Имашева турсынай бахытжановна
БОЛАШАҚ ӘЛЕУМЕТТІК ПЕДАГОГТЫҢ КӘСІБИ ӨЗІН-ӨЗІ ДАМЫТУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
жүктеу/скачать 6,21 Mb.
|
| 2 БОЛАШАҚ ӘЛЕУМЕТТІК ПЕДАГОГТЫҢ КӘСІБИ ӨЗІН-ӨЗІ ДАМЫТУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Болашақ әлеуметтік педагогтың кәсіби өзін-өзі дамытудағы әлеуметтік-мәдени орта Ғылыми зерттеулер мен әлеуметтік практикада білім беру кеңістігі аясында болашақ әлеуметтік педагогтардың әлеуметтенуі, әлеуметтік бейімделуі және өзін-өзі жүзеге асыруы үдерістерін үйлестіре алатын әлеуметтік-мәдени ортаның рөлі мен мәнін негіздеуге деген қызығушылық тез артып жатыр. Педагогикалық феномен ретінде ортаны зерттеудің өзектілігі көп жағдайда білім беру парадигмаларының ауысуымен түсіндіріледі, олардың шеңберінде білім беру тұжырымдамалары мен технологияларының көпнұсқалылығына беталыс байқалады, бағдарлар мен басымдықтарды қайта қарау, бір жағынан, білім арасындағы қарым-қатынастардың өзгеруі және екінші жағынан құзыреттілік триадасы (әрекет ету, болу, өмір сүру). Іс-әрекеттік, тұлғалық және жүйелік тәсілдің белгілі парадигмасындағы орта феномені, негізінен, тәрбие жұмысының тиімділігін арттыру шарттары контексінде зерттелді, бірақ педагогикалық жүйенің ең маңызды компоненті ретінде емес [82]. Осы тұрғыда біз негізгі ұғымдар «орта», «мәдени орта», «әлеуметтік мәдени орта» ұғымдарының мәніне тереңірек тоқталуды жөн санаймыз. Ғылымда «орта» ұғымының айқын анықтамасы жоқ. Орта ұғымы бастапқыда табиғи биология, география ғылымдарында қолданылған. Әлеуметтік зерттеулерге оны И. Тэн енгізді. «Орта» сөзі «ортасында» дегенді білдіреді. Орыс тілінің түсіндірме сөздігінде Овчарова Р. В. «орта» ұғымына келесі мағынаны береді: «өмір сүруге, бірдеңені тууға қолайлы жағдайлар». Білім берудің қазіргі заманғы философиясы ұғымның жалпы сипаттамасы деңгейінде ортаны субстанция ретінде қарастырады, ол бос, толтырылмаған кеңістікке қарағанда осы объектілер арасындағы өзара іс-қимылды тасымалдауға әсер ететін белгілі бір қасиеттерге ие [83]. Қазіргі заманғы педагогикада «орта» – бұл адамды қоршаған және онымен ағзамен және жеке тұлға ретінде өзара әрекеттесетін жағдайлардың жиынтығы. Философиялық энциклопедиялық сөздікте ортаның мынадай анықтамасы беріледі: «Орта – бұл 1) қоршаған әлем; 2) қоршаған орта, адамзат қоғамының қызметі өтетін табиғи жағдайлардың жиынтығы..». