Имашева турсынай бахытжановна
Кәсіби дамудың тұлғалық теориясы
жүктеу/скачать 6,21 Mb.
|
| 1.2 Кәсіби дамудың тұлғалық теориясы
Болашақ әлеуметтік педагогтардың өзін-өзі кәсіптік дамытуын анағұрлым нақты зерттемес бұрын, бізге дүниежүзілік тәжірбиеде қолданыстағы кәсіптік өзін-өзі дамытудың кейбір теорияларын талқылау орынды болып көрінеді, онда кәсіптік таңдаулардың және жетістіктердің мәні мен сипаты анықталады. Кәсіби дамудың барлық дерлік теориялары мыналарды болжауға бағытталған: кәсіби таңдау бағыты, мансаптық жоспарларды құру, кәсіби жетістіктердің нақтылығы, жұмыстағы кәсіби мінез-құлық ерекшеліктері, Кәсіби даму деп кәсіби білім беру, еңбек және кәсіби қызметті игеру және орындау процесінде адам психикасының өзгеруі түсініледі. Кәсіби даму объектісі қызмет субъектісі болып табылады. Оның дамуын айқындайтын факторлар әлеуметтік-экономикалық жағдай және жетекші қызмет, алдымен кәсіби-оқу, содан кейін кәсіби-білім беру және ақырында кәсіби қызмет болып табылады. Шетелдік психологияда кәсіби дамудың түрлі теориялары ұсынылған. Олардың барлығын келесі төрт бағытқа жатқызуға болады: 1) дифференциалды-диагностикалық; 2) психодинамикалық; 3) шешімдер теориясы; 4) даму теориясы. Дифференциалды-диагностикалық бағыт (Г. Боген, Г. Мюнстербергер, Ф.З. Парсонсон және т.б.) психометриялық ұғымдары мен әдістері бар дифференциалды психология болып табылады. Оның негізі мынадай постулаттар: – әрбір адам өзінің жеке қасиеттері бойынша, ең алдымен, кәсіби маңызды қабілеттері бойынша, жалғыз мамандыққа оңтайлы келеді; – кәсіби табыстылық және мамандыққа қанағаттану адамның жеке қасиеттері мен мамандық талаптарына сәйкес болу дәрежесімен негізделген; – кәсіби іріктеу саналы және ұтымды процесс болып табылады, оның барысында индивидтің өзі немесе кәсіби кеңесші жеке психологиялық немесе физикалық қасиеттерді анықтайды және олар әртүрлі кәсіптердің талаптарына сәйкес келеді; – кәсіби жетістік пен қанағаттану үшін жеке қасиеттер маңызды. Психодинамикалық бағыттағы негізгі постулат (Е. Бордин, А. Маслоу, У. Мозер, Э. Роэ, З. Фрейд және т.б.) мамандық пен кәсіби өмірді таңдаудағы орталық рөл қажеттіліктердің әртүрлі түрлеріне (витралды бейнеқосылыстардан бастап кешенді психодинамикалық механизмдерге және құрылымдық-жеке инстанцияларға дейін) жатады. Психодинамикалық бағыт адамның мінез-құлқы бейсана мен қоғамдық сананың қарсы күресімен анықталады, жеке құндылықтар мен әлемнің ішкі бейнесінің сәйкес келмеуінен туындаған қақтығыстардың рөлі атап көрсетіледі. Психодинамикалық көзқарас адам мінез-құлқын реттеудегі басшылық үшін бір-бірімен бәсекелесетін бейнеқосылғылар, мотивтер мен тартыстар арасындағы күрделі өзара әрекеттестікте жетекші рөл атқарады. Жеке тұлға бітпейтін жанжалдағы процестердің динамикалық конфигурациясы болып табылатын ұсыныста психодинамикалық бағыттың мәні көрсетілген. З. Фрейд түсіндіруде тұлғаға қатысты динамика ұғымы адамның мінез-құлқы кездейсоқ емес, жиі өзгерген болып табылады. Бұл түсінік адамның мінез-құлқын реттеудегі бейсаналық психикалық процестердің маңызын көрсетеді [70]. Е. Бординаның теориясында адамның даму мазмұнына ерте жастан бастап ұйымдық процестер (тамақтану, денені иелену және т. б.) әсер етеді. А. Маслоу тұжырымдамасында индивидтің дамуының ерте сатыларында жеткіліксіз қанағаттандырылатын қажеттіліктер өмір сүру тәсілі мен кәсіби мінез-құлықта көрініс беретін одан әрі басым себептердің пайда болуына алып келетіндігі туралы ереже енгізіледі. Шешім теориясына негізделген бағыт (Г. Рис, Д. Тидеман, Х. Томэ, П. Циллер және т.б.), ең алдымен, мамандық таңдау процесін зерттеуге бағытталған. Негізі құрылымдық жеке және ерекше шешімдер теориясын ұсыну бірақ, кәсіби таңдаудың өмірбаяндық шарттары ескерілмейді немесе ең жақсы жағдайда мәселелерді шешу процесін өзгерту ретінде қарастырылады, ал кәсіби таңдаудың өзі шешім қабылдау кезінде бағдарлау жүйесі ретінде әрекет етеді. Шешім теориясының бағыты, ең алдымен, мамандықты таңдау процесін зерттеуге бағытталған. Бұл ретте шешім теориясының құрылымдық ұсынымдары негіз болып табылады, онда кәсіби таңдаудың жеке және әсіресе өмірбаяндық шарттары жақшадан тыс шығарылады немесе ең жақсы жағдайда мәселелерді шешу процесінің модификациясы ретінде қарастырылады, ал кәсіби таңдаудың өзі әртүрлі кәсіби баламаларда және шешімдер қабылдауда бағдарлау жүйесі ретінде әрекет етеді. Мысалы, X. Томэ, X. Кэхель (1996) сыртқы немесе ішкі себептерге байланысты жеке тәжірибе процесі үзіледі, «түсініксіз» жағдай пайда болады. Осы жағдайды шешу үшін мазмұны жағынан амбивалентті жеке тұлғаның алдында тұрған мақсатқа сәйкес келетін түрлі баламалар қарастырылады; жағдайдың когнитивтік және мотивациялық құрылымы шешімде іске асырылатын бір баламаларға барлық баламаларды қамтиды. Бұл модельді операциялық ету үшін әртүрлі аралық байланыстар енгізіледі. Таңдаған болашақ мамандықты күтілетін табыс аспектісінде оның алдында тұрған кәсіби баламаларды салыстырады, ол кәсіби оқиғаның басталу ықтималдығына (мысалы, жұмыс орнын алу) құндылығының туындысымен анықталады, бұл ретте ол ықтимал жеңіліске және өзінің тәуекелге дайындығын ескереді. Кәсіби дамуды зерттеудің осы бағыты қалыптасқаннан кейін, әсіресе, қол жеткізу мотивациясы теориясымен өзара іс-қимылда ұғымдардың мазмұны да өзгереді: объективті ықтималдық орнына субъективті, пайда орнына-валенттілік тұрады. Арнайы әдістемелік аппарат – ТАТ (2001), LPS жетістіктерін тексеру жүйесі, SSE әлеуметтік бағалау, іс-әрекеттерді атрибуттауды тексеру арқылы кәсіпті таңдау компоненттерінің кең эмпирикалық зерттеулері жүргізілді (таңдаған мамандықтың беделі, талап етілетін кәсіби біліктілік деңгейі, кәсіби талап деңгейі, кәсіби қондырғылардың шынайылығы және т.б.). Еліміздің білімін жаңғырту жағдайында өз мамандығын жақсы білетін, құзыретті, еңбек нарығында бәсекеге қабілетті, мамандарды кәсіби дайындау проблемасы зор мәнге ие болуда. Осыған байланысты ЖОО студенттерін кәсіби дамытудың тұжырымдамалық тәсілдерін анықтау және олардың кәсіби өзін-өзі дамыту қажеттілігі айқын болады. Болашақ мамандардың – әлеуметтік педагогтардың өзін-өзі кәсіптік дамытуын анағұрлым нақты зерттемес бұрын – бізге дүниежүзілік тәжірибеде қолданыстағы кәсіптік өзін-өзі дамытудың кейбір теорияларын талқылау қонымды болып көрінеді, онда кәсіптік таңдаулардың және жетістіктердің мәні мен сипаты анықталады. 1. Психодинамикалық теория Өзінің теориялық негізі ретінде З. Фрейд жұмысын, адамның балалық шақтағы тәжірибесінің алдағы бүкіл тағдырына анықтаушы әсерін танудан шыға отырып, аталмыш теория кәсіптік таңдаудың және тұлғаның мамандыққа қанағаттану детерминациясының мәселелерін шешуге жүгінуде. 2. Сценарийлік теория Америкалық психотерапевт Э. Берн теориясымен байланысты, аталмыш теория сондай-ақ мамандықты және кәсіптік мінез-құлықты ерте балалық кезде қалыптасқан сценариймен таңдау процесін түсіндіреді. Сценарийлік теорияда, адамдардың біршама саны өмірде толық дербестікке қол жеткізетіндігіне сендіреді. Оның маңызды аспектілерінде (неке, балаларды тәрбиелеу, мамандықты және мансапты таңдау, ажырасу және тіпті қайтыс болу тәсілі) адамдар сценарийді басшылыққа алады, яғни, ілгері қарыштайтын бағдарламаны, ата-ананың әсерімен ерте бала кезде (6-жасқа дейін) қалыптасқан өзіндік өмірлік жоспарды және адамның мінез-құлқын анықтайды [71]. «Жоғары» мансаптық сценарийлер шынымен орын алуы үшін бірқатар шарттар орындалуы керек: ата-анасы сол сценариймен бөліскісі келеді, ал бала оны қабылдауға дайын әрі соған бейім; баланың сценарийге сәйкес қабілеттері және сценарий мазмұнына қайшы келмейтін өмірлік оқиғалары дамуы тиіс; екі ата-ананың да өздеріне тән «жеңімпаздардың» сценарийлері болуы керек (яғни. олардың сценарийлері мен оған қайшы сценарийлері сәйкес келеді). Сценарлық теорияның құрылымдық бөлімінде субъектінің жеке басының құрылымына және «Мен» күйлерінің біреуінің (Ата-ана, Ересек, Бала) үстемдігіне байланысты кәсіби таңдаудың мазмұны түсіндіріледі. Кейбір адамдар үшін «Мен» үстем жай-күйі «олардың кәсібінің басты сипаттамасына айналады: діни қызметкерлер - негізінен Ата-аналар; диагнозшылар – Ересектер; клоундар – Балалар». Өзін догматикалық Ата-ана ретінде ұстайтын тұлға – ауыр жұмыс істейтін және басқаның алдындағы міндет сезімі бар, басқаларды айыптайтын, сынайтын және басқаларды басқаратын адам, әдетте, басқа адамдарға билікті жүзеге асырумен байланысты кәсіптерді таңдайды (әскери, үй шаруасындағы әйелдер, саясаткерлер, компания президенттері, діни қызметкерлер). Тұрақты Ересек адам ретінде әрекет ететін тұлға әділ, фактілер мен қисынға негізделеді, ақпаратты алдыңғы тәжірибеге сәйкес өңдеуге және жіктеуге тырысады. Мұндай адамдар абстрактілі ойлау бағаланатын және адамдармен қарым-қатынас жасауды талап етпейтін мамандықтарды таңдайды (экономика, есептеу техникасы, химия, физика, математика). Кәсіби таңдау теориясы 70-ші жылдардың басынан бастап дамыған американдық зерттеуші Холландтың кәсіби таңдау теориясы кәсіби таңдау жеке тұлғаның қандай түрімен байланысты деген ұстанымды алға тартады. Америкалық зерттеуші Д. Холландтың кәсіптік таңдау теориясы Аталмыш теория кәсіптік таңдау жеке тұлғаның қандай типі қалыптасқандығымен шартталатыны туралы ережені алға тартады: реалистік, зерттеуші, әртістік, әлеуметтік, кәсіпкерлік немесе конвенциальды. Әрбір тип – ата-аналарын, әлеуметтік класын, табиғи ортасын, тұқым қуалаушылықты қоса алғанда, мәдени және жеке бас факторлары арасындағы типтік өзара әрекеттестіктің өнімі. Ол өзін белгілі бір адамдармен, объектілермен қоршауға ұмтылады, белгілі бір проблемаларды шешуді көздейді, яғни, өз типіне сәйкес келетін ортаны құрады. Сөйтіп, тұлға қызметтің кейбір түрлерін «үйренуді» дұрыс деп есептейді, олармен қатты әуестену, белгілі бір қабілеттердің қалыптасуына алып келеді, нақты мамандықтың ішкі таңдауын шарттайды. жүктеу/скачать 6,21 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|