антологиясы» (1994) және Мұхиттың «Мұхит әндері» 

(1960), Біржанның «Ләйлім шырақ» (1983, Ә.Дербісәлин, 

З.Қоспақовпен бірге), Абайдың «Айттым сәлем, қалам қас» 

т.б. жинақтарын жарыққа шығарды. 

Жанұзақова (Кереева) Зәуре Бейсенқызы (1932) — қазақ 

музыка зерттеушісі, халық ән-күй мұраларын жинаушы. 

1957  жылы Ленинград (қазіргі Санкт-Петербург) мемлекет-

тік консерваториясын бітірісімен жолдамамен Қазақстан-

ға жіберіліп, Қазақ КСР ҒА-ның Тарих, тіл және әдебиет 

инсти тутында ғылыми қызметкер, аға ғылыми қызметкер 

(1958-1995) лауазымында еңбек еткен. Қазақ музыкасының 

теориялық мәселелері бойынша жазған еңбектері «Қазақтың 

аспаптық музыкасы» (1964), «Туған өлке» (Ғали Дүйсеков тың 

әндері, 1975), «Казахский музыкальный фольклор» (1982) 

атты т.б. іргелі зерттеулер және қолданбалы ғылыми жинақ-

тарда басылған. Ол халық мұраларын жинау және оларды зерт-

теу мәселелерімен де шұғылданып, әнші Мұқаш Байбатыров-

тың айтуынан «Жетісудің 54 әні» (1957) т.б. фольклорлық 

материалдар жазып алған. 2007 жылы М.О.Әуезов атындағы 

Әдебиет және өнер институты дайындаған А.Затаевичтің 

«Қазақтың 500 әні мен күйі» жинағының академиялық ба-

сылымының арнайы редакторы және оның жаңғыртылған 

мәтіндерін, ғылыми қосымшаларын дайындаушы ретінде 

жұмыс істеген.

Жұбанов Ахмет Қуанұлы  (1906-1968)—Қазақстанның 

аса көрнекті мәдениет қайраткері, ұлттық өнертану ғылымы-

ның негізін қалаушы, музыкалық мұраларды жинаушы, жа-

риялаушы. Ол 1906 жылы Ақтөбе облысы Темір ауданында 

дүниеге келген. 1932 жылы Ленинград университеті Өнерта-

ну академиясының аспирантурасын бітіріп, 1933 жылдан бас-

тап Алматы музыкалық драма техникумын ұйымдастыр ды. 

Кейін тұңғыш қазақ ұлт аспаптар ансамблін, Қазақ филар-

398

399

ҒЫЛЫМИ ҚОСЫМШАЛАР

мониясын, Алматы мемлекеттік консерваториясын бас қар-

ды. Ол 1961-1968 жылдары Қазақстан ҒА-ның М.О.Әуезов 

атындағы Әдебиет және өнер институтының музыка бөлімі не 

жетекшілік жасады. Өмір бойы халық музыкасының тари-

хын, халық әншілері мен күйші композиторлардың өмірі мен 

шығармашылықтарын зерттеп, «Құрманғазы» (1936), «Қазақ 

халық композиторларының өмірі мен творчествосы» (1942), 

«Ғасырлар пернесі» (1958), «Замана бұлбұлдары» (1963) 

атты ғылыми еңбектер, «Абай» (1944), «Төлеген Тоқтаров» 

(1947; Л.Хамидимен бірге) операларын, ондаған әндер мен 

хорға арналған әндер, сахна қойылымдарының музыкала рын 

жазды. «Қазақ совет музыкасы» атты зерттеуінің (Б.Ерзако-

вич, М.Ахметовамен бірге) негізінде Қазақ КСР-і ҒА-ның 

Ш.Ш.Уәлиханов атындағы сыйлыққа, 1978 жылы «Абай» 

опералық шығармасы (1944; Л.Хамидимен бірге) үшін Қазақ 

КСР-інің Мемлекеттік сыйлығына (екеуі де қайтыс болған-

нан кейін берілді) иегер болды.

Жүзбасов Қайролла Түсіпұлы  (1941-1995)—музыка зерт-

теушісі, халық ән мұраларын жинаушы, өнертану кандидаты. 

1970 жылы Алматы мемлекеттік консерваториясының тарих-

теориялық факультетін (1977 жылы осы оқу орнының аспи ран-

турасында проф. Б.Г.Ерзаковичтің класында оқыған) бітір ген 

соң Павлодардағы қалалық мектепте ән сабағының мұғалі мі, 

Ал маты консерваториясында аға лаборант (1968-1970), кіші ғы-

лыми қызметкер (1970-1979), фольклорлық кабинет меңгеру-

шісі (1979-1982), Қазақ Кеңес энциклопедиясында Өнер және 

сәу 

лет редакциясының аға ғылыми редакторы (1983-1984), 

Қазақ КСР-і ҒА-ның Әдебиет және өнер институтының музы-

ка бөлімінде (1984-1995) аға ғылыми қызметкер болып қызмет 

істеген. Ол зерттеуші ретінде қазақ музыкалық фольклоры-

ның тарихы мен теориясы, қазақ мәдениетіне өзге халықтар 

музыкасының ықпалы (Таулы Алтай қазақтары жергілікті 

музыкасының жанры мен түрі жөнінде) туралы теориялық 

мәселелермен, ХІХ-ХХ  ғасырлардағы әнші-ақындардың му зы-

400

ӘН-ӨЛЕҢДЕР

калық мұраларын зерттеу жұмысымен шұғылданған. Ғы лыми 

зерттеу еңбектері ғылыми, энциклопедиялық басылымдарда 

жарық көрген. Ол Ақан серінің «Маңмаңгер» (2-бас., 1988), 

Әсеттің «Інжу-маржан» (1992) жинақтарын жә не А.Затаевич-

тің «Қазақтың 500 әні мен күйі» жинағының академиялық 

басы 

лымын дайындаушы, басылымдағы қай 

та жариялаған 

мәтіндердің және ғылыми қосымшасын түзу 

шілердің бірі 

ретінде еңбек еткен.

Затаевич Александр Викторович (1869-1936)—Қазақстан-

ның аса көрнекті мәдениет қайраткері, композитор, қазақ 

және Қазақстан халықтарының халықтық музыкасын жинау-

шы, зерттеуші және оның насихаттаушысы. ХХ ғасыр басын-

да Қазақстанның халықтық және жаңа дәуірдегі музыкалық 

шығармаларын жинауды, зерттеуді және насихаттауды жаңа 

биікке көтерген қайраткер. Ол ескіше 1869 жылы 20 наурыз-

да патшалық Ресейдің Волхов губерниясында (кейін Орел об-

лысы) дүниеге келген. 1886 жылы Орел қаласындағы әскери 

гимна зияны бітірген соң біраз жыл әскери қызметте істеген 

соң қалған өмірін музыкаға арнап, «Варшава күнделігі» («Вар-

шавский дневник») газетінде (Варшава консерваториясының 

басылымы, 1904-1915) музыка сыншысы, композитор-өңдеу ші 

ретінде қызмет істеген. 

1920 жылдан бастап С.Меңдешевтің қолдауымен алғаш рет 

Орынборда, оның айналасындағы ауылдарда және Мәскеуде 

т.б. жерлерде қазақ зиялы қауым өкілдерінен, қызметкерлер -

ден, жұмысшылардан, оқушы жастардан, ел адамдарынан 

1000-нан астам музыкалық шығармаларды жазып алып, олар ды 

1925  жылы Орынборда «Қазақ халқының 1000 әні», 1931 жылы 

Алматыда «Қазақтың 500 әні мен күйі» деген атпен жарыққа 

шығарды. А.Затаевич қазақ және басқа да халықтардың жал-

пы көлемі 2000-нан астам музыкалық шығармаларын нотаға 

түсірді. Олардың ішінде қазақтың ХVІІІ-ХІХ ғасырлардан 

жеткен тарихи әндері мен күйлері, Құрманғазы, Дәулеткерей, 

Тәттімбет, Қазанғап, Сейтек, Дина, Біржан, Мұхит, Абай, 

400

401

ҒЫЛЫМИ ҚОСЫМШАЛАР

Жаяу Мұса, Ыбырай т.б. халық композиторларының туынды-

лары бар.

Керім Шәмшәдин Тұрсынұлы  (1962)—фольклор зерттеу-

шісі, шығыстанушы. Филология ғылымдарының докторы, 

профессор. 1985 жылы Қазақ мемлекеттік университетін бітір-

ген соң Қазақстан Орталық мұражайында, Қазақ КСР ҒА-ның 

Әдебиет және өнер институтында кіші ғылыми қызметкер, 

Өзбекстанның Сырдария мемлекеттік университетінде доцент, 

кафедра меңгерушісі (1994-2001), Қазақстан Мұсылмандары 

діни басқармасы жанындағы Ислам университетінің ректоры, 

2001 жылдан Египет ислам мәдениеті университетінің прорек-

торы қызметін атқарады. Ғылыми зерттеулерінің негізгі бағыты 

қазақ фольклортануы, оның зерттелу тарихы және араб фило-

логиясы, исламтану мәселелеріне арналған. «Қазақ жұмбағы» 

(2008), «Араб елдері» (2007), «Араб баспасөзінің тілі» (2007) 

тәрізді зерттеу еңбектері, 100-ден аса ғылыми мақалалары 

жарияланған. Әбілғазы Баһадүр ханның «Түркімен шежіресі» 

атты тарихи шығармасын қазақ тіліне аударған. 

Қоспақов Зейнұр Қоспақұлы  (1932-2009)—қазақ музыка 

зерттеушісі, халық мұраларын жинаушы, өнертану кандидаты. 

Алматы мемлекеттік консерваториясын бітірген соң Қазақ КСР 

ҒА-ның Тіл және әдебиет институтында ғылыми қызметкер, 

аға ғылыми қызметкер ретінде еңбек етіп, ұлттық ән өнерінің 

тарихы мен текстологиясы және ХІХ-ХХ ғасырлардағы әнші-

ақындардың музыкалық мұралары мәселелерімен айналыс-

қан. Оның Балуан Шолақ, Жаяу Мұса, Ыбырай Сандыбайұлы, 

Естай Беркімбаев, Манарбек Ержанов т.б. шығармашылы ғы 

туралы «Әнші тағдыры» (1971), «Жаяу Мұса» (1977), «Қазақ 

музыкасының тарихнамасы» (Б.Ерзаковичпен бірге, 1986), 

«Сыр тартсаң тарихынан әншіліктің» (1996), «Қазақтың 

әншілік өнері» (1998) т.б. зерттеу еңбектері жарық көрді. 

Жаяу Мұса шығармаларын «Ақ сиса» деген атпен жинақ етіп 

құрастырды. Зерттеуші А.Затаевичтің «Қазақтың 500 әні мен 

26-0256

402

ӘН-ӨЛЕҢДЕР

күйі» жинағының академиялық басылымын (2007) дайын-

даушы, ондағы қайта жариялаған мәтіндердің және ғылыми 

қосымшасын түзушілердің бірі ретінде еңбек еткен.

Құрманғалиев Ғарифолла (1909-1993)—қазақтың аса көр-

некті әншісі, педагог-ұстаз. Батыс аймағындағы Мұхиттың 

әншілік мектебінің көрнекті өкілі. 1934-1990 жылдар ара лы-

ғында қазіргі Жамбыл атындағы Қазақ филармониясында, 

Абай атындағы Қазақтың опера және балет театрында дәс-

түрлі музыка әншісі, опера әншісі және артисі ретінде рес-

публикалық, Кеңестер одағының және шетелдің өнер сахна-

ларында қазақ және басқа халықтардың халық әндерін, 

Ба тыстық және орыс опералық шығармаларын орындаған. Ұлы 

Отан соғысы жылдарында (1941-1945) майдан даласында қазақ 

және кеңес жауынгерлеріне танымал әндерді шырқап, өнері-

мен рух берді. 1965-1985 жылдары Республикалық эстрада-

цирк өнері студиясында Мұхиттың әншілік мектебі класын 

ашып, дәстүрлі ән өнерінен ұстаздық етті. Әншінің орындауын-

дағы ән жинақтары мен үнтабақтары «Әнші Ғ.Құрманғалиев» 

(1984), «Ғ.Құрманғалив. Асыл мұра» ән альбомы т.б. жарық 

көрген. Ол өзінің орындауындағы халық әндерінен 1940-1960 

жыл дары «Батыс Қазақстанның 100 халық әні», «Қазақтың 40 

халық әні» (1947) қолжазба жинақтарын жаздырған.

Сыдиықұлы Қабиболла  (1934-2002)—көрнекті әдебиет-

та 

нушы, халық мұраларын жинаушы, филология ғалым 

да-

рының кандидаты. 1955 жылы Атырау педагогикалық инс-

титутын, одан соң Қазақ мемлекеттік университетін (1960) 

бітірген соң Қазақ КСР ҒА-ның М.О.Әуезов атындағы Әдебиет 

және өнер институтында (1969-1982; 1986-2002) кіші, аға 

ғылыми қызметкер, Ақтау қаласындағы Т.Шевченконың 

әдеби-мемориалдық мұражайының директоры (1982-1986) 

ретінде қызметтер атқарған. Қазақ әдебиеті тарихының, ХV-

ХVІІІ ғасырлардағы жыраулық поэзияның, ХІХ-ХХ ғасырлар 

бас кезінің, Батыс Қазақстан өлкесі, Маңғыстау өңірі ақын-

402

403

ҒЫЛЫМИ ҚОСЫМШАЛАР

жыраулары, Т.Шевченконың Қазақстандағы әдеби-мәдени 

шығармашылығының т.б. мәселелері бойынша «Ақын-жы-

раулар» (1975), «Көркемдік өрнектер», «Дала жыршылары», 

«Бағалы басылымдар» т.б. зерттеулерін жазып, Махамбет, 

Абай, Мұрын жырау, Әбубәкір Кердері, Ғұмар Қараш т.б. ақын, 

жыраулар шығармалары бойынша «Ереуіл атқа ер сал 

май», 

«Абайдың қара сөздері», «Ақ сауыт», «Қырымның қы рық ба-

тыры», «Алқаласа, әлеумет», «Замана» т.б. ғылыми жинақтар 

құрастырды, көптеген өлең кітаптары, әдеби-көр 

кем, өлке-

танушылық зерттеулері жарық көрді. Қазақстан ҒА-ның 

Өзбекстанға, Тәжікстанға, Түркіменстанға, Моңғолияға және 

қазақтың халықтық ән-күй мұралары мол қамтылған Маң-

ғыстау облысына т.б. арнайы ұйымдастырған ғылыми экспе-

дициялар жұмысына жетекшілік етіп, ел ішінен халық мұра-

ларын жинауға үлес қосты. 

Тұрмағамбетова Бақыт Жолдыбайқызы  (1976)—му зы-

ка зерттеушісі, өнертану ғылымдарының кандидаты. Қ.Жұ-

банов атындағы Ақтөбе педагогикалық университетін және 

Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясын бі-

тірген. Қазір М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер инсти-

тутының Музыка бөлімінде аға ғылыми қызметкер. Ғылыми 

зерттеу жұмысында Қазақстанның және Ресей, Өзбекстан, 

Моңғолияда тұратын қазақтардың халық әдебиеті, музыкалық 

мұралары, оның ішінде ән-өлеңдерін жинап зерттеп, жария-

лаған. «Қазақстанның батыс аймағының ән мәдениеті» атты 

монографиясы, «Ақын Бақтыбай Тайшаұлы мұрасы» жинағы 

(құрастырушысы, 2011) жарық көрген. 

Хамиди Латыф Абдулхайұлы (1906-1983)— көрнекті мә-

де ниет қайраткері, композитор әрі педагог. Ташкент ағарту инс-

титутын (1926), 1-ші Мәскеу музыкалық техникумын (1931), 

Мәскеу консерваториясы жанындағы  Татар опера студиясын 

(профессор Б.А.Яворскийдің класында) бітірген. 1933 жылы 

Алматыға келіп, Қазақ радио хорының ұйымдастырушысы 

404

ӘН-ӨЛЕҢДЕР

әрі жетекшісі (1934-1935), Қазақ мемлекеттік академиялық 

халық аспаптар оркестрінің дирижері әрі көркемдік жетекшісі 

(1938-1940), Қазақ хор капелласының дирижері және жетек-

шісі (1940-1940), Алматы музыка училищесінде (1942-1944), 

Алматы мемлекеттік консерваториясында педагогикалық жә-

не ғылыми-шығармашылық қызметтерде (1944-1980) болды. 

Л.Хамиди «Қазақ вальсі», «Бұлбұл» т.б. танымал хорға ар-

налған әндер, романстар, вальстар, «Жарқын жаз» сиютасын, 

«Абай» (1944), «Төлеген Тоқтаров» (А.Жұбановпен бірге), 

«Жамбыл» (1949) т.б. операларын, оперетталарын, музыкалық 

пьесаларын және Қазақ КСР-і Мемлекеттік әнұранының са-

зын (М.Төлебаев, Е.Г.Брусиловскиймен бірге) жазды. Оның 

«Домбыра үйрену мектебі» (Б.Ғизатовпен бірге), «Дирижер-

лік ету негіздері (Х.Тастановпен бірге) оқулықтары музы-

ка оқу шыларына қызмет етті. Ол ұстаз ретінде Н.Тілендиев, 

Ш.Қажығалиев, Ф.Мансұров, Қ.Мұхитов т.б. көптеген белгілі 

өнер қайраткерлерін тәрбиелеп шығарды. Ол 1933 жылдан бас-

тап қазақтың халық әндері мен күйлерін жинақтап, нотаға 

түсіру және оларды аспаптарға арнап өңдеу жұмысымен ай-

налысты, ол шығармаларды 1958 жылы «Қазақтың халық ән-

дері» деген атпен жинақ (Құрастырған және музыкалық редак-

циясын қараған Б.Ғизатов) ретінде жарыққа шығарды.

Ысмайылов Есмағамбет Самұратұлы (1911-1966)—көр-

некті әдебиеттанушы, сыншы, фольклортанушы. Филология 

ғылымының докторы, профессор, Қазақ КСР ҒА-ның мүше-

корреспонденті. 1934 жылы Қазақ педагогикалық институ-

тын бітірісімен «Қазақстан большевигі» журналында (1934-

1938), 1939-1966 жылдары Қазақ Коммунистік журналистік, 

Қазақтың қыздар педагогикалық институттарында, Қазақ 

Мем  лекеттік университетінде, КСРО ҒА-ның қазақ филиа лын-

да аға ғылыми қызметкер, сектор меңгерушісі, Тіл және әде-

биет институтының директоры, Әдебиет және өнер институ-

тында бөлім меңгерушісі болып қызмет атқарды. 

404

405

ҒЫЛЫМИ ҚОСЫМШАЛАР

Ғалым «ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті (1941), 

«Қазақ совет әдебиеті» (1942), «Ақындар» (1956), «Жаңа белес-

ке» (1962), «Ақын және революция» (1964), «Ақындар өмірі» 

(1965) т.б. еңбектерінде революцияға дейінгі және кеңестік 

дәуірдегі көптеген ақын, жазушыларыдың шығармашы-

лығына (А.Құнанбаев, С.Торайғыров, С.Дөнентаев, С.Көбеев, 

Ж.Жабаев, Н.Байғанин т.б.) ғылыми баға берілген. Ол «Қазақ 

ССР тарихының» (1953-1961), «Қазақ совет әдебиеті тарихы 

очеркінің (1958), «Қазақ әдебиеті тарихының» (1960-1967) 

негізгі авторларының және редакторларының бірі болды. 

Халық мұраларын жинап, бастыруға үлес қосты.

ШАРТТЫ ҚЫСҚАРТУЛАР

ӘӨИ—Әдебиет және өнер институты

ОҒК—Орталық Ғылыми кітапхана

ҰҒА—Ұлттық Ғылым Академиясы

Қ—Қазан қаласы

ҚҚ—Қолжазба қоры

Қазақ КСР-і—Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы

ҒА - Ғылым Академиясы

Ш—шифр

дәп—дәптер

а—араб

о—орыс

п—парсы

л—латын

т—түркі

[...]—түсіп қалған, оқылмаған сөздер, тіркестер

[]—құрастырушылар тарапынан қойылған атаулар, тақы-

рыптар

ж.с.—жергілікті сөз

к.с.—көнерген сөз

т.ө. ж.б.—туған, өлген жылы белгісіз

Қ.—қор 

МОМММ—Мемлекеттік орталық музыкалық мәдениет 

мұражайы 

Инв.— инвентарь, тізбе

ҚР ОММ—Қазақстан Республикасының Орталық мемлекет-

тік мұрағаты

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1.  Аманов Б.Ж., Мұхамбетова А.И. Казахская традицион-

ная музыка и XXвек.— Алматы: Дайк-Пресс, 2002.

2.  Ахметова М. Песня и современность.—Алма-Ата: На у-

ка, 1966.

3.  Ахметова М. Қазақ әндері (Музыкалық зерттеу).—

Алматы: Жазушы, 1970.

4.  Әуезов М. Әр жылдар ойлары.—Алматы, 1959.

5.  Бекхожина Т. Қазақтың 200 әні (Музыкалық-этно гра-

фиялық жинақ). —Алматы: Қазақ КСР-ының «Ғылым» 

баспасы, 1972.

