Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342
жүктеу/скачать 2,15 Mb.
|
kazak tili grammatikasi. 2 часть Синтаксис (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Мақсат пысықтауыш
| ауылдарға тегіс шапшаң кісі шаптырыңдар. Ұйқысы қатты еді, әрең ояттым (Әлімқұлов). Теңіз тағы да ала й-түл е й долдана-тын болар, — дейді Володя (Мүсірепов).
Осы қызметте -ша/-ше жұрнағы арқылы есімдерден жасалған ту-|ынды үстеулер де қолданылады, мыс.: „..Әнді сүйсең, менше сүіі (Абай). Турникке ойнағанда ол ұршықша үйірілетін (газеттен). Құмырысқадай қаптаған сұрғылт түсті жауға қарсы Совет адамдары е р л е р ш е күресті. Іс-қимылдың қимылдық сапасын, белгісін білдіріп, амал пысық-тауыш қызметінде жиі жұмсалатын сөздер сын есімдер. Бұл қызмет- те негізгі сын есімдер де, сонымен қатар басқа сөз таптарынан жұр- нақтар арқылы жасалған туынды сын есімдер де кездеседі, мыс: Мирошник с ы п а й ы ғ ан а езу тартты да, қолымды қысып отыруға нұсқады... Сол біраз қалжыңмен талай күнгі азап ауырлығын жуып тастағандай, жауынгерлерім ж е ң і л жүріп келеді... Жалғыз зар қаққан домбыра үні ә л с і з сарнады (Мүсірелов). Ж а қ с ы айтты-ау... Салтанаттың алтынды шолпысы бірде жіңішке шыңғыр салып, бірде сылдырай түседі (Әуезов). Туынды сын есімдердің ішінде, әсіресе, көп жұмсалатын-дары -дай/-дей аффиксі арқылы жасалған сын есімдер. Қазір-ақ үсті-басымыз малмандай болып, жаураған қ о й д а й бүрсиеміз-ау (Мүсірепов)... Бірақ мына суретте сол жарастық шымыр денсаулыққа арманшыл көңіл күйіне жалғасып тұрғанын айтқанда, Лиза әлденеден ұ я л ғ а н д а й қызарып кетті (Әлімқұлов). Сын-сапалық пысықтауыш қызметінде -ып/-іп және -а (-е, -й) тұлғалы көсемшелер де жиі қолданылады. Жапырақ көгермей солды, жастық г ү л д е н б е й өлді... Осындай бір қол босағанда еске алсақ, күн асқаи сайын к ү ш е й е түседі (Мүсірепов). Нелла Борисованың өзі жақтауын пісіре түс дегендей ш а л қ и жадырап, үй ішінде киетін кең қара жібек шалбарын сусылдатып, әрі-бері кө-леңдеп өтті (Әлімқұлов). Көсемшелердің амал пысықтауыш мәнін беруі олардың баяндау-ыштың тікелей алдында келуіне байланысты. Істің істелу тәсілі мен амалын, орындалу ерекшелігін білдіріп, амал пысықтауыш қызметін атқаратын сөздер щырын, жай, жал-ма-жан, шапшаң тәрізді үстеулер, мыс.: Көкіректегі байлаулы арыс-тан қозғалып, бостандықты ойлап ақырын қимылдайды (Сей-фуллин). -ша жұрнағы немесе басқа да тәсіл арқылы жасалған кейбір ту-ынды үстеулер де істің істелу тәсілін, орындалу ерекшелігін білдіре-ді: Кісі мінезіне жүйрік Әйгерім ө з і н ш е оқшау сын жасаған (Әуезов). Батыраш көк арбаны орталап салып алған шөптің үстінде шалқасынан жатыр да, екі жігіт оны ұстап отыр (Мүсірепов). Көмектес, шығыс, жатыс септікті кейбір есім сөздер де етістік баяндауышқа қатысты болып, амал пысықтауыш қызметін атқара алады, мыс.: Басына т о б ы қ т ы ү л г і с і н д е тымақ та тігіп берген еді (Әуезов). Ж ү р е к т е н сүйіп еліңді, жұрт мейірін қан-дырдың (Сыздықов). Чиновникке тұңғиық қара көк көздерін кейіс- пен бұрды. Абайға соншалық м е й і р л і жүзбен, к ө з қ иығымен бір қарап, бетін басып төмен иілді (Әуезов). Амал пысықтауыштық қызметте жұмсалатын мұндай сөздер, кө-бінесе, дерексіз зат атаулары болып келеді. Оның үстіне, олардың көпшілігі-ақ көмектес септік арқылы ғана амал пысықтауыш болады. Жатыс, шығыс септік жалғауларында тұрып мұндай функцияға ие болатын сөздер әлдеқайда аз. Бұл айтылғандардан басқа, шығыс септікті мына тәрізді сөздердің амал пысықтауыш қызметінде жұмсалуы кездеседі, мыс.: Бұл үйдің адамдары... 