Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342
жүктеу/скачать 2,15 Mb.
|
kazak tili grammatikasi. 2 часть Синтаксис (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Шартты салалас сөйлем
- Көп тармақты салалас сөйлем
| Қарағайға қарап тал өсер, қатарына қарап бала өсер. Тау мен тасты су бұзар, адамзатты сөз бұзар. Өнер — ағып жатқан бұлақ, ілім—жанып жатқан шырақ. Кең киім тозбайды, кеңесті ел азбайды. Көп қорқытады, терең батырады. Ата көрген — оқ жонар, ене көрген — тон пішер. Қошқар болар қозының маңдай жағы дөң келер, адам болар баланың етек-жеңі кең келер. Байлауы жоқ шешеннен үндемемеген есті артық, бәйгі алмаған жүйріктен белі жуан бесті артық. Жалғыз ағаш орман болмас, жалғыз кірпіш қорған болмас. Қатты жауған күн тез ашылады, қатты ашуланған кісі тез басылады. Қарау адам күншіл, мекер адам міншіл (мақал).
Міне, бұл келтірген мысалдағы сөйлемдерде компонентте баян-далған іс-әрекеттің ешқайсысына да, жоғарыдағыдай, артықшылық мән берілмейді. Бір-біріне аналогия ретінде алынған субъектілердің қайсысының қандай қасиеті барлығы, қайсысы қандай әрекет жасай алатындығы баяндалады. Сөйтіп, мұндағы салыстырудың, теңдесті-рудің, аналогияның негізі компоненттер субъектілерінде болады. Мысалдағы сөйлемдерде бір-біріне аналогия ретінде алынып отырғандар тал мен бала, су мен сөз, өнер мен ілім, кең киім мен кеңесті ел, көп пен терең т. б. Бұл субъектілердің әрекеттері, қасиеттері өз ара теңдестіріле, бірі-біріне ұқсастырыла, аналогия ретінде баяндалады: Тау мен тасты су қалай бұзса, адамзатты сөз де солай бұзады. Қарағайға қарап талдың өсетіні сияқты, қатарына қарап бала да өседі, т. б. Шартты салалас сөйлем Компоненттер мағыналары өз ара шарттас болып келетін салалас құрмалас сөйлем шартты салалас сөйлем деп аталады. Мысалы: Бүгін өзің қоншы осы жерге, бәрін де көзіңмен көресің. Тағы да екі-үш күн бөгейтін амалын тапшы өзің, қозыдай көгендеп қолыңа бе-рейік. Кәрімғали тезірек қымыз әкеле қойса жарар еді, ең болмаса қымызға қосып ішер едің (Есенжанов). Сіз сүңгіп көріңіз, одан да асыл табарсыз. Енді жіберіп көрші, құдай біледі,әкеңді таныта-мыз(Мұстафин). Келтірген мысалдың бәрінде де бірінші компоненттердегі іс-әре-кеттер екінші компоненттегі іс-әрекеттердің алдағы уақытта болуына шарт ретінде алынған. Бәрін де өз көзімен көру үшін қону шарт; Қозыдай көгендеп цолына беру үшін тағы да екі-үш күн бөгейтін амалын табу шарт, т. б. Сөйтіп, компоненттерінің мағыналық қатынастары жағынан да, шартты білдіретін жай сөйлемнің орналасу тәртібі жағынан да шарт- 189 ты салалас сөйлемнің шартты сабақтас сөйлемнен ешқандай өзге-| шелігі жоқ. Бүгін өзің осы жерге қоншы, бәрін де көзіңмен көресің, — деген шартты салалас сөйлемнің, — Бүгін өзің осы жерге қонсаң, бәрін де көзіңмен көресің,— деген сабақтас сөйлемнен құрылысы жағынан да, мағынасы жағынан да өзгешелігі шамалы. Бұлардағы өзгешелік — тек шартты білдіретін компоненттің баяндауыш формасында ғана: сабақтас түрінде шартты білдіретін жай сөйлем баяндауышы тиянақсыз формада (шартты рай формасында) айтылады да, салалас түрінде ол тиянақты формада (бұйрық, қалау не ашық рай формаларында) айтылады. Көп тармақты салалас сөйлем Сабақтас құрмалас сөйлемдердің көп бағыныңқылы болып ке- летіні сияқты бір салалас сөйлем құрамында да үш немесе одан да көп жай сөйлемдер келе береді. Мұндай көп компонентті салалас сөйлемдерді компоненттерінің бір-бірімен мағыналық қатынастары- на қарай атау мүмкін емес. Өйткені ондағы компоненттердің | бір-бірімен мағыналық қатынастары әр түрлі болып келеді. Мысалы: Шұғыл орысша білмейді, барон қазақша білмейді, бірақ екеуі кейде араға тілмаш салмай-ақ- түсінісе береді (Есенжанов). Молдаекесі, кенже балам еді, өзі өте қорцақ, тым ұра бермессіз (Майлин). Арқа бусанды, маңдай терледі, шықырлаған аяз естен шықты (Сейфуллин). Биенің сауыны болды, ағытайық, құлын ұшып кетер (Мұстафин). Ол түзелді ме, біз түзелдік пе, оны мына Штегірдеп сұраңыз (Мүсірепов). Қолда қамшым жоқ еді, тұсаумен басқа бір тартып жіберіп едім, екіншісі қолдап кетті (Есенжанов). Бұл арада жайлайтын да, қыстайтын да ел жоқ, себебі ең болмаса ықтайтын шілігі жоқ, не суы жоқ, бірақ жерінің шөбі қалың өседі (Мұқанов). Мысалдың бірінші сөйлемінде алдыңғы екі компонент өз ара ыңғайластық қатынаста айтылса, соңғы үшінші компонент ол екеуі-не қайшы мағынада айтылған. Екінші сөйлемде алдыңғы екі компо-нент бір-бірімен ыңғайластық қатынаста айтылса, соңғы үшінші компонент ол екеуіне себептестік қатынаста тұр, бесінші сөйлемде алдыңғы екі компонент бір-бірімен себептестік қатынаста айтылса, үшінші компонент екіншімен мезгілдестік қатынаста айтылған. Ал ең соңғы сөйлем компоненттері мағыналық қатынастарында себеп-тестік те, ыңғайластық та, қарсылықты да қатынастар бар. Бұл жағ-дайлар құрамында үш, болмаса одан да көп компоненттері бар көп тармақты салалас сейлемдерді салаластың басқа түрлері сияқты компоненттерінің мағыналық қатынастарына -қарай жіктемей, өз алдына жеке қарауды керек етеді. Көп тармақты салалас сөйлем комцоненттері бір-бірімен жалғау лықтар арқылы да, жалгаулықсыз да байланыса береді. Мысалы: жүктеу/скачать 2,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|