Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы
жүктеу/скачать 42,43 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- XV ƏSR AZƏRBAYCAN-TÜRK ƏDƏBİ DİLİNDƏ SİFƏTİN MÜQAYİSƏ DƏRƏCƏLƏRİ
- Açar Sözlər
- Müqayisə dərəcəsi
- Üstünlük dərəcəsi.
- Beğayət
Тірек Сөздер: тілдік қатынас, тілдік тұлға, қатысымдық тұлғалар Common Aspects of Turkic Languages Abstract: The article is sanctified to consideration features of conversation in the communicative circle of Turkish people. Keywords: language communications, communicative act are in communication Қыпшақ тобына кіретін тілде сөйлейтін түркі халықтары тіліндегі ортақ белгілердің біразы қыпшақ бірлестігі кезінде қалыптасса, енді біразы Алтын Орда дәуірінде қалыптасып, көне түркі дәуірінде-ақ өзіндік ерекшеліктері аңғарыла бастаған қыпшақтық белгілер тереңдей түсті. Қазақ, ноғай, қарақалпақ халықтарының тарихи тамырластығына олардың этникалық құрамындағы ортақ ру-тайпалар, салт-дәстүріндегі, ауыз әдебиеті үлгілеріндегі, жалпы мәдениетіндегі ортақтықтар дәлел бола алады. Әуел баста қыпшақ тілінің диалектілерінде сөйлеген қазіргі қыпшақ-ноғай топшасына енетін тілдерді Алтын Орда, Ноғай ордасы кезіндегі лингво-этникалық процестер жақындата түсті. Ал қыпшақ-бұлғар, қыпшақ-половец топшаларындағы тілдерде сөйлейтін халықтардың этногенездік тарихында біраз өзгешеліктер бар. Татар, башқұрт, қарашай-балқар, қырым татарлары өз тарихын негiзiнен Ғұн мемлекеті ыдырағаннан кейін қалыптасқан Бұлғар мемлекетімен байланыстырады. Кезінде Н.И. Ашмарин ұсынған «бұлғар-чуваш» теориясына қарсы М.З. Закиев көне бұлғар тілінің жазба мұралары тілінің деректері негізінде бұлғарлар о бастан-ақ қазіргі татар тілінің кейбір белгілері бар z тілінде сөйлеген, ешқандай ротацизм, ламдаизм белгілері болмаған деген қорытындыға келеді. Ғалым пікірі бұлғар тілі z тілді оғыз- қыпшақ тілінен жаңа z тілді қыпшақ-оғыз тіліне ауысып, кейіннен қыпшақтық сипат алған дегенге саяды. Қай халықтың болмасын ғасырлар бойы сақталып келген даналығын, ой-талғамын, ұлттық болмысын, әлемді өзіндік тану үрдісін, тарихын, ділін ұрпақтан ұрпаққа мирас етіп жеткізіп отырған сарқылмас қазынасы – тіл. Кез келген қоғамда тіл ой-сананы биікке көтеріп, ұлттың ұлт екендігін танытатын қатынас құралы. Осы құралдың ғылым мен техниканың, экономика мен өндірістің, мәдениет пен өнердің түрлі салаларындағы қолданысы ұлт тілінің арнаулы мақсаттар тілі, ғылым тілі ретінде кемелденуінің көрінісі болып саналады. (Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдарының жинағы. Түркітілдес елдердің терминқор қалыптастыру тәжірибесі 2011) «Тіл» деген сөздің өзінде бірнеше мағына бар: 1) тіл – жан-жануарлардың дәмді сезетін және адамның сөйлеу дыбысын атқаратын мүшесі; 2) тіл – соғыста жаудан алынған хабар немесе тірідей қолға түскен тұтқын; 3) тіл – уақытты көрсетіп тұратын көрсеткіш; 4) тіл – адамдардың бір-бірімен қатынас жасауына, пікір алысуына, өзара түсінісуіне мүмкіндік беретін құрал және осы қатынас құралының заңдылықтары мен ерекшеліктерін оқытып үйрететін, зерттейтін ғылым деп Ш.К.Бектұров өз кітабында тілге жоғарыдағыдай анықтама береді де тілдің әлеуметтік қызметіне, яғни тілдің қоғамдағы адамдардың қатынас құралы ретінде қызметіне тоқталады. «Коммуникативтік» терминіне қатысты зерттеу еңбектердің қай-қайсысында да оның қарым-қатынас құралы, сөйлесуге байланысты қасиеті баса айтылады.Мұның өзі сөздің, ең алдымен, тілдік қарым-қатынасқа,екіншіден, адамдардың өзара ұғынысуына,бірін-бірі түсінуге негізделетінін дәлелдейді. Коммуникация арқылы адамдар бір-біріне ойын жеткізіп, белгілі бір нәрсені хабарлап қана қоймайды,сонымен қатар олар өзара түсініседі,пікір алмасады,бірінің ойын екіншісі ұғады. Екі адамның бірінің жанын бірі ұғуы бір топтың түсінісуіне, ал топтың піккір
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе Өңірлік Мемлекеттік Университеті, aigul_aak@mail.ru 82 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu алмасуы қоғамның жетілуіне әкеледі. Осыдан барып, адамзат тілінің әрі қоғамдық, әрі әлеуметтік функциясы көрінеді, «коммуникативтік» терминінің әлеуметтік сипаты осыдан келіп шығады. Ұлан байтақ аймақты мекендеп келе жатқан түркі халықтарының тілі, әдебиеті, тарихын ғылыми тұрғыдан зерттеу тым әріден басталмаса да белгілі тарихы бар. Бұның өзіндік себептері де жоқ емес. Түркі халықтары ру, тайпа күйінде жасаған ерте кездерде көне түркі жазу дәстүріне ие болса да, кейінгі дәуірлерде мәдени даму дәрежесі жағынан басқа халықтардан артта, кенжелеп қалғандығы мәлім. Сонымен бірге тарихи-әлеуметтік себептерге байланысты жазу-сызу дәстүрінің барлық дәуірлерде, түркі тайпалары жасаған барлық аймақтарда бірдей дамуы – түркі халықтарының әдеби үлгілері мен тілінің жүйелі түрде хатқа түсіріліп, ғылыми түрде анықталмауына себеп болды. Түркі тілдерінің өзара түсініктілігі, жақындығы туралы пікір қалыптасқан, ол шындыққа жанасымды. Олардың бір-бірінен айырмасы батыстан шығысқа қарай не керісінше арта бастайтыны айтылып жүр. Түркі халықтарының әр дербес елде өмір сүріп жатқанына қарамастан, түркі әлемінің біртұтастығын сезіну мен оған деген ұмтылыс анық сезіледі. Осы біртұтастықты сақтау түркі тілдес ортақ тілдің қажеттігін де туғызды.Бұл қызметті бүгінге күнге дейін орыс тілі атқарып келеді. Бірақ, түркі тілдес халықтардың өзара қарым-қатынасына бір ғана орыс тілі аз болып саналады, мысалы, Түркия орыс тілінде сөйлемейді.Деректерге сүйенсек, Ресей Федерациясының құрамындағы Дагестанда және Кавказдың кей бөлігінде қарым-қатынас тілі – құмық тілі болса, Повольжеде – татар тілі, Сібірде – якут тілі. Түрік тілі Түркия мен Оңтүстік шығыс Еуропа елдерінде қатынастың басты құралы болып саналады. Э.Т.Тенишевтің айтуынша, барлық түркі әлеміне құрал болар бір ғана тіл әлі жасалған жоқ, оның себебі қолайлы жағдайдың туындамауы. Қазір ол жағдай жасалып отыр.Түркіаралық қатынас тілін таңдау табиғи және жасанды тілдер қатарынан жасалуы ықтимал. Жасанды тілдердің басты ерекшелігі олар ешбір этносқа, ешбір тарихқа, ешбір мәдениетке қатысты болмайды, табиғи тіл тәрізді семантикалық байлыққа ие бола алмайды, оны білдіру жолдарына да бай емес. Жасанды тілмен қарым-қатынас жасаушы тұлғалар лингвистикалық таңбалар жүйесін ғана тірек етеді, бірін-бірі гуманитарлық бағытта құндылықтармен толықтыра алмайды. Жасанды тілдер әреккеті тек шектеулі қарым-қатынаста ғана жүзеге асады, оны осындай жасанды тілдер – эсперанто, идо, ориенталь – қызметінен көруге болады. Жасанды тілдердің мүмкіндігі А.Д.Дуличенконың «Вопросы языкознания» журналының 1995 жылғы 5 номеріндегі мақалады кеңінен ашылған. Автордың зерттеуіне сай XI – XX ғасырлар аралығында әлемде осындай 917 жасанды тіл дайындалған, бірақ қатынас құралы сапасында бүгінгі күнге дейін олардың онының ғана қызметі қалыптасқан. Ал табиғи тілдің жағдайы мүлдем басқа. Екінш тіл білетін адам үшін басқа халықтың рухани әдемі есігін айқара ашады, ол адамды танымдық тұрғыдан байытады. Сондықтан да табиғи тілдер халықаралық қарым-қатынаста негізгі қатынас құралы болып қала береді. Қазіргі халықаралық қатынаста ағылшын тілі алдыңғы қатарды тұрғаны белгілі. Түркі халықтарының өзара қарым-қатынас жасаудағы ортақ тілін таңдау – дербес мәселе. Қазақ тіл білімінде беріліп жүрген анықтамаларда сөйлемнің қандайда бір ойды білдіретіні, предикаттық қатынасқа негізделіп құрылатыны айтылған. Татар тілі грамматикасынада В.Н.Хангилдин сөйлемге мынандай анықтама береді: «Жөмлә – телнең иң төп һәм иң эре синтаксистик берәмлеге». Башқұрт тілі грамматикасында Н.К.Дмитриев сөйлемді былайша анықтаған:
