Имашева турсынай бахытжановна
жүктеу/скачать 6,21 Mb.
|
imasheva-t-b-povtor-phd-s-sp
| 3. Адамның инкультурация факторы
Адамға мәдениеттің сол немесе басқа саласында өз талаптарын анықтау, оны бірден байқап көру маңызды, бұл басында мәдениет салаларының ең болмаса бірінде, идеалда – олардың әрқайсысында оның жеке шығармашылығы арқылы анағұрлым ықтимал болады. Бірақ адамға белсенді-шығармашылық ұстанымға қабілетін ешкім бере алмайды; оны олардың өздері ғана; өзін-өзі өзгертуге бағытталған ұзақ мақсатты ұмытылыс күші нәтижесінде біртіндеп игере алады. Осылайша, диалектикалық өзара байланыс қатысады: мәдениетті меңгеру, бір жағынан, адамның өзін-өзі дамыту өнімі болады, сол уақытта игерілген мәдениет деңгейі оның одан әрі өзін-өзі дамыту алғышартына және факторына айналады. Басқаша айтқанда, жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуы тәрбиеленушіге оның бағыттылығын, қарқындылығын, тиімділігін байланыстыратын мәдениетті игеруіне көмек ретінде инкультурацияның қозғаушы күші болып табылады. 4. Адамды әлеуметтендіру жолы Адамның өзін-өзі дамыту процесі неғұрлым жемісті жүретін болса, соңғысы өзін және қоршаған болмысты соғұрлым көп түсінеді, бейімделу қабілетін, сосын бейімделмеген белсенділікті арттырады. Студент өзін-өзі дамытуда оқытушыларлардың қолдауымен және осыған орай қызмет пен қарым-қатынаста субъектілік тәжірибесін мақсатты түрде кеңейте жүріп, адамдармен байланыс орнату және оларды түсіну машықтары, қызметін ұйымдастыру, топпен өзара әрекеттесу, шартты қарым-қатынастар, күрделі жағдайларды шешуде шығармашылық және т.б. түрінде әлеуметтік өзара әрекеттесуде жаңа «еркіндік дәрежесіне» ие болады. Мұнда сонымен қатар кәсіби өзін-өзі дамыту мен әлеуметтендіру арасында диалектикалық байланыс байқалады: табысты әлеуметтендіру адамның өзін-өзі дамытуын маңыздандырады, бірақ әлеуметтендірудің өзі өсіп келе жатқан адамның өзінің жеке басының нақ өзін-өзі дамыту процесінде және негізінде талаптар мен қабілеттерге анағұрлым сайма-сай бола алады. 5. Жеке тұлғаның кемелдену критерийлері Жеке тұлғаның кемелденуі жай ғана оның негізгі сипаттамаларының әрқайсының дамығандығының жоғары деңгейі ретінде емес, олардың құндылықты түйін маңайына шоғырланғандығы ретінде, қызмет етуде, тәрбеленуде, білім алуда, өзін-өзі дамытуда игерген қасиеттердің жоғары шоғырлануы ретінде түсінуге болады, осының салдарынан жеке тұлға құраушылардың толықтығына, өзара толықтырғыштығына және ең бастысы, өзара анықталуына негізделген қайсыбір тұтастық ретінде көрінеді. Басқаша айтқанда, кемелділік туындамайды, өздік ұйымдастырудың анағұрлым жоғары деңгейіне ұмтыла отырып, баяу «қалыптасады». Осы әрекет жүретін процесс, қорыта келе, жеке тұлғалық өзін-өзі дамыту болып табылады. Өзінің саналылық, мақсаттылық деңгейімен, құндылықты түйінімен, жүзеге асыру бағыттылығымен, әдістерімен, стилімен, рухымен ол жеке тұлғаның кемелділік критерийі ретінде қатысады. Жеке тұлғалық өзін-өзі дамытудың түрлі деңгейлерінің болуы жеке тұлға кемелділігінің түрлі деңгейлерінің болуын байқатады. Тағы да жеке тұлғаның өзін-өзі дамыту және оның кемелділігінің арту процестерінің диалектикалық өзара байланысы айқын. Сонымен, психологиялық аспектіде жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуы сыртқы факторлардың әсерінен жеке қабілеттерді дамыту іс-әрекетінің жеке маңызды мағынасын саналы түрде қалыптастырудың әлеуметтік-мәдени процесі болып табылады. Педагогикалық қырынан "кәсіби өзін-өзі дамыту" ұғымы қазіргі гуманистік білім беру процесі үшін барған сайын маңызды бола түсуде, жеке тұлғаға бағытталған білім беру мақсаттары, мазмұны мен құралдары үшін негізгі сипаттама ретінде әрекет етеді, оның әртүрлі көріністерінде шығармашылықпен таныстыру арқылы қарастырылады. Антропологиялық-гуманистік бағыттағы зерттеушілердің еңбектерінде (П.П. Блонский, К.Н. Вентцель, П.Ф. Каптерев, М.М. Рубинштейн және т.б.), өзін-өзі жүзеге асырудың күші мен мүмкіндіктеріне деген сенім және оның қалыптасуы мен дамуы процесінде адамның мүдделеріне, қажеттіліктері мен мотивтеріне мұқият қарау жатыр. Д. Ушинский, адамды тәрбие пәні деп атай отырып, жеке тұлғаны қалыптастыру және дамыту процесін қатаң басқаруды емес, адам мен адамзаттың ең үлкен қажеттіліктерін қанағаттандыру өнерін – олардың адам табиғатын жетілдіруге деген ұмтылысын білдірді В.А. Сухомлинский, оның педагогикалық тұжырымдамасының негізі шығармашылыққа оның әртүрлі көріністерімен таныстыру арқылы тұлғаның өзін-өзі дамытуы болды [55]. В.И. Андреева, ол кәсіби өзін-өзі дамыту процестерінің тиімділігін арттыруға және күшейтуге бағытталған субъектілік-субъектілік бағдарлаудың шығармашылық қызметінің ерекше түрі ретінде анықтайды Л.Н. Куликова педагогикалық аспектіде тұлғаның кәсіби өзін-өзі дамытуы жеке тұлғаның "өзінің әлеуметтік өнімділігін күш салу және бірлескен іс-әрекеттегі қабілеттерін мақсатты дамыту арқылы күшейтудің жеке тәсілі ретінде анықталады" [56]. Осылайша, кәсіби өзін-өзі дамытудың қозғаушы күштеріне мақсаттары, міндеттері және оларға қол жеткізуге арналған құралдар арасында, оларды қанағаттандыруға арналған ұмтылыстар мен мүмкіндіктер арасында, өзгергіштікке және қалыптасқан стереотиптерге беталыстар арасында, адам өміріндегі ескі мен жаңа арасында туындайтын әрекет субъектісі ретінде жеке тұлғаның ішкі қайшылықтарын жатқызуға болады. Демек, кәсіби өзін-өзі дамыту процесі – ол үздіксіз өзін-өзі өзгертуге, өзін-өзі дамытуды саналы түрде басқаруға, мақсаттарды таңдау, өмірлік мақсаттарға сәйкес амалдар мен тәсілдерді жетілдіру бойынша тұлғаның мақсатты қызметінің процесі. Педагогикалық тәсіл білім беру кеңістігінде тұлғаның өзін-өзі дамытуын қарастырады. Педагогикалық зерттеулер өзін-өзі дамытуға ықпал ету мүмкіндіктерін іздеуге, тұлғаның өзін-өзі дамытуға ықпал ету технологияларын әзірлеуге, оны өзін-өзі дамыту құралдарымен қаруландыруға, педагогикалық әдістермен өзін-өзі дамытуды кешенді қолдауға бағытталған. Педагогикада өзін-өзі дамыту оқыту мен тәрбиелеудегі жеке тұлғаның белсенділігін білдіретін ұғымдар тобына кіреді. Бұл топқа кәсіби өзін-өзі дамытумен қатар «өзін-өзі жетілдіру», «өзін-өзі тәрбиелеу», «өзін-өзі оқыту» ұғымдары енгізілген. Бұл ретте өзін-өзі жетілдіру және өзін-өзі тәрбиелеу тұлғаның өзін-өзі дамыту құралы ретінде қарастырылады. Бұл жеке тұлғаның «мен қандаймын?», «қолымнан не келеді?», «қандай бола аламын» - деген сауалдарға жауап іздеудегі тоқтамайтын ізденісімен байланысты. Бұл ретте қазақ ағартушыларының қалдырған мұралары да баршылық. Қазақ тарихындағы ғұламалардың еңбектері мен құнды ой-пікірлері жеке тұлғаның кәсіби өзін-өзі дамытуға арналған. А. Құнанбаев, Ш. Құдайбердиев, Ы. Алтынсарин, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, сияқты ұлы ғұламалар адамды аса жоғары құндылық ретінде бағалай отырып, оны табиғаттың, тірі дүние дамуының керемет нәтижесі, сондықтан да ол керемет пен марапатқа әбден лайық деп түсіндіреді. Мәселен, Абай Құнанбаевтың өзін пайымдап, іс-әрекетін санаға салып өзі жайлы «ашумен ызаға да жақтым шырақ» дегені бар. Сонымен бірге ағартушы адамның табиғи және әлеуметтік жақтарының ара-қатынасына, адамгершілік, кемелдену, гуманизм идеяларын өзгеше пайымдайтын сананы тудырды. Ал, А. Байтұрсынов «Қазақтың бас ақыны» деген мақаласында оның шығармаларын қазақ үшін теңдесі жоқ мұра дей келе, тәрбиелік мәнін атап көрсеткен. Осы тұрғыдан алып қарағанда, Абай Құнанбаев шығармасындағы жоғарыда біз келтірген адамның өзін тануына қатысты пікірлерін мына сипатта тұлғаның өзін тануына пайдалануға болады. Кәсіби өзін - өзі дамытудың басты мақсаты, адамның өзін саналы қабылдау арқылы, бойындағы талапқа қайшы келетін тұстарын жойып, жақсыларын дамыту. Жастардың бойында өзін-өзі тәрбиелеу мен өзін-өзі дамытуын қалыптастыруда белгілі бір қоғамдық-саяси және идеалды адамның атқаратын рөлі жоғары. ЖОО бұл саладағы жұмыс жүргізілуі міндетті, әрі маңызды. Әрбір жас маманның еліктейтін ұлы адамдары болуы керек. Ғылымның қай саласы болмасын ұлы адамдардың қай-қайсысынан алсақ та, оның жас кезінде үлгі тұтқан, солардай болсам деп армандаған жеке тұлғалардың болғанын айтады. Оған ағартушы Абай Құнанбаевтың ұлы тұлғаларға еліктеп өсу туралы айтқан өлеңі дәлел бола алады. Пікіріміздің бір дәлелі ретінде солардың бірін мысалға келтіргенді жөн санаймыз. «...Болмасаң да ұқсап бақ, Бір ғалымды көрсеңіз. Ондай болмақ қайда деп, Айтпа ғылым сүйсеңіз» [57]. Сондықтан, жастарға ондай адамдармен жиі-жиі кездесулер ұйымдастырып, олардың өмірлері мен жетістікке жету жолындағы қиындықтары мен табыстары туралы айтып отыру қажет. Өзін-өзі дамыту ұғымы арқылы адамның ішкі дүние танымындағы құбылыстарды, олардың қоршаған ортамен өзара байланысын көреміз. Өзін-өзі дамытуда «өзін-өзі тану», «өзін-өзі өзектілеу», «өзін-өзі жетілдіру», «өзін-өзі тәрбиелеу», «өзін-өзі басқару», «даму» және «қалыптасу», «саналы пайымдау», «өзінді талдау» сияқты ұғымдар да кездеседі. Осы тұрғыдан біз жоғарыда айтылған өзін-өзі тәрбиелеу, өзін-өзі жетілдіру мен өзін-өзі дамыту мәселелеріне қазақ ағартушыларының бірі Ш. Құдайбердіұлының еңбектерінде қарастырылғаны туралы атап өткіміз келеді. Оның «Үш анық» атты философиялық еңбегінде тұлғаны рухани қалыптастыру мәселесіндегі маңызы ерекше екеніне тоқталуға болады. Ш. Құдайбердиевтің «Үш анық» шығармасы жан мен тәннің өзара байланысын көрсете отырып, ақылдылыққа, ынсаптылыққа, мейірімділікке тәрбиелеу, ақыл мен мінез үйлесімділігін қалыптастыру сияқты парасаттылыққа шақырады. Шәкәрім рух пен нәпсі, ақыл мен ой, сенім мен махаббат, ақиқат, жүрек жылуы сияқты рухани ілімді талдап берді. Адам өміріндегі мақсатты - өзін-өзі танып, таза ақылына салып, ақ пен қараны жақсы ой мен жаман ойды ажыратып, тура жолын, өмірдегі өз орнын таба білу рухын өсіріп, нәпсісін тиып тәрбиелеу Шәкәрімнің басты қағидасы болды [58]. Жастар өзін-өзі тәрбиелеу ұғымын түсінгенімен өзін-өзі дамыту туралы түгелімен біле бермейді. Кейбірі бұл білмегенін дұрыс адамға қажет емес деп ойлайды, үшіншілері, мұндай жұмыстың жүргізілетінінен мүлде хабары болмайды. Сондықтан ұлы адамдардың өмірінен мысал келтіре отырып, олардың өз кемшілігімен қалай күрескенін мысалдар келтіре отырып түсіндірген. Солардың бірі ұлы ағартушы-ғалым Сұлтанмахмұт Торайғыров. Ол өз еңбектерінде: «Жақсылық көрсем, өзімнен, жамандық көрсем, өзімнен, тағдыр қылды деулерді шығарамын сөзімнен», - деп жазған [59]. Осылайша, халқымыздың ұлы ағартушыларының еңбектеріндегі ең басты такырып-ізгі адам тәрбиелеу. Осыған орай, әрі қарай қарастыруды талап ететін негіздемелері ретінде келесі тұжырымдамаларды айтамыз: педагогикалық процестің тұтастығы, адам мәдениеті мен адамгершілігінің қайта жаңаруы ретіндегі тәрбиенің тұтастығы, аксиологиялық көзқарас. Оларды тұлғаға бағдарлаушылық білім берудің ғылыми негіздерін өндіріп, біріктіреді. Оның мәні – болашақ маман тұлғасының өзін-өзі дамытуына және әлеуметтенуіне бағытталған, индивидтің тұлғалық қызметтерін дамытуға бағытталған педагогикалық жүйенің бағдарлануында. Біздің көзқарасымыз бойынша, тұлғаға бағдарлаушылық көзқарасы оқыту процесі барысында әр студенттің тұлғасы дамуы үшін ыңғайлы білім беру ортасын жасауға бағытталған. Кәсіби өзін-өзі дамыту әлеуметтік педагогтың нақты жағдайда оңтайлы іс-әрекеттер өлшемі деп айтуға болады. Осылайша, білім беру мақсаттарының қатарына жеке тұлғаның өзіндік даму субъектісі ретінде қалыптасу процесі кіреді. Психологиялық-педагогикалық ғылымда, жеке тұлғаның кәсіби өзін-өзі дамытуын түсінудің түрлі тәсілдері ойластырылатын жұмыстардың кең шеңбері болады: ол өзін-өзі тәрбиелеу, өзін-өзі қалыптастыру ретінде қабылданады (А.Я. Арет, А.И. Кочетов, А.Н. Лутошкин, Л.И. Рувинский), немесе адамның басқа тірі организмдермен ортақ эволюциялық қалыптасу процесімен бірігеді (П.Ф. Каптерев); жеке тұлғаның ішкі қарама-қайшылықтар әсерінен туындайтын дамуды талап етуін жүзеге асыру нәтижесіндегі белсенділік ретінде түсіндіріледі (И.Ф. Харламов). Б.З. Вульфов және В.Д. Иванов кәсіби өзін-өзі дамытуда ең алдымен адамның өзін өзгертуде, өзінің рухани талаптарын, шығармашылығын, барлық тұлғалық әлеуетін ашу мен байытуда, табиғи физиологиялық, физикалық, психикалық және әлеуметтік даму процесінде өзін-өзі тәрбиелеу мүмкіндігіне деген сенімін жүзеге асыруда жеке белсенділігін көреді [60]. Берілген жағдайда авторлар жеке тұлғаның өзінің даралығын дамыту мен сақтауға ұмтылысын және талабын атап өтеді. Басқаша айтақнда, «өзін-өзі дамыту» ұғымының педагогикалық аспектін ашып көрсетуде жеке тұлғаның субъектілігі, адамның жеке «өзіндігін» дамытуы, оның өзін-өзі қалыптастыруға қабілеттілігі, әлемнің тұтас бейнесінде өз бейнесін жасау мүмкіндігін, қызметте және қарым-қатынаста өз қабілеттерін жүзеге асыруда өзін маңыздандыруға, өз қабілетін жетілдіруге және өзін-өзі танытуға қабілеті атап өтіледі. Жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуының психологиялық тәсілі оны «адамды қалыптастыру» механизмі ретінде анықтауға мүмкіндік береді. Б.М. Мастеров «кәсіби өзін-өзі дамыту өзінің жеке басына бағытталған шығармашылық» деп атап өтіп, басқа көзқарасты ұстанады [61]. «Шығармашылық тұлғаны дамыту педагогикасы» еңбегінде Г.И. Железовская және А.В. Елисеева кәсіби өзін-өзі дамытуға мынадай анықтама береді: «Өзін-өзі дамыту – жеке тұлғаның психологиялық мәртебесінің белсенді, реттілікпен, прогрессивті және тұтастай қайтымсыз сапалы өзгеру процесі. Өзін-өзі дамыту – бұл өз қабілетін жетілдіруге, өзін-өзі тәрбиелеуге, өзін тұлға ретінде қалыптастыруға деген талап». Осылайша, жоғарыда қарастырылған кәсіби өзін-өзі дамыту процесінің тәсілдерін негізге ала отырып, төмендегілерді анықтауға болады. Өзін-өзі дамыту туралы, адамның қалыптасуға және өзінің жеке өмірінің түпнұсқалы субъектісі болуға басты қабілеттілігі туралы айтуға болады. Осы тұрғыдан кәсіби өзін-өзі дамытуды жеке тұлғаның өзінің адамгершілік қасиеттерін, зияткерлік және әлеуметтік қабілеттері мен мүмкіндіктерін, өзінің физикалық, психикалық және рухани күштерін, өзін тұтас тұлғаның мінсіз бейнесіне дейін «толық қалыптастыру» мақсатында саналы, сапалы және қайтымсыз өзгерту процесі ретінде анықтауға болады. Алайда, басқа, анағұрлым тар, бірақ маңыздылығы кем түспейтін тәсіл бар, оны Г.И. Цукерман: «өзінің «өзіндігін» дамыта отырып, тұлға өз қабілетін жүзеге асырады» деп бөліп қарайды [63]. Кәсіби өзін-өзі дамыту ұғымында автор, тек адамның өзінің даралығын, тұтас тұлғалығын, өзінің «Менін» толық өз бетінше жүзеге асыру үшін қалыптастыруда саналы түрде істейтінін ғана атап өтеді. Осындай өзін-өзі дамыту өзін тұтас тұлға, оның үстіне дара тұлға ретінде саналы түрде құрастыру мақсатын көздейді. Біз мұнда стихиялы өз бетінше жүзеге асыру ісін қозғаймыз. Жаңа заманғы педагогика өзін-өзі дамыту процесінің анғұрлым кең ұғымын қолданады, оның астарынан «жеке тұлғаның жеке тәжірибесін және рухани-адамгершілік күшін ішкі «Меніне» және маңызды әлеуметтік күтілуіне сәйкес байыту ретінде үздіксіз өзін-өзі өзгерту бойынша өз бетінше, тұтас, құндылық-бағдарлы қызметінің процесін» түсінеміз. Яғни берілген жағдайда өзін-өзі дамыту адамның өзін өзгертуге және осындай өзгерту құралдарын меңгеруге ұмытылысы ретінде; басқа «өздік процестерден» кейін жүретін және соларға сүйенетін ерекше процесс ретінде қарастырылады. Мәнмәтінде өзін өзі дамыту қызметін О.С. Анисимов те қарастырады, ол оны «кәсіби өзін-өзі дамыту әлеуметтік-ұйымдастырылған процестеріне тән талаптарды жүзеге асыру негізін құрайтын қалыптастыру және қалыптасқан қабілетін байқату нәтижелерін» түсінеді [63]. Қазақстанда авторлар әлеуметтік педагогиканың әр түрлі сұрақтарын басқалармен салыстырғанда жақында ғана қарастыра бастады. Келесі қазақстандық ғалымдардың еңбектерінің үлкен маңыздылығы бар. Оларда, нақты айтқанда, казақ халқының педагогикалық-психологиялық ойларының пайда болуы мен дамуы туралы зиялы тұлғалардың ерекшеліктерін зерттеумен байланыстырып сөз етіледі; адам тұлғасының дамуына қазақ халық педагогикасының әсері туралы ғылыми-педагогикалық негіздерін Қ.Б. Жарықбаев, С. Қалиев қарастырған; Р.И. Бурганова әлеуметтік педагогтардың кәсіби дайындығының үрдісін зерттеді, болашақ әлеуметтік педагогтың студент жастармен жұмысқа дайындығын қалыптастырудың мазмұнын теориялық тұрғыдан негіздеп, әдістемесін әзірледі, Е.З. Батталханов оқушы жастардың гуманистік дүниетанымының қалыптасу мүмкіндіктері мен жағдайларын әлеуметтік педагогиканың мәселесі ретінде зертте, Г.Ж. Меңлібекова болашақ ұстаздарды әлеуметтік-педагогикалық жұмысқа дайындаудың жүйесін құрудың теориялық-әдіснамалық негіздерін қарастырды, болашақ ұстаздардың әлеуметтік педагогикалық жұмысқа дайындығын қалыптастырудың құрама бөліктері мен жағдайларын интеграцияланған жеке тұлғалық білім беру ретінде анықталады, М.Т. Баймуканова болашақ әлеуметтік педагогтарды дайындаудың негізін зерттеді. Болашақ әлеуметтік педагогтардың студенттік жастармен отбасын құру бойынша жұмысқа деген кәсіби дайындығын қалыптастырудың әдістемесін әзірлеу мақсатында жоғары оқу орнындағы әлеуметтік педагогтарды кәсіби дайындаудың үрдісі оның зерттеуінің нысаны болып табылады. Сонымен қатар, І.Р. Халитова әлеуметтік тәрбие, әлеуметтік педагогикалық іс-әрекет мәселелері төңірегінде еңбектер жазса [64], Ғ.У. Қабекенов, Б.Ә. Есенбаева Ресей тарихындағы және Қазақстандағы әлеуметтік педагогикалық ойлардың даму тарихын зерделеген. Әлеуметтік педагогикалық аспектіде, Әлеуметтік мұғалімнің кәсіби өзін-өзі дамытуының мәнін неғұрлым толық анықтау үшін біз осы процестің негізгі тұжырымдамаларын қарастыру қажет деп санаймыз. Тұлғаның кәсіби өзін-өзі дамытуына акмеологиялық көзқарас тұрғысынан Э.Ф. Зеердің тұжырымдамасы қызықты [65], ол кәсіпқойдың "өмір жолы" туралы айтуға мүмкіндік береді, өйткені ол оның басынан бастап саммитке дейінгі негізгі кезеңдерді қамтиды. Бұл өмір жолы кәсібилендірудің бес кезеңінен тұрады: 1. Көтерме (лат. optatio-қалау, таңдау)-жеке-жеке және жағдаяттық ерекшеліктерді ескере отырып, мамандық таңдау. 2. Кәсіби дайындық-кәсіби білім, Дағдылар мен қабілеттерді игеру. 3. Кәсіби бейімделу-мамандыққа кіру, әлеуметтік рөлді игеру, кәсіби өзін-өзі анықтау, қасиеттер мен тәжірибені қалыптастыру. 4. Кәсібилендіру-позицияларды қалыптастыру, жеке және кәсіби қасиеттерді біріктіру, міндеттерді орындау. 5. Кәсіби шеберлік-тұлғаны кәсіби қызметте жүзеге асыру. Э.Ф. Зеердің тұжырымдамасына ұқсас Н.Ю. Волянюктің зерттеуі. Автор маманның кәсіби өзін-өзі дамыту көрсеткіштерін келесі сипаттамалардың жиынтығын қарастырады: "маман", "кәсіби", "кәсібилендіру", "кәсіби генезис" (тұлғаның қалыптасуы, дамуы),"кәсіби маманның психологиялық қалыптасуы". Ресейлік және отандық ғалымдар еңбектеріндегі «кәсіби өзін-өзі дамыту» ұғымының мағынасына контент – талдау 1-кестеде келтірілген. Кесте 1 – Ресейлік және отандық ғалымдар еңбектеріндегі «кәсіби өзін-өзі дамыту» ұғымының мағынасына контент –талдау
1-кестеге сүйене отырып, біз мынадай қортынды жасай аламыз, кәсіби өзін-өзі дамыту – ол үздіксіз өзін-өзі өзгертуге, өзін-өзі дамытуды саналы түрде басқаруға, мақсаттарды таңдау, өмірлік мақсаттарға сәйкес амалдар мен тәсілдерді жетілдіру бойынша тұлғаның мақсатты қызметінің процесі. Яғни тұлғаның өмірінде де және дамуында да өмірдің барлық бағыттарында оның ішкі «қалыптасу» күші анықтаушы болып табылады. Адам – әлеуметтік жаратылыс болғандықтан, өзін-өзі дамыту процесі субъектінің, оның дамуында үлкен роль атқаратын, белсенді қызметтік процеске қосылуынсыз жүзеге асырылмайды. С.Л. Рубинштейн атап өткендей, «әрқашанда адам алдында ол үшін маңызды міндеттер тұруы қажет, оларды шешуде сол міндеттер қосылуы қажет». Белсенді қызметтің арқасында ғана жеке тұлға кәсіби ортада жетістікке қол жеткізе алады. Демек, мұнда жеке тұлғаның кәсіби өзін-өзі дамуы туралы айтуға болады. Кәсіби өзін-өзі дамыту дегеніміз адамның өзін-өзі өзгертудегі, рухани қажеттіліктерін, шығармашылығын, жеке әлеуетін ашудағы, байытудағы өзіндік белсенділігі. Кәсіби өзін-өзі дамыту субъектінің мінезін, қабілеттерін және даралығын дамытуға бағытталған қызметін біріктіреді. Кәсіби өзін-өзі дамыту кәсіби қызметте кәсіби маңызды жеке қасиеттер мен қабілеттердің, кәсіби білім мен дағдылардың өсуі, қалыптасуы, интеграциясы және іске асырылуы, адамның ішкі әлемінің белсенді сапалы білімі, оның түбегейлі жаңа құрылымы мен өмір сүру тәсіліне әкеледі. Кәсіби өзін-өзі дамыту проблемасының негізгі идеясы іс-әрекеттің жеке дамуын анықтау идеясы болып табылады, сондықтан адам оның мамандыққа сәйкестігі және ондағы қызметтің сәттілігі тұрғысынан зерттеледі. Кәсіби маманның қалыптасуы кәсібиліктің де, жеке дамудың да бірлігі нәтижесінде мүмкін болады. Е.А. Власова кәсіби өзін-өзі дамытудың мәнін анықтауға екі көзқарасты анықтайды [66]. Бірінші тәсіл жеке тұлғаның дамуы мен өзін − өзі дамытуымен байланысты, ал екіншісі-адамды кәсіби қызметтің белгілі бір жүйесіне "енгізумен" байланысты. Кәсіби өзін-өзі дамытудың осы тәсілдерін біріктіретін – бұл адамның жеке сипаттамалары мен әлеуметтік-мәдени ортаның өзара әсері, процестің "кезеңдері", жеке даму мен кәсіби дамудың тәуелділігі туралы ереже. Осылайша, кәсіби өзін-өзі дамыту – бұл жеке тұлғаны қалыптастыру процесі (кең мағынада) және оның өзін-өзі дамыту, оқыту, кәсіби қызмет және өзара әрекеттесудегі кәсібилігі. Кәсіби және жеке өзін-өзі дамытудың мәні оның функцияларында ашылады. Е.Е. Чудина маманның кәсіби өзін-өзі дамытудың келесі функцияларын анықтайды: мақсатты (болашақ маманның құндылық-семантикалық бағдарларын анықтайтын); рефлексивті (болашақ маманның өзін-өзі үйренуін ынталандыратын, өз бетімен жұмыс жасау, өзінің өмірлік және кәсіби тәжірибесін іздеу және жеке бағалау); нормативтік (құқықтық қатынастарды алдын-ала анықтау), белсенді өзара әрекеттесу (болашақ маманның белсенділігі мен белсенділігін анықтайтын, өзін-өзі дамыту механизмін іске қосатын) [67]. Бұл функцияларды бөліп көрсету болашақ кәсіби өзін-өзі дамыту туралы түсінігін университетте білім беру мақсаты ретінде анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, белгілі бір автономиясы, осы функцияларды көздейді тығыз өзара байланысты. Функцияларды талдау кәсіби өзін-өзі дамытудың келесі өзара байланысты компоненттерін бөлуге мүмкіндік береді: өзін-өзі тану – өзін-өзі бағалау-өзін-өзі ұйымдастыру – өзін-өзі басқару. Бұл компоненттердің әрқайсысы біркелкі дамымайды, бірақ соған қарамастан олардың біреуінің өзгеруі кез-келген басқа дамудың шарты болып табылады. Зерттеулер көрсеткендей, университетте оқу болашақ маманның кәсіби өзін-өзі дамытуының қалыптасуы үшін ең қолайлы кезең болып табылады, себебі дәл осы уақытта өзін-өзі тану қарқынды дамып келеді, өзін-өзі бағалау, өзін-өзі ұйымдастыру және өзін-өзі басқару дағдылары қалыптасады. Осылайша, қазіргі заманғы талаптардың деңгейіне сәйкес болу үшін болашақ маман арнайы ұйымдастырылған дайындық жүйесінде сәтті айналысып қана қоймай, сонымен қатар өз бетімен үздіксіз жұмыс істеп, кәсіби өзін-өзі жетілдіруі керек. Н.М. Борытконың пікірінше, кәсіби өзін-өзі дамыту өзінің айқын кезеңдері бар сызықты емес (дискретті) процесс. Бұл дағдарыспен бірге секіруден басқа мүмкін емес. Кәсіби өзін-өзі дамыту дағдарыстары күрделі көрініске ие, өйткені олар ішкі факторларға, сыртқы жағдайларға және олардың өзара әсеріне байланысты. Сонымен қатар, өзін-өзі дамытудың ішкі факторларының жоғарылауымен маманның кәсіби еркіндік дәрежесі ғана емес, сонымен бірге оның қызметінің тұрақтылығы да артады [68]. Кәсіби өзін-өзі дамыту дамыту деңгейінің өтуі адамның бейімділігіне, қабілеттеріне және өз қызметіне байланысты жеке шығармашылық, ішкі анықталған процесс болып табылады. Кәсіби білім беру жүйесінің сыртқы шарттары, сонымен қатар, маманның кәсіби және жеке қалыптасу процесінде оның өзін-өзі дамыту дағдарыстарын анықтайды. Демек, кәсіби өзін-өзі дамыту тек өзінің кәсіби өсуі үшін жауапкершілікті қабылдау арқылы мүмкін болады, дағдарыстар мен қиындықтарды қабылдау өмірдің құлдырауы ретінде емес, өзін-өзі анықтау және болашақ табысқа жету мүмкіндігі ретінде. Кәсіби өзін-өзі дамыту процесі жеке тұлғаның өмір сүру формасы ретінде әрекет етеді, студенттердің іс-әрекетінде, қарым-қатынасында, мінез-құлқында көрініс табады, бұл одан әрі өзін-өзі дамытуға түрткі болады. Кәсіби өзін-өзі дамыту тиімді болады, егер: а) білім беру саласындағы студенттің өзіндік қызметі өзін-өзі тәрбиелеудің мақсатты жүйесі арқылы жүзеге асырылады; ә) өзін-өзі реттеуді қалыптастыру бойынша өзін-өзі оқыту әдістерін меңгеруде студенттерге мақсатты біліктілік психологиялық-педагогикалық түзеу көмегі жүзеге асырылатын болады; б) студенттердің өзін-өзі дамыту процесін педагогикалық қамтамасыз ету жоғары кәсіби болады. Сондықтан, болашақ маманның кәсіби және жеке өзін-өзі дамытуы білім беру процесінде белсендіріліп, түзетілуі керек. Болашақ маманның кәсіби және жеке өзін-өзі дамытуының келесі факторлары бар: – студенттің кәсіби-тұлғалық өзін-өзі дамытудың маңыздылығына сенімі; – оның шындықты және ондағы өзін шығармашылық қабылдау, түсіну және өзгерту қабілеті; – жоғары оқу орнының білім беру үдерісінің студенттің кәсіби-тұлғалық өзін-өзі дамытуына бағытталуы. Болашақ маманның кәсіби және жеке өзін-өзі дамыту процесін талдай отырып, оның механизмдерін қарастыру қажет. Ал, кәсіби өзін-өзі дамытудың басты механизмі адамның өзіне бағытталған әсері ретінде қайшылықтарды шешу, адамның үнемі күрделене түсетін шығармашылық міндеттерін шешу деп санайды [69]. Басқаша айтқанда, кәсіби өзін-өзі дамыту механизмі болашақ маман өзінің жеке білім беру және дамыту кеңістігінің нақты өзін-өзі ұйымдастыруы ретінде пайда болады, онда ол кәсіби қалыптасу мен өзін-өзі дамыту субъектісі ретінде әрекет етеді. Б.З. Вульфов, В.Н. Харькин, В.Э. Чудновский және басқа ғалымдардың зерттеулерін талдау кәсіби өзін-өзі дамытудың тағы бір механизмін – студенттердің нақты кәсіби жағдайларды жасау арқылы дамитын рефлексияны анықтауға мүмкіндік берді. Нәтижесінде студенттер болашақ кәсіби еңбек элементтері бар іс-шараларға қатысу мүмкіндігіне ие болады, бұл қызығушылықты қалыптастыруда ерекше рөл атқарады және болашақ кәсіби қызметте өзін сезінуге көмектеседі. Мұндай іс-әрекетті орындау кезінде рефлексияны ұйымдастыру болашақ маманға болашақ мамандығына өзін "сынап көруге" көмектеседі, ал оның өзіне, ойлау тәсіліне, темпераментіне, мінез-құлқына және қасиеттеріне, таңдалған мамандық туралы қолданыстағы идеяларға қойылатын талаптары оның құндылығын түсінуге көмектеседі. Осылайша, студенттер үшін рефлексияға сүйене отырып, нақты кәсіби жағдайларды модельдеу студенттерге болашақ мамандығын игеру кезінде шығармашылық көрсетуге мүмкіндік береді, студенттер үшін еңбек құндылығын өзектендіруге мүмкіндік береді, бұл өз кезегінде, студенттердің болашақ маман ретінде тұлғалық-кәсіби дамуына әсер етеді. Алайда, адамның қатысуынсыз, оның ұмтылыстарынсыз, кәсіби дайындықта жоғары нәтижелерге және болашақ маманның кәсіби өзін-өзі дамытудың жоғары деңгейіне қол жеткізу мүмкін емес. Осыған байланысты кәсіби дайындық тиімділігінің негізгі критерийі студенттердің кәсіби және жеке өзін-өзі дамытуға дайындығын қалыптастыру болып табылады. Біз іс-әрекетке дайындықты жеке тұлғаның тұтас көрінісі ретінде қарастырамыз, кәсіби өзін-өзі дамытуға дайындық кезінде біз жеке тұлғаның ерекше жағдайын түсінеміз, ол субъектіде кәсіби өзін-өзі дамыту өзін-өзі дамыту бойынша іс-қимыл құрылымының бейнесін және оны жүзеге асыруға сананың тұрақты бағытын болжайды. Ол міндеттерді, ықтимал мінез-құлық модельдерін түсінуге бағытталған әртүрлі мотивтерді қамтиды. Кәсіби өзін-өзі дамыту субъектінің тұтас көрінісі ретінде адамның өмірі мен жеке жолының ажырамас бөлігі, сондай-ақ оның кәсіби және басқа да өмірлік салаларында өзін-өзі жүзеге асыруының алғышарты болып табылады. Кәсіби өзін-өзі дамытуға дайындық процесінің нәтижесі – білімнің, қабілеттің, бағыттың, жеке және кәсіби қасиеттердің өзгеруі. Қайта құру нәтижелерін бағалау кәсіби және жеке өзін-өзі дамытуға дайындықтың барлық құрылымын компонентті талдауды қамтиды. Студенттердің кәсіби өзін-өзі дамытуға дайындығын қалыптастыру процесінің мақсаттары мен мазмұнын талдау дайындық процесінде болған өзгерістердің оң және теріс сипаттамаларын анықтау үшін осы компоненттерді жан-жақты қарастыруға негізделген. Алынған нәтижелерді түзету қалыптастыру процесінде кез-келген сәттер жіберілмеген жағдайда жүзеге асырылады (мақсаттар дұрыс тұжырымдалмаған, мазмұнды жеткіліксіз дамыған компонент және т.б.) немесе нәтиже қайта құру процесінің үмітін ақтамады. Белсенді рефлексивті позиция – бұл маманның өзін-өзі дамытуының қажетті шарты, ал оның болмауы оның жеке және кәсіби өзін-өзі дамыту мүмкіндігін толығымен жоққа шығарады. Кәсіби өзін-өзі дамыту төменгі курстардан басталады. Осыған байланысты кәсіптік білім беру процесінде жаңа білім мен әлеуметтік тәжірибені «ендіру» ғана емес, жеке тұлға да орын алады -болашақ маманның кәсіби қалыптасуы – өзінің өмір стратегиясы мен кәсіби қызметіне сәйкес тәрбиелеу. Өмірлік перспективаларды жүзеге асыру үшін студент білім беру процесінің мүмкіндіктерін қолдана отырып, саналы түрде "өзін-өзі тәрбиелейді". Алайда бұл мақсатымызға болашақ әлеуметтік педагогтың білімі мен кәсіби біліктілігін дамытып, жетілдіру арқылы ғана көздеген мақсатымызға жете аламыз. Қазіргі кезде іс әрекеттің кәсібилігі жоғары дамыған қоғамның көрсеткіші болып табылады, өйткені «кәсібилік» мәселесін зерттеу өз өзектілігін жоғалтпайтын мәселелердің бірі болып табылады. «Кәсіби өзін-өзі дамыту» түсінігі әртүрлі мағынада қолданылады. Кейбір жағдайларда адамның жеке тұлғасына мамандықтың қоятын нормативтік талаптар десе, ал басқа - адамда психикалық қасиеттердің нормативтік жиынтығының болуы және «кәсібилік» адамның ішкі сипаттамасы болып табылады. «Кәсіби өзін-өзі дамыту» бұл еңбекті табысты орындау үшін адамға қажетті тұлғалық қасиеттердің жиынтығы ретінде түсіндіріледі. Кәсіби өзін-өзі дамыту мәселесін ғылыми тұрғыда танымал ғалымдар Э.Ф. Зеера, Е.А. Климова, Т.В. Кудрявцева, А.К. Маркова, Ю.П. Поваренкова, В.Д. Шадрикова және т.б. қарастырып, зерттеген. «Кәсіби өзін-өзі дамыту» педагогикалық іс тәжірибеде педагогтың іс әрекетінің өнімділігі мен нәтижелілігінің көрсеткіші ретінде қарастырылады. Қазіргі ғылыми әдебиеттерді талдау негізінде «педагогикалық кәсібиліктің» жалпы бір ауыздан шығатын ортақ анықтамасы жоқ, бұл оны мамандықта дамыту мен жетілдіру, оған жетуге ықпал ететін психологиялық факторлар мен шарттарды анықтауда қиындық туғызып, мекеменің кәсіби білім процесінің жетілдіруін шектейді. Сонымен кәсіби өзін-өзі дамыту бұл адамның еңбек субьектісі ретінде кәсіби даму кезеңдерінің бірі, ол өзбетімен жұмыс істей отырып және өзінің іс әрекетінде қиындықтарды табысты жеңіп, жетістік шыңына жету болып табылады. Осылайша, кәсіби өзін-өзі дамыту арқылы біз кәсіби іс-әрекеттің жеке стилін қалыптастыруға ықпал ететін, озық тәжірибе мен өзіндік іс-әрекетті түсінуге көмектесетін, сонымен қатар өзін-өзі тану және өзін-өзі жетілдіру құралы болып табылатын көп компонентті жеке және кәсіби маңызды процесті түсінеміз. Басқаша айтқанда, әлеуметтік педагог – адамның шығармашылық белсенділігін, әлеуметтік бастамаларын дамытудың нақты механизмдерін қозғалысқа келтіруге мүмкіндік беретін және жеке нақты тұлғалық-орта жағдайларға адекватты, әлеуметтік практикада анағұрлым тиімді шешімдер қабылдау іскерлігі және қалыптасқан қабілеттері бар педагогикалық ақыл-ойға ие, әлеуметке қатысты педагогика саласында кәсіби даярланған маман. Ал бұған қол жеткізу көріп отырғанымыздай тек тұрақты кәсіби өзін-өзі дамыту қажеттілігінің арқасында ғана мүмкін болады. Сондықтан кәсіби өзін-өзі дамыған адам міндетті түрде жүзеге асыратын теориялық іс-әрекет формасы, оның рухани әлемінің өзіндік ерекшілігін ашатын өз әрекеті мен өзін-өзі тануын түсінуіне бағытталған процесс деп тұжырымдаймыз. Бүгінгі таңда бұл феноменді тереңірек жете ұғынуда оны теориялық, практикалық және әдістемелік деңгейде қарастырудың қажеттілігі кәсіби өзін-өзі дамыту болашақ әлеуметтік педагогтардың кәсіби-тұлғалық қалыптасуының негізгі компоненті ретінде зерттеуге мүмкіндік туғызады. жүктеу/скачать 6,21 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||