6.  Бекхожина Т. Қазына (Музыкалық-этнографиялық жи-

нақ).—Алматы: Жалын, 1979.

7.  Бимбоэс Альвин. Двадцать пять киргизских песен 

// Журнал «Музыкальная этнография» // Под ред. 

Н.Ф.Финдейзена.—1926.

8.  Валиханов Ч.Ч. Избранные произведения. Вступ. ст. 

А.Х.Маргулана.— Москва: Наука, 1986. 

9.  Визель. Альвин Бимбоэс—собиратель казахской народ-

ной песни // Народная музыка в Казахстане. Состави-

тель В.П. Дернова.—Алма-Ата: Казахстан, 1967. 

10. Ерзакович Б. Қазақтың лирикалық халық әндері. Фор-

тепианоға қосылып айту үшін.—Алматы: Қазақтың 

мем лекеттік көркем әдебиет баспасы, 1955. 

11. Ерзакович Б. Песенная культура казахского народа.—

Алма-Ата: Изд-во «Ғылым» Казахской ССР, 1966. 

408

ӘН-ӨЛЕҢДЕР

12. Ерзакович Б. Музыкальное наследие казахского на-

рода.—Алма-Ата: Изд-во «Ғылым» Казахской ССР, 1979. 

13. Жұбанов А. Ғасырлар пернесі.—Алматы: Жазушы, 

1975.

14. Жұбанов А.Қ. Қазақ композиторларының өмірі мен твор-

чествосы.—Алматы, 1942.

15. Жұбанов А. Замана бұлбұлдары // Өңд. толық. 2-бас.—

Алматы: Дайк-Пресс, 2001. 

16. Затаевич А.В. 1000 песен киргизского народа (напевы и 

мелодии).—Оренбург: Киргизское государственное изда-

тельство, 1925.

17. Затаевич А.В. 1000 песен казахского народа (песни и 

кюйи) // Издание второе. Подготовлено к печати Отделом 

музыкального искусства Института литературы и искус-

ства имени М.О.Ауэзова Академии наук Казахской ССР. 

Ответственный редактор А.К.Жубанов. Тексты песен под-

готовлены к печати М.М.Ахметовой.—Москва: Государ-

ственное музыкальное издательство, 1963. 

18. Затаевич А.В. 1000 песен и кюйев казахского народа 

// Под ред. И.К.Кожабекова. Изд. 3-е.—Алматы: Дайк-

Пресс, 2004. 

19. Затаевич А.В. 500 казахских песен и кюйев адаевских, 

букеевских, семипалатинских и уральских с предисло-

вием и 403 примечаниями автора (Продолжение «1000 

песен казахского народа» того же автора).—Алма-Ата: 

Казнаркомпрос, 1931. 

20. Затаевич А.В. 500 песен и кюйев казахского народа // 

Под ред. и вст. ст. И.К.Кожабекова.—Алматы: Дайк-

Пресс, 2002. 

21. Затаевич А.В. Қазақтың 500 ән, күйі (Толықтырылған 

академиялық басылым) // Жауапты редакторы—С. Кү­

зембаева; Арнайы редакторы—З.Жанұзақова. Рес-

тавраторлар — З.Жанұзақова, Қ.Жүзбасов, З.Қоспақов, 

Т.Сарыбаев.—Алматы: М.О.Әуезов атындағы ӘӨИ, 2007. 

408

409

ҒЫЛЫМИ ҚОСЫМШАЛАР

22. Затаевич А.В. Песни разных народов (Из архива собира-

теля) // Составитель В.П. Дернова.—Алматы: Жазушы, 

1971.

23. Затаевич. А.В. Исследования. Воспоминания. Письма и 

документы // Составители: П.В. Аравин, В.П. Дернова, 

Б.Г.Ерзакович.—Алма-Ата: Казахское государственное 

издательство художественной литературы, 1958. 

24. История казахской литературы. В трех томах. Том пер-

вый: Казахский фольклор // Под редакцией Н.С. Смирно­

вой.—Алма-Ата: Изд-во «Ғылым» Казахской ССР, 1968.

25. История казахской музыки.—Алматы: Ғылым, 2000. 

26. Қазақ өнері. Энциклопедия.—Алматы, 1998.

27. Қазақстанның халық әндері. Жинаған және музыкалық 

редакциясы Қазақстанның искусствоға еңбек сіңірген 

қай раткері  Б. Ерзакович. Баспаға дайындаған Қазақ КСР 

ҒА-ының Өнер зерттеу секторы.—Алматы: Қазақтың 

мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1955. 

28. Қазақтың музыкалық фольклоры.—Алматы: Ғылым, 

1982. 

29. Қазақ әдебиетінің тарихы. Үш томдық. І том. 1-кітап: 

Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Совет дәуірі. Жалпы ре-

дакциясын басқарған—филология ғылымының канди-

даты М. Қаратаев.—Алматы: Қазақ КСР ҒА-ның баспа-

сы, 1964.

30. Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық. 1-том: Қазақ 

фольклорының тарихы. Жалпы редакциясын бас 

қар-

ған—ҚР ҰҒА-ның академигі С. Қасқабасов.—Алматы: 

ҚазАқпарат, 2008.

31. Қазақ музыкасы. Антология: Бес томдық. 1-том: Көне 

музыкалық фольклор.—Алматы: ҚАЗақпарат, 2005. 