Тілді екі тұрғыдан білу керек: бірі – практикалық тұрғыдан, екінші ғылыми тұрғыдан. Тілді практикалық тұрғыдан білу дегеніміз – белгілі бір адамның кемінде бір немесе бірнеше тілде сөйлеп, жаза алуы. Ал тілді ғылыми тұрғыдан білу дегеніміз – белгілі бір адамның (әсіресе, тіл мамандарының) бір немесе бірнеше тілдің ғылыми негізін – дыбыстық, лексикалық,
83 Doç. Aygül K. AYTBENBETOVA/Türkiy Tildes Halıktarının Söylev Yerekşeligi грамматикалық құрылымы мен жүйесін, соларға тән барлық ерекшеліктерін, шығу тегін, даму заңдылықтарын, сол тілге тән барлық нормаларды ғылыми тұрғыдан меңгеруі. Бір тілде емін-еркін сөйлейтін адамдардың бәрі ол тілдің ғылыми негізін білу шарт емес. Жалпы түркі тілдес халықтарында сөйлеу мен тіл әдетте бірінің орнына бірі қолданыла береді. Бірақ та екеуі бір нәрсе емес. Тіл адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасау, пікір алысу құралы болса, сөйлеу – сол тілді пайдалана білудің әр түрлі амалдары мен жолдары. Сондықтан, мектеп мұғалімдері оқушыларға белгілі бір тлдің құрылымы мен жүйесін үйретеді. Бұл тілдесім құбылысының сан қырлы, алуан жүйелі, сан тарау құбылыс екенінен болса керек. Диалог тілдесім ұғымына екі адам сөйлесетін диалог, үш адам сөйлесетін трилог та, үштен көп адам тілдесетін полилог та кіреді. Диалогты зерттеу бүгінгі таңдағы коммуникативті лингвистиканың негізгі нысанына айналып отыр. Күннен күнге тілдің қарым-қатынас қызметі жеке бірліктер түрінде емес, өзара хабар алысатын саналы әрекет түрінде жүзеге асатындығы нақтыланып келеді. Адамдар кез келген жағдайда өз ойын біреуге түсіндіріп, білдіруде, пікірлермен алмасу үшін тілдік қарым-қатынасқа түседі, демек тілдеседі. Зерттеушілердің пікірлерінше, адамның бір- бірімен қарым қатынас жасауының үштен екі бөлігі сөзден, сөйлесе қатынас жасаудан және олар үнемі тілдік қарым қатынас жасаудан және олар үнемі тілдік қарым қатынасқа түсуден тұрады. Яғни адамдар арасында үнемі диалог жүріп жатады. Диалогтың табысты жүруі сөйлесетін серіктестерінің біліміне, тәрбиесіне, сөйлесе білу әдебіне т.б. шарттарға байланысты. Тілдесе отырып адам өзінің қуанышымен, қайғысымен, басқаша айтқанда, сезімдерімен бөлісе алады. Қарым-қатынас барысындағы сөйлеушінің мақсатын басты бағдарға алғанда, тілдік тұрғыдағы сөйлем предикатының морфологиялық тұлғасы негізгі мақсат болмайды. Өйткені сөйлеу жағдаяты шешуші болады. Шартты рай формасымен жұмсалған сөйлеу актілері ықпал етуші күштердің әсеріне қарай, тыңдаушы мен сөйлеушінің ниет етуі, қалауы, өтініші, ұсынысы, ескертуі, наразылығы, таңдануы т.б. білдіреді. Сөйлеу актілерінің бұндай мүмкіндігін прагматикалық және коммуникативтік контексінің типтерін анықтау арқылы ғана білуге болады. ӘДЕБИЕТТЕР Қазақстан халқы тілдері. Тілдескіш. – Астана,2007 Оразбаева Ф. (1995), Тілдік коммуникацияның негіздері. – Алматы. Оразбаева Ф. (2005), Тілдік қатынас. – «Сөздік-Словарь» Садирова К.Қ. (2012), Дискурс талдау теориясы. – Ақтөбе. Салқынбай (2010), А.Б. Қазақ сөзі: уәжділігі мен тектілігі. – Алматы. Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдарының жинағы. Түркітілдес елдердің терминқор қалыптастыру тәжірибесі. – Астана, 2011
