Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342
жүктеу/скачать 2,15 Mb.
|
kazak tili grammatikasi. 2 часть Синтаксис (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Сын есімді сөз тіркестері
- Сан есімді сөз тіркестері
| -ы п\\-і п\\-п тұлғалы көсемшелер амал пысықтауыш қызметінде, көбінесе, салт етістіктермен тіркеседі: Амантай орнынан ұшып тұрды (Мұстафин). [Ғайша] жеңгесінің қасына сызылып қана о т ы р д ы (Көбеев). Жолдың үстінде жалғыз қара с о п а й ы п к ө р і н – е д і (Мүсірепов). Бір қоянды бір тазы бастырмалап қ у ы п к е л е ж а т ы р е к ен (Ерубаев). Әр жерде ақырын ш ұ л ғ ы п балықшы кемелері жүр (Мүсірепов). Жүгіріп тысқа да ш ы қ қ а м ы н.
Дегенмен -ы п\\-і п, -п тұлғалы көсемшелер сабақты етістіктермен де тіркеседі, мыс.: Әйгерім әнін Абай мүлгіп тыңдады (Әуезов). Қара құс б а с ы п ж е й д і, сүңқар құс шашып ж е й д і (мақал). -ып\\-іп, -п тұлғалы көсемшелер өздеріне қатысты есімдермен бірге күрделі сөз тіркесінің құрамында да қимылдың амалын, мақсатын т. б. білдіреді: Қаланың солтүстік жағында... нардай ш ө г і п бір тау жатыр (Мұстафин). Кісілер салқындайық д е п далаға шықты (Көбеев). Баталъон командирі бізге қ а й т д е п ә м і р етт і. Пісіп қалған алма мен өрік т о п-т о п етіп үзіліп түседі (Мүсірепов). Қыз-келіншек үй т і г е р, бұрала б а с ы п, былқылдап (Абай). -а\\-е тұлғалы көсемшелер мен етістіктерден құралған сөз тіркес-тері қимылдың амалын, тәсілін барынша айқын түрде хабарлайды: Лиза Рахметке қ а д а л а қ а р а д ы (Ерубаев). Жақсылық оған кү- л е қ а р а й д ы (Сланов). (Ол) қ у а н ы ш е т е қ а р а п о т ы р (Әуезов). Кейде -ғ а л ы\\-г е л і, -қалы\\-келі және -а\\-е тұлғалы кө-семшелер өздеріне қатысты болатын есімдермен бірге сөз тіркесінің құрамында қимылдың мақсатын білдіреді: Айғырды Шығайбай ү й і- р г е с а л ғ а л ы... қ ұ л ы н а л ғ а л ы алыстағы елден алдырып-ты («Алдар Көсе әңгімелері»). Базарәлі Құнанбайға сәлем б е р е к е л г е н - д і (Әуезов). ...Д о с т ы қ білдіргелі к е л д і к, — деді Қожекең (Мүсірепов). Сен маған с ә л е м б е р е к е л г е н шығарсың?... Абайды ұзақ жолға аттандырғалы жақындары тегіс далаға шықты (Әуезов). -ғ а л ы\\-г е л і, -а\\-е тұлғалы көсемшелермен келген тіркестер күрделі не үйірлі мүше қызметінде мезгілдік қатынаста жұмсалады: Е л ж ат а Олжабек... к ө ш е жөнелген (Мұстафин). Осы сә-лемді е с т и сала Базарәл і атқа м і н г е н (Әуезов). Қос сөз түрінде келген көсемшелер етістіктермен тіркесіп, қи-мылдың дүркінділігін, созыңқылығын білдіреді: Сөйлей-сөйлей шешен боларсың (мақал). ¥рыны ұ р ы п-ұ р ы п үйден қуып ж і - б е р і п т і («Алдар Көсе әңгімелері»). [Ол] ...