92 бірін-бірі қабагынан, е р н і н і ң емеурінен таниды. Біраз бұрын ел отырғаны ә л і к ө н е р е қоймаған ү й орындарынан ғана білінеді (газеттен). Мұндай сөздер осы мағынада арқылы көмекші сөзімен келген тіркестерге синоним болады. Жоғарғы мысалдарды... үй орындары арқылы ғана білінеді, ....қабағы арқылы таниды деп өзгертіп айтуға болар еді. Онда сөздердің қолданылу ерекшелігі айқындалып мән-мағынасы күдік туғызбас еді. Алайда, осы тәріздес сөздердің барлығы бірдей шығыс септікте амал пысықтауыш бола алмайды. Олардың көпшілігі осы тұлғада толықтауыш қызметінде жұмсалуға әлдеқайда бейім, лексикалық мағыналары да соған сай. Есімдердің амал пысықтауыш қызметінде жұмсалуына байла-нысты айтыла кетуге тиіс бір жәй — сондай есім сөздердің екі жақ-тылығы. Осыдан бұрын толықтауышқа байланысты ескертілгендей, кейбір есім сөздер көмектес септік тұлғасында екі түрлі түсінілуі мүмкін: жанама объектілік мәнде, немесе амал пысықтауыш мәнде. Дерексіз зат атауларын былай қойғанда, конкретті зат есімдердің өз-дері де көмектес септік тұлғасында екі түрлі сұраққа (немен? қалай?) жауап беруі мүмкін. Ол ауылға а т п е н келді. Осы сөйлемдегі ат-пен сөзіне қалай? деп те, немен? деп те сұрақ қоюға болар еді. Дегенмен, сөйлем құрамында өзінің бұрынғы заттық мәнінен ажырамаған сөздер жанама толықтауыш деп, ал, дерексіз зат есімдер және бұрынғы заттық мәнінен сөйлем құрамында ажырап қалған сөздер амал пысықтауыш деп танылғаны жөн (кейіспен бұрылды, жақтырмаган қабақпен қарады). Есімдер мен арқылы, құрлы шылау сөздерінің тіркесі де амал пысықтауыштық мән береді. Елеңдей қарасып,ақтар да тілмаш ар-қылы бұл хабарды есітіп, апыл-құпыл аттана жөнелді (Сейфуллин). — Несі бар, жаман Несіпбай қ ұ р л ы істей алмас дейсің бе? (Майлин). Кейде сөйлем құрамында тәрізді, сияқты, сықылды сөздерінің есімдермен тіркесі де етістік баяндауышқа қатысты болып, амал пы-сықтауыштық мән туғызады: Тыңдаған жұртқа ол к е к е ш с и я қ-т ы көрінді. Есіктен кірді де, цалжыраған а д а м т э р і зд і отыра кетті босағаға (« Қазақ әдебиеті»). Осы қызметте қарай, бойынша сөздерімен келген тіркестер де амал пысықтауыштық қызметте қолданыла алады: Бастықты бағы-ныштылары түріне қарай бағаламайды, тындырған ісіне қ а р а й бағалайды... Оның жыл бойғы істеген ісі, бітірген шаруасы, келтірген пайдасы жылдық қ о ры т ы н ды б о й ы н ш а сарапқа салынып, әділ бағасын алуы керек (газеттен). Дегенмен, бұл тәрізді тіркестер әр уақытта амал пысықтауыштық қызметте жұмсалады деп қорытындылауға болмайды. Тіркестің бірінші сыңары болатын негізгі сөздің лексикалык мәніне және синтаксистік қоршауға қарай олардың сөйлем ішіндегі функциясы да құбылып отЫрады. Бұл қызметте ең жиі жұмсалатындар — еліктеуіш сөздер. Елік-теуіш сөздер сөйлем құрамында, көбінесе, етістік баяндауышқа қа-тысты болады да, іс-қимылдың істелу ерекшелігін, тәсілін білдіріп, амал пысықтауыш мәнін береді. Дон өзені шұрқ-шұрқ тесіліп, қайта тасып кетті... Сөйткенше болған жоқ, төбеден тасталған екі граната