84 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
XV ƏSR AZƏRBAYCAN-TÜRK ƏDƏBİ DİLİNDƏ SİFƏTİN MÜQAYİSƏ DƏRƏCƏLƏRİ Doç. Dr. Aynur QƏDİMALİYEVA
kateqoriyasına malik olmasıdır. Müqayisə dərəcələri uzun tarixi inkişaf prosesinin məhsulu olaraq bir nitq hissəsi kimi yalnız sifətə məxsus yeganə qrammatik əlamətdir. Digər ifadə vasitələri kimi, dərəcə əlamətləri də zaman keçdikcə dəqiqləşmiş, bəzisi öz məhsuldarlığını itirmiş (-raq, -rək), bəziləri isə (-mtraq, -mtıl, - ımsov, -sov) dilin sonrakı inkişaf mərhələlərində meydana çıxmışdır. Ədəbi dilin bütün dövrlərində, xüsusən də XV əsrdə müqayisə dərəcəsi həmişə eyni vəziyyətdə olmamış, müəyyən dəyişikliyə məruz qalmışdır. Əlamətin, keyfiyyətin azlığı və ya çoxluğunun müqayisəsi nəticəsində meydana çıxan bu əlamətlərin araşdırılması türkoloji ədəbiyyatda aktual olaraq qalır. Tədqiqat zamanı məqsədimiz XV əsr Azərbaycan-türk yazılı abidələrinin dilində sifətin spesifikasını təşkil edən və bu fərqli xüsusiyyətləri yaradan müqayisə dərəcələrinin morfoloji əlamətlərini, müəyyən yardımçı vasitələrini araşdıraraq münasibət bildirməklə yanaşı, eyni zamanda sifətlərin bütün dövrlərdə öz sabitliyini qoruyub saxlayan qədim tarixə malik kateqoriya olduğunu bir daha vurğulamaqdır. Müasir ədəbi dildən fərqli morfoloji göstəricilərin müşahidə edilərək təhlili maraq doğurur. Açar Sözlər: XV əsr, Azərbaycan-türk, ədəbi dil, sifət, müqayisə dərəcəsi. The Degrees of Comparison of the Adjectives in the XV Century Azerbaijani-Turkish Literary Language Abstract: One of the main specific features that distinguish the adjective from the other parts of speech is its possessing the category of the degrees of comparison. Being the production of the long historical development process the degrees of comparison is the only grammatical peculiarity that belongs to the adjective as a part of speech. Like other means of expression the indications of the degrees of comparison became exact by the lapse of time, some (-raq, -rək) lost their productivity and some (-mtraq, - mtıl, -ımsov, - sov) appeared on the latest stages of development of the language. In all periods of the literary language, especially in the XV century the degrees of comparison were not always in the same form, they have undergone certain changes. The study of these indications having appeared as a result of the comparison of the insufficiency or large number of the symptoms and qualities is still actual in Turkological literature. During the investigation our aim is to study the morphological indicators of the degrees of comparison forming the specification of the adjectives in the language of the Azerbaijan- Turkic written monuments of the XV century and creating these differing features. Besides analyzing the certain subsidiary means and expressing our attitude we try to stress once more that the adjectives possess the ancient historic category protecting and preserving its stability in all periods. The observed study of the morphological indicators different from modern literary language rouses interest.
comparison. Sifəti başqa nitq hissələrindən fərqləndirən əsas spesifik xüsusiyyətlərdən biri onun dərəcə kateqoriyasına malik olmasıdır. Müqayisə dərəcələri uzun tarixi inkişaf prosesinin məhsulu olaraq bir nitq hissəsi kimi yalnız sifətə məxsus yeganə qrammatik əlamətdir. Digər ifadə vasitələri kimi, dərəcə əlamətləri də zaman keçdikcə dəqiqləşmiş, bəzisi öz məhsuldarlığını itirmiş (-raq, -rək), bəziləri isə (- mtraq, -mtıl, -ımsov, -sov) dilin sonrakı inkişaf mərhələlərində meydana çıxmışdır.