тәтті тал- 42 қанды аузын т о л т ы р а-т о л т ы р а а с а д ы (Мұстафин). Сары тазы енді таң қалып тұрып-тұрып, ақырында, Абай ұзап кете бастаса, тынышсызданып, ү р е бастайды (Әуезов). Бұлардың барлығы көсемшелердің мағыналық жағынан да, тұл-ғалық жағынан да етістіктермен қабысу жолымен тіркесіп, етістікті сөз тіркестерінің ең көп таралған тобын құрайтындығын дәлелдейді. Пысықтауыштық қызметтегі көсемшелер де, мезгіл үстеулері си-яқты, сөйлемде өздері қатысты етістіктерден аулақ кетіп, алшақ қа-бысу ыңғайында да жұмсала береді, мыс.: Құрымбай үйге а с ы ғ ы п к і р д і. А с ы ғ ы п Құрымбай үйге к і р д і. Құрымбай а с ы ғ ы п үйге к і р д і. Осының бәрінде көсемше тек етістікпен тіркеседі, басқа сөздермен тіркесе алмайды. Сондықтан сөйлемнің барлық шенінде тұра береді. Сын есімді сөз тіркестері Сын есімдердің етістіктермен тіркесуі — сирек кездесетін құбы-лыс. Барлық сын есім етістікпен тіркесе бермейді, барлық етістікке сын есім бірдей қатысты бола бермейді. Сын есімдер етістіктермен тіркескенде, қимылға не күйге тән қасиетті, сапаны білдіреді. Барлық етістік бірдей ондай сапалық айқындауыш болуды керек етпейді. Ондай етістіктер сан жағынан көп емес, тек кісінің не басқа заттың ішкі сезімін, күйін, қабылдау қабілетін білдіретін сөйлеу, түсіну, оқу, жазу, секіру, ойнау сияқты және кейде қимылды, қозғалысты білдіретін кес, піш, бойла, тура тәрізді сабақты етістіктер бірқатар сын есімдермен мағыналық байланыста бола алады. Сапалық сын есімдердің ішінде мынадай сөздер етістікті сөз тір-кестерінің бағыныңқы сыңары болады: жақсы, жаман, қатты, ұзын, қысқа, кең, оңай, қиын, ұзақ т. б.: жақсы түсінді, жаман жазды, оңай түсінді, ұзын кес, кең піш, майда тура. Бұлар етістікті сөз тіркестерінің құрамында пысықтауыштық қатынасты білдіреді. Қатыстық сын есімдердің ішінде етістікті сөз тіркесінің бағының-қы сыңары қызметінде -сыз\\-сіз, -дай\\дей тұлғалы сөздер көп жұмсалады: Абай түнді ү й қ ы с ы з ө т к і з д і (Әуезов). Е ң б е к-с і з т а п қ а н мал е с е п с і з к е т е д і (мақал). Сорақы ұзын да емес, қысқа да емес, нәзік бел т а л ш ы б ы қ т а й бұраңдаган (Абай). Сан есімді сөз тіркестері Сан есімдер заттың сандық сапасын білдіретін сөз ретінде есімді сөз тіркестерінің құрамында жиі қолданылатыны белгілі. Дегенмен, олар етістіктермен де тіркесе береді. Сан есімдер етістікті сөз тіркестері құрамында пысықтауыштық қатынаста қимыл процесін сандық сапа тұрғысынан пысықтайды. Бұл қызметте сан есімдер атау тұлғасында етістіктермен қатар тұрады. Сонымен қатар сан есімдер рет, есе, қабат тәрізді сөздермен қосарланып та жұмса-лады: үш рет келді, екі есе көбейді, үш қабат айтты т. б. Есептік сан есімдер ал, айт, сөйле, кел, қара, жүр, өл, тіріл, секір, сурін тәрізді етістіктермен қабыса тіркеседі. Сан есімдер бұл қызметте қимыл мен күйдің қайталану мөлшерін білдіреді: Жан-бота туды екі алд ы (Мұстафин). Жаңбыр б і р ж а у с а, терек екі ж а у а д ы (мақал). Әкесі е к і ө л і п, екі т і р і л і п бір жетіден кейін қайта өлгендей болар еді (Мүсірепов). Жомарт екеуі коммунизмге б і р-а қ с е к і р м е к (Мұстафин). Ит б і р с ү р і н- жүктеу/скачать 2,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|