ішке түсіп, гүрс-гүрс қатар жарылды (Мүсірепов). Жүректен тиген қатты тепкіден Нұрғаным талықсып барып сылқ құлап түсті (Әуезов). Еліктеуіш сөздер және кейбір есімдер е, де көмекші етістіктері-мен, немесе басқа бір көмекші етістікпен тіркесіп,тұтас тіркес күйін- 93 де амал пысықтауыштық қызмет атқарады. Жұқа көкше мұз сынған айнадай жалт-жалт етіп сумен бірге атылып, сыңғырап келіп жағаға түсіп жатыр. Өткелді ө т к е л д е п сұрау керек (Мүсі -репов). Еліктеуіш сөздерден жасалған көсемше етістіктер де іс-қимыл-дың тәсілін, істелу ерекшелігін білдіреді. Абылғазының көңлі жүй -ріктігіне сүйсініп кеткен Абай с а қ ы л д а п күліп жіберді (Әуезов). Кейде бірге көмекші есімімен келген түйдекті тіркестер де амал пысықтауыштық мән береді: Жұқа көкше мұз сынған айнадай жалт -жалт етіп, с у м е н б і р г е атылып, с ы ң ғ ы р а п келіп жағаға түсіп жатыр (Мүсірепов). Мақсат пысықтауыш Мақсат пысықтауыш іс-қимылдың арналған мақсатын, көздеген ойын білдіреді. Мақсат пысықтауыш қызметінде жұмсалатын арнайы сөздер әдейі, әдейілеп, арнайы, жорта, қасақана тәрізді мақсат мәнді үстеулер. Кейде ешбір тұспал сөз, тілек, сылтау Әйгерім жағынан тумаса да, Абай үншіл жүйрік домбыраны ә д е й і Әйгерім үшін тартатын (Әуезов). Ол қ а с а қ а н а қырыс сөйледі. Мақсат пысықгауыш қызметін атқаратындар -ғалы тұлғалы көсем-шелер. -Ғалы көсемшелері сөйлем құрамында, негізінен, екі түрлі мәнде (мақсаттық және мезгілдік мәндерде) ғана қолданылады. Со-ның ішінде, мақсатты білдіруі — бұл көсемшелердің басты мағы-насы болса керек. Ал, мезгілді білдіруі — тіркесетін сөздің ықпалымен синтаксистік қоршауға байланысты беретін мағынасы. Мен оның кескінін к ө р г е л і қанша үңілсем де, қарауытып кеткен жүзіне, бетіне батып кеткендей көзіне жарық дұрыстап бір түспей қойды (Мүсірепов). Осы қызметте кейде -а, -е, -й және -п тұлғалы көсемшелер де жұмсалады. Сығырайған білте шамның қылп-қылп еткен жарығымені лейтенант қағазын жазып отыр да, мен мінезін танығым кеп қ а д а л ы п тұрмын (Мүсірепов). Лосовский арқылы бір үміт бола ма деп к е л і п едім. Бағанағы топ артынан А б а й -д ы ң х а б а ры н б і л е келген екен (Әуезов). -а, -е, -й және -п тұлғалы көсемшелер мақсат пысықтауыш қыз-метінде дара жұмсалмайды, жоғарғы сөйлемдердегідей өздеріне қа-тысты, бағынышты сөздермен қосарлана, тұтас топ болып қолданы-лады. Бұндай реттерде әлгі көсемшелерге қатысты сөздер тек қана есімдер емес, кейде бұйрық, қалау рай тұлғалы етістіктер де болуы мүмкін, мыс.: баламды медресеге б і л д еп бердім (Абай). Мақсат пысықтауыш қызметінде барыс септік жалғаулы қимыл есімдері де жұмсалады. Қазір біз сол маңайды барлап қайтуға келеміз. Бөлек-бөлек, жеңіл-жеңіл топтар деревняның әр тұсынан қадалуға кетіп барады (Мүсірепов). Енді ыңыршағымды арқалап, кезбені қойып, мынадай ел арасына байыздауға келдім (Әуезов).і Қимыл есімдері үшін, мақсатымен, ниетімен сөздерімен тіркесіп келіп те мақсаттық мән туғыза алады. Колхозшылар алдағы жылы; егіннен мол өнім алу ү ш і н қажырлы еңбек етуде (газеттен). Жұмыста мұндай кемшіліктерді енді қ а й т а л а т п а у м а қ- с а т ы м е н басқарма арнаулы қаулы қабылдады. Әкесі баласын қалайда к ө н д і р у н и е т і м е н келіп еді. жүктеу/скачать 2,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|