Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342
жүктеу/скачать 2,15 Mb.
|
kazak tili grammatikasi. 2 часть Синтаксис (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Шығыс жалғаулы сөз тіркестері
| 2. Барыс жалғауындағы есімдер қимыл процесінің қандай зат-тармен үстемеленгенін білдіреді, мыс.: дәулетке бату, малға толу, қызметке жарау.
3. Іс-әрекеттің барыс жалғаулы есімдерге беттегенін білдіреді, мыс.: Әміреге қарау, маған келу, тойға әзірлеу. II. Пысықтауыштық. Барыс жалғаулы есімдермен етістіктерден құралған сөз тіркестері, көбінесе, пысықтауыштық қатынаста айтылады. Сондағы оның негізгі мағыналары: мекендік, бағыт-беттегендік, мезгілдік, мақсаттық. 1. Мекендік ұғымды білдіретін сөз тіркестерінің құрамында жер, көше, стадион, үй, түбі, алды, арты тәрізді келемдік ұғымы бар 48 зат есімдер мен келу, түсу, отыру, жату, төсеу, тұру, қою, салу, түсу, көму тәрізді қимылды білдіретін етістіктер болады, мыс.: [Осы] жерге келу, [мына] [жерге көму, көшеге түсу, астына төсеу, құдыққа салу, орындыққа отыру, кереуетке жату, төбеде тұру. 2. Қимылдың бағытын, беттеген жағын білдіретін сөз тіркестері-нің құрамында көлемдік ұғымы бар зат есімдер мен кету, бару, өрлеу, жіберу, кіргізу, шығу тәрізді бағдарды меңзейтін етістіктер болады, мыс.: тауға кету, далаға бару, төбеге өрлеу, елге жіберу, қақпаға кіргізу, үйден шығу. 3. Мезгілдік мағынаны білдіретін сөз тіркестерінің бағы-ныңқы сыңарлары уақытты, шақты меңзейтін есімдер болады да, басыңқы сөзі барыс жалғауын меңгере алатын етістіктер болады, мыс.: түске шақыру, алты, айға алу, үш жылға сайлану, көктемге қарату. 1 4. Мақсатты білдіретін сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңарлары не -г е, н е ү ш і н деген сөздер мен -у, -мақ тұлғалы қимыл есімдері болады да, олардың барыс жалғауында тұруын керек ететін етістіктер болымды, болымсыз тұлғада айтылады, мыс.: неге келдің? Не үшін алдың? Оқуға келдік. Оқу үшін алдық. Шығыс жалғаулы сөз тіркестері Етістікті сөз тіркестерінің жиі ұшырайтын ендігі бір түрі — шы-ғыс жалғаулы есімдер мен етістіктер тобы. Мұнда да жалғаулы есім-дерді етістіктер меңгеріп, солардың байланысынан толықтауыштық және пысықтауыштық қатынастағы сөз тіркестері жасалады. Шығыс жалғаулы есімдерді (көбінесе зат есімдер мен есімдіктерді) меңгере-тін етістіктер, негізінде, мыналар: шығу, шығару,қайту, қайтару, келу, келтіру, түсу, түсіру, жүру, қозғау, қарау, қарату, тастау, алу, алдыру, көріну, көрсету, оқу, үйрену, өту, өткізу, қорқу, озу, оздыру, таю, тайдыру, туу, тану, секіру, асу (таудан асу), өлу, тарау, ұшу, тоңу, істеу, тігу (барқыттан тігу), салу (тастан салу), қалу, пісіру, орнату (тастан орнату), соғу, қарғу, сұрану т. б. Бұлардың көбі қ и м ы л (мыс.: тастау, шығару, тарау, тоу) және қабылдау (мыс.: көру, қорқу, қарау, үйрену) мәнді етістіктер. Меңгеретін етістіктер, осылардай, әр түрлі мағынада болатын-дықтан, олармен шығыс жалғауда тұрып сөз тіркесін құрайтын есім-дер де әр түрлі болады. Олардың тіркесінен әр түрлі қосымша мағына пайда болады; мысалы, үйден шығу, алыстан көрсету — пысықтауыштық қатынаста мекендік мағынада жұмсалған. Кешке шығу, биыл көрсету — мезгілді, қорыққаннан шығу, ұялғаннан көрсету — себеп-салдарды білдіреді. Осылардай, бір сөз жетегінде әр түрлі есімдер болуына қарай және де бір есімді әр түрлі етістіктің меңгеруіне қарай (мыс.: терезеден қарау, терезеден түсу, терезеден асыру) сөз тіркестерінің мағына-лары түрленіп отырады. Шығыс жалғаулы есімдер мен етістіктерден құралған сөз тіркес-тері де т о л ы қ т а у ы ш т ы қ және пысықтауыштық қатынаста жұмсалады. I. Т о л ы қ т а у ы ш т ы қ қатынаста жұмсалатын шығыс жал-ғаулы сөз тіркестерінің мағыналары, негізінде, мынадай болады: 1. Заттың басқа заттан істелу тегін білдіреді, мыс.: Өнер білім бар жұрттар Т а с т ан сарай с а л ғ ы з д ы (Алтынсарин). Т а с т а н жер ошақ ж а с а п, шай қайнаттым (Мұстафин). 49 Б о л а т т а н сұңқар ұ ш ы р ы п, Мұхиттан әрі асамыз. Қ у а т т а н дария а ғ ы з ы п, жүктеу/скачать 2,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|