dərəcəsi heç bir xüsusi formal əlaməti olmayan sadə və düzəltmə sifətləri əhatə edir. XV əsr yazılı abidələrimizdə işlənən adi dərəcəli sifətlər bütün dövrlərdə eyni ilə müasir Azərbaycan ədəbi dilində olduğu kimi formal əlamətsiz işlənmiş, yalnız müəyyən hissəsi fonetik dəyişikliyə uğramışdır. Məsələn; Qara qanlara qərq et sorx xuni (Musayeva 2003: 160), Ağ ilə qəra tərkin uran əbcədin oqur (Musabəyli 2012: 896), Zehi qutlu qədəm, peyki-xücəstə (Musabəyli 2010: 235), Dili tatlu, zəmiri rövşənü pak (Musabəyli: 2010: 235), Qanlu könlümnin həzar bir parəsidir guyiya, İtlərün ağzında dil yanlığ qızıl pərkalələr (Kişvəri: 2010: 24), Bu açux dünyada anın məqamı dar imiş (Kişvəri 2010: 35), İrəx-yəxin ikən sana yəxin dustinə, Qürb ilə bədün nədür sormamısan, ey könül (Musabəyli 2012: 676); Eşq özidir dustim
86 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu deyən, görklü yüzin görüb sevən (Musabəyli 2012: 679); Quru yerə axuduram sanmagüz göz yaşini (Musabəyli 2012: 975) , Qızıl rəngə, yaşıl rəngə inanmaz, Qaradan özgə rəngi rəng sanmaz (Nağısoylu 2011: 231) və s.
başqa bir əşyaya xas keyfiyyət və əlamətlə müqayisəsi nəticəsində əlamətin azlığı və ya çoxluğu mənaca müəyyənləşdirilir. Müqayisə dərəcəsi XV əsr yazılı abidələrinin dilində öz ifadəsini -raq, -rək şəkilçisində tapmışdır. Məsələn; Anın həmdinə yoq ol əcz bulunə, Bəs ol yegrəgdür ki, izhar olunə (Musabəyli: 2010: 168), Birisi daxi bu kim, görməzəm xab, Ağudan acuraqdur yütdüğüm ab (Musabəyli: 2010: 188), Qulam olmayə yegrəg sanə bəndən (Musabəyli 2010: 189), Çarəsi bu qurmadan tizrək, Onu peyvənd etməyə kəsmək gərək (Musayeva 2003: 223), Gəh cümrivü həzl guvü şaqraq, Gah vaizi pəndü nəsihquyuz (Musayeva 2003: 350)’ Kişvərinin dilində -raq, -rək şəkilçisi içlənən sifətlərin xəbər rolunda da çıxış etməsinə təsadüf olunur: Bu səbəbdən yəxşiraqdur yoxluqdin darlığ; Ki tiflin meyli çoxraqdur vərəqi-zərəfşan görgəc (Eyvazova: 1999: 47-48). Qədim tarixə malik -raq//-rək şəkilçisi və onun ifadə etdiyi məna şalarları haqqında türkoloji ədəbiyyatda müxtəlif fikirlər mövcuddur. Belə ki, tədqiqatçıların bir qrupu müasir dil baximindan çıxış edərək –raq, -rək şəkilçisini azaltma (Dəmirçizadə 1947: s.128; Cəfərov 1960: s.85; cavadov 1960: s.71), bəziləri tarixi aspektdən yanaşaraq çoxaltma (Əsgər, 2003: 229), lakin əksəriyyəti haqlı yanaşaraq bu əlamətin müqayisə məzmunu yaratdığını göstərmişlər (Кононов, 1956: 162-163 ; Щербак, 1962: 130; Дмитриев, 1940: 70; Şirəliyev, 1968: 179; Hüseynzadə, 1983: 102; Əlizadə, 1965: 217-220). A.M.Şerbak bu şəkilçinin bütün türk diilərində mövcudluğunu vurğulayaraq qeyd edir ki, -raq, -rək affiksləri tarixi inkişaf nəticəsində azalma mənasi verən arak, ərək, aruk sözlərindən yaranmışdır (Щербак, 1962: 193-194). U.Ekman –rak, -rək şəkilçilərinin daha qədim variantını –urak, -ırak şəkilçiləri hesab edərək affiksin əvvəlindəki sait səsə r samitinin təsirini göstərmişdir (Шмелев, 1977: 114-115). Z.Əliyeva –arak, -ərək, -rak, -rək fonomorfoloji paradiqmini diaxronik planda etimoloji cəhətdən araşdıraraq belə qənaətə gəlir ki, “bu affiks əvvəlcə müstəqil leksem olmuş, sonra öz müstəqilliyini itirərək affiksə çevrilmişdir” (Əliyeva, 2011: 360). Mirzə Kazim bəy “Türk-tatar dillərinin ümumi qrammatikası” əsərində -rak, -rək şəkilçisini türk dillərində sifətin müqayisə dərəcəsinin düzəlməsində əsas amillərdən biri hesab edir (Казем-бек, 1985: 38-45 ) H.Mirzəzadə -raq, -rək şəkilçisini müqayisə dərəcəsinin morfoloji əlaməti adlandıraraq yazır ki, Müasir Azərbaycan dili üçün öz həyatiliyini itirmiş bu şəkilçi XIX əsrin ortalarına qədər dilimizdə çox geniş istifadə edilən şəkilçilərdən olmuşdur (Mirzəzadə, 1990: 93-95). Qey edək ki, XV əsr ədəbi dil materiallarını nəzərdən keçirərkən müasir ədəbi dilimizdən fərli olaraq -raq, -rək şəkilçisi əsasən əlamət və keyfiyyətin adi normadan çox olduğunu bildirmişdir. Ş.Xəlilovun təbirincə desək, burada -raq, -rək şəkilçisinin ifadə etdiyi əlamət və ya keyfiyyətin azlığı, yaxud çoxluğu deyil, onun yaratdığı müqayisə məzmunu əsas götürülməlidir (Xəlilov, 1988: 86). Müasir Azərbaycan ədəbi dilində -raq, -rək şəkilçiləri get-gedə məsuldarlığını itirmiş , yalnız bəzi dialekt və şivələrimizdə işləkiliyini saxlamışdır (Şirəliyev, 1968: 180). Üstünlük dərəcəsi. Sifətin üstünlük dərəcəsi adi dərəcəli sifətlərin önünə müxtəlif qüvvətləndirici ədat və sözləri artırmaqla yaranır. Lakin tədqiqata cəlb etdiyimiz XV əsr ədəbi materiallarında bu ifadə vasitələrinə (ən, lap, daha və s.) rast gəlinmədi. Bunların əvəzinə müasir ədəbi dilimizdə fərqli faktlara rast gəldik: Qatı. Müstəqil mənaya malik olan bu söz abidələrin dilində bəzən adi dərəcəli sifətlərə qoşularaq əlamətin normadan artıq olduğunu göstərmişdi. Məsələn; Yüküm qatı ağırdır, mərkəbim ləng (Musayeva, 2003: 158), Eylədin edib, yürəgim münhəqi, Qatı pərişanü pəşiman bəni (Musayeva, 2003: 230), Qatı yumşatdı helmin mən ğəribi (Musayeva, 2003: 189), Yürəkdəki yarəm qatıdir, yarə xəbər ver (Musabəyli, 2010: 205), Qatı qiymətlü dürlü taşlar asılmış (Musayeva, 2003: 203) Külli. Həva bir oddur abü gil yaqıcı, Kül edüb yandırır, külli yaqıcı (Musayeva, 2003: 297), Onun itigi ondan külli gedər (Musayeva, 2003: 158) , Təsəvvüf külli keçmədir özündən (Musayeva, 2003: 161), Gərək kim dünyadan külli gedəvüz (Musayeva, 2003: 176)
87 Doç. Dr. Aynur QƏDİMALİYEVA/XV. Asr Azerbaycan-Türk Edebi Dilinde Sıfatın Mukayese Derece… Lətifə günədir xeyli beğayət (Musayeva, 2003: 187); Dedi ol bizi mədh etdi beğayət, Beğayət eyləyib bizi rəayət (Musayeva, 2003: 198); Bənüm müşkül dürür halum beğayət (Musabəyli, 2010: 188); Beğayət caninə kar etdi ğürbət (Musabəyli, 2010: 219) Müasir Azərbaycan ədəbi dili üçün işləkliyini itirən beğayət sözü müasir özbək dilində işlənməkdədir (Kononov, 1960: 164).
жүктеу/скачать 42,43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|