32. Қазақ музыкасы. Антология: Бес томдық. 2-том: Орта 

ғасырдағы қазақ музыкасы // Жауапты редакторы—

өнер 

тану ғылымының докторы, профессор С. Күзем­

бай.—Алматы: ҚазАқпарат, 2005. 

33. Қазақ халқының ғашықтық әндері антологиясы // 

Құрастырған—Б.Г.Ерзакович. Жауапты редакторы—

410

ӘН-ӨЛЕҢДЕР

өнертану ғылымының кандидаты Қ.Т.Жүзбасов.—Алма-

ты: Ғылым, 1994.

34. Қазақтың халық әндері // Құрастырған: Бисенғали Ғи­

затов.—Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдеби-

ет баспасы, 1960. 

35. Латиф Хамиди. Қазақтың халық әндері. Фортепианоға 

қосылып айту үшін // Құрастырған және музыкалық 

редакциясын қараған—Бисенғали Ғизатов.—Алматы: 

Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1958.

36. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-

кайсацких орд и степей (под общей редакцией М.К.Ко­

зыбаева).—Алматы: Санат, 1996.

37. Народная музыка в Казахстане. Сборник статей, посвя-

щенный 50-летию Великой Октябрьской Социалисти-

ческой революции // Составитель В.П. Дернова.—Алма-

Ата: Казахстан, 1967. 

38. Тұрмағамбетова Б. Ж. Қазақстанның Батыс аймағының 

ән мәдениеті.—Алматы: Тау-Самал, 2009.—(Қосымша-

лар: А.; Ә.; Б. 174-316-бб.).

39. Эйхгорн А. Музыкальная фольклористика Узбекистана. 

Часть 1-я: Музыка казахов.—Ташкент, 1963.

410

МҰРАҒАТ ЖӘНЕ ҚОЛЖАЗБА ҚОРЛАРЫ, 

ЭКСПЕДИЦИЯ МАТЕРИАЛДАРЫ

1.  А.В.Затаевичтің жеке қоры // Қазақстан Респуб лика-

сының Орталық мемлекеттік мұрағаты (ҚР ОММ). № 847 

қор. №1 тізбе, №7 іс.

2.  А.В.Затаевичтің жарияланбаған қолжазбасы (Неопуб-

ликованный сборник А.В.Затаевича) // ҚР БҒМ ҒК «Ғы-

лым Ордасы» ММ-нің Ғылыми кітапханасы (бұрынғы 

ҚР ОҒК). №940. 

3.  А.В.Затаевичтің жеке қоры // Ресей Федерациясы Мәс-

кеу қаласындағы М.И.Глинка атындағы Мемлекет 

тік 

орталық музыкалық мәдениеті мұрағаты (МОМММ). №6 

қор. №157, 159, 175 инв.

4.  Б.Г.Ерзаковичтің жеке қоры // Қазақстанның Орталық 

мемлекеттік мұрағаты (ҚР ОММ). №1699 қор. № 1 тізбе, 

№1-17 істер.

5.  Ғ.Құрманғалиевтың жеке қоры // Қазақстан Респуб-

ли ка сының Орталық мемлекеттік мұрағаты (ҚР ОММ). 

№1700. №1 тізбе, №6 іс, 10 парақ. Батыс Қазақстан 

облысының 40 халық әні (Сборник 40 народных песен 

Западно-Казахстанской области) // Сборник нот казах-

ских народных песен. Рукопись на казахском языке. Со-

общил: Заслуженный артист Казахской ССР Гарифулла 

Курмангалиев. г. Алма-Ата. 3 октября 1947 г.

6.  Қостанай—Орынбор экспедициясының материалдары // 

Әдебиет және өнер институтының қолжазба қоры: №625 

бума, №1-14 дәптер. 1965 жылғы Қостанай-Орынбор 

ӘН-ӨЛЕҢДЕР

экспедициясының материалдары. Жинаған—Т. Бекхо­

жина.

7.  Орынбор экспедициясының материалдары // Әдебиет 

және өнер институтының қолжазба қоры: №262-бума, 

№1-10 дәптер. 1963 жылғы Орынбор экспедициясының 

материалдары. Жинаған—Т. Бекхожина.

8.  Маңғыстау экспедициясының материалдары // Әдебиет 

және өнер институтының қолжазба қоры: №897 бума, 

1-кітап. 1-77-бб. Әдеби, музыкалық мұраларды жи-

нау жөніндегі Маңғыстау экспедициясының матери-

алдары. 1987 жыл, қыркүйек-қазан. Экспедиция же-

текшісі—фил. ғыл. кандидаты Қ. Сыдиықұлы. Жинап, 

тапсырғандар: Қ. Сыдиықұлы, Ш. Керімов. 

9.  Шығыс Қазақстан экспедициясы материалдары // Әде-

биет және өнер институтының қолжазба қоры: №849 

бума, №1-11 тізім (дәптер). Шығыс Қазақстан экспеди-

циясы материалдары. Тапсырған—Т. Бекхожина.

412

РЕЗЮМЕ

Институтом литературы и искусства им. М. О. Ауэзова про-

должается издание научного стотомного Свода «Бабалар сөзі», 

выпускающегося в рамках Национального стратегического про-

екта «Культурное наследие».

Предыдущие девяносто шесть томов серии были посвяще-

ны эпическим произведениям, народным песням, сказкам, 

загадкам, пословицам и поговоркам, а также другим малым 

жанрам, которые являются самыми многочисленными и вы-

сокохудожественными в национальном фольклоре. Если быть 

точнее, то были подготовлены к изданию и выпущены тринад-

цать томов «Новеллистических дастанов», семь томов «Рели-

гиозных дастанов», одиннадцать томов «Романических дас-

танов», двадцать томов «Героического эпоса», одиннадцать 

томов «Исторических поэм», пять томов «Пословиц и погово-

рок», два тома «Народных песен», четыре тома «Генеалогиче-

ских преданий», пять томов «Сказок», четыре тома «Истори-

ческих преданий», два тома «Обрядового фольклора», а также 

увидели свет однотомники «Загадки», «Детский фольклор», 

«Казахские мифы», «Фольклор казахов Монголии», «Топони-

мические предания», «Кюи–легенды», «Поэмы–предания», 

«Небылицы и басни», «Магический фольклор», «Сновидения 

и суеверные слова», «Агиография» и трехтомник «Устные на-

родные рассказы». В двенадцати томах этой серии были ис-

пользованы материалы из фольклорного наследия казахов Ки-

тая, а в одном томе—казахов Монголии.

414

ӘН-ӨЛЕҢДЕР

Хотя народные песни были немало исследованы как жанр и 

в фольклороведении, и в музыковедении, всегда продолжались 

их сбор и запись в народе, выходили многочисленные публика-

ции о них, и с повестки дня не сходили вопросы их нового ис-

следования и пропаганды. Народные песенные произведения 

являются одним из важных и общих наследий для всех казахов 

мира. Хотя у них когда-то были определенные авторы, в ходе 

устной передачи из поколения в поколение их имена позабы-

лись. И, конечно же, в этом процессе их содержание подверга-

лось изменениям и сокращениям, то есть находилось в процессе 

постоянного обновления. Компози ционное построение их было 

лаконично, удобно для исполнения, язык—художественный и 

сочный. В первичное содержание закладывались события или 

чувства, пережитые первым автором и последующими испол-

нителями, и с течением времени при помощи последующих ис-

полнителей они получали признание и популярность в народе. 

Отсюда возникал интерес к песне и происходило ее широкое рас-

пространение.

В песенных стихах широко отражен образ лирического ге-

роя, отражаются его речь, облик, действия и манеры поведе-

ния, дается описание одежды, снаряжения, места проживания, 

окружающей природы, животного мира и пр. Поэтому, по срав-

нению с другими фольклорными произведе ниями, в них часто 

используются этнографизмы, архаизмы, местные наречия и 

диалекты, професиональные слова, посло вицы и поговорки, на-

зидания. 

В содержании песенных произведений есть самые различ-

ные направления. В большинстве это разнообразные стороны 

жизни народа, отражение общественных отношений, состоя-

ние души человека, упущенные мечты и желания, обычаи и 

традиции, чистая любовь молодых, горе и печаль, секреты и 

тайны природы. Поэтому фольклорные песни передают слуша-

телям морально-этические установки, эстетические и челове-

ческие чувства. 

414

415

ҒЫЛЫМИ ҚОСЫМШАЛАР

Вниманию читателей в 99-м томе серии «Бабалар сөзі» пред-

лагаются тексты песен из опубликованных в 20-50-х годах про-

шлого столетия в различных крупных городах Казахстана музы-

кально-этнографических сборников, хрестоматий, антологий, а 

также собранные в 1960-1980 годах в ходе организованных Ака-

демией наук Казахской ССР научных экспедиций. Если быть 

точнее, в этом томе использованы песни из следующих изданий: 

«1000 песен казахского народа» известного собирателя казах-

ского музыкального наследия А.В.Затаевича (1925), «500 ка-

захских песен и кюйев» (1931), «Песни разных народов» (1971), 

«Стихи-песни» (С.Кашкынов, 1939), «Казахские народные пес-

ни» (Б.Г.Ерзаковича, 1955), «Казахские лирические народные 

песни» (1955), «Антология песен о любви казахского народа» 

(1994), «Казахские народные песни» (Б.Гизатов, 1958), «Казах-

ские народные песни» (1960), а также тексты песен из храня-

щихся в Центральном государственном музее РК личных фон-

дов А.А.Затаевича, Г.Курмангалиева, Б.Г.Ерзаковича, текс ты 

песен, хранящихся в научной библиотеке «Ғылым ордасы», 

из неопубликованного личного фонда А.В.Затаевича в Москов-

ском государственном центральном музее музыкальной культу-

ры, а также из хранящихся в Рукописном фонде Института ли-

тературы и искусства им. М.Ауэзова материалов, собранных в 

ходе экспедиций в Оренбург (1963), Костанай-Оренбург (1965), 

Восточный Казахстан (1971), Мангыстау (1987), научного труда 

Ж.Турмагамбетовой «Песенная культура Западно-казахстан-

ского региона» (2009) и др. 

В ходе составления сборника были приняты во внимание 

близкие по содержанию тексты песен, дополняющие друг друга 

варианты, потому что, хотя они и были опубликованы в различ-

ных сборниках, не были систематизированы с научной точки 

зрения, не даны их жанровые характеристики. Поэтому в ходе 

подготовки к изданию данного тома были учтены лирические 

особенности народных песен, особенно выделяя при этом любов-

ные мотивы, песни молодости, о жизни и судьбах людей. 

ӘН-ӨЛЕҢДЕР

Как и все остальные тома, этот том содержит научные ком-

ментарии, а тексты песен пронумерованы. В научных коммен-

тариях тома даны названия книг, где были опубликованы текс-

ты, сведения об этих печатных изданиях, научные пояснения 

к включенным в том текстам, словарь, список наименований 

местностей, использованной литературы и краткое содержание 

тома на русском и английском языках.

Общий объем тома—27,5 п.л.

416

SUMMARY

M.O. Auezov Institute of Literature and Art is continuing 

preparation for publication of one hundred volume of scientific 

edition of the series «Wisdom of ancestors» in the frame of the 

National strategic project «Cultural Heritage».

Previous ninety six volumes of the series were devoted to epics, 

folk songs, fairy tales, riddles, proverbs and sayings, as well as 

other smaller genres, which are the most numerous and highly 

artistic in national folklore. To be precise, thirteen volumes of 

«Novelistic dastans», seven volumes of «Religious dastans», eleven 

volumes of «Novelistic dastans», twenty volumes of «Heroic epic», 

eleven volumes of «Historical poem», five volumes of «Proverbs 

and sayings», two volumes of «Folk Songs», four volumes of 

«Genealogical traditions», five volumes of «Tales», four volumes 

of «Historical traditions», two volumes of «Ritual folklore», 

one volume «Riddles», «Children’s folklore», «Kazakh myths», 

«Folklore of Kazakhs of Mongolia», «Toponymic folklore», «Kyu 

traditions», «Poems—legends», «Fables», «Magic folklore», 

«Dreams and superstitious words», «Hagiography», «Historical 

oral stories». Twelve volumes of the series include materials on 

folk heritage of Kazakhs of China, and one volume—Kazakhs of 

Mongolia.

Although studies of folk songs as genre of folklore studies and 

musicology have been already conducted, the researchers have 

always continued collection and recording in people, publications, 

and therefore, issues of research and promotion are always rele-

vant. Folk songs are one of the most important and common heri tage 

27-0256

418

ӘН-ӨЛЕҢДЕР

for all Kazakhs of the world. Although there were authors of those 

songs, during oral transmission from generation to generation, 

their names have been forgotten and during this process their 

contents have been changed and shortened, that is, they were 

always renewed. Their compositional structure was brief, easy to 

perform, language - artistic and juicy. Primary content included 

events or feelings experienced by the first author and following 

performers, and over time through successive performers, they 

received recognition and popularity among people. So, interest in 

the song increased and it was widely disseminated.

The song verses widely reflect image of lyrical hero, disclose the 

names of humans and animals, their words, appearance, actions 

and behavior, describe clothing, equipment, accommodation, natu-

ral environment, etc. Therefore, in comparison with other folk lore 

works, ethnographisms, archaisms, local adverbs and dialects, 

proverbs and sayings, edification are often used.

In the content of the songs there are various directions. Most-

ly these are various aspects of people’s life, reflection of social 

relations, state of human soul, lost dreams and desires, customs 

and traditions, pure love of young people, grief and sadness, sec-

rets and mysteries of nature. Therefore, folk songs convey to liste-

ners moral and ethical attitudes, aesthetic and human feelings.

Volume 99 of series «Babalar sozi» offers to the readers’ at-

tention the texts of the songs published 20-50-s of the last cen tury 

in various big cities of Kazakhstan in musical and ethnographic 

collections, anthologies, and collected in 1960-1980 during 

scien tific expeditions organized by the Academy of Sciences of 

Kazakh SSR. Specifically, this volume includes the following pub-

lications: «1000 songs of Kazakh people» of famous collector of 

Kazakh musical heritage A.V.Zataevich (1925), «500 Kazakh 

songs and kyuis» (1931 ), «The songs of different nations» (1971), 

S.Kashkynov «Poems—songs» (1939), B.G.Erzakovich «Kazakh 

folk songs» ( 1955), «Kazakh lyrical folk songs « (1955 ), « Antho-

logy of love songs of Kazakh people» ( 1994), B.Gizatov «Kazakh 

folk songs» (1958 ), «Kazakh folk songs» ( 1960), as well as texts of 

songs kept in Central State Museum of Kazakhstan from personal 

418

419

ҒЫЛЫМИ ҚОСЫМШАЛАР

funds of A.A.Zataevich, G.Kurmangaliev, B.G.Erzakovich, lyrics 

stored in research library «Gylym Ordasy», from unpublished 

personal fund of A.V.Zataevich at Moscow State central museum of 

musical culture, as well as materials collected during expeditions 

in Orenburg ( 1963), Kostanay- Orenburg ( 1965), East Kazakh stan 

(1971), Magystau (1987), scientific work of Zh.Turmagambe tov» 

song culture of West Kazakhstan region» (2009 ) and others kept 

in manuscript collections of M.Auezov Institute of Literature and 

Art.

In the course of compiling the collection, texts of songs with 

similar content, versions complementing each other, have been 

considered, because, although they have been published in various 

anthologies, they have not been systemized from scientific point 

of view, and there were no genre characteristics. Therefore, in 

preparation of this volume for publication, lyrical features of folk 

songs have been taken into account, especially distinguishing love 

motives, songs of youth, songs about the lives and destinies of 

people.

Like all other volumes, this volume contains scientific com-

ments, and texts of songs are numbered. Scientific comments of the 

volume include names of books, which published texts, informa tion 

on these editions, scientific explanations to the texts, dictionary, 

list of names of places, references and summary of the volume in 

Russian and English languages.

The total volume—27,5 pp.

МАЗМҰНЫ

жүктеу/скачать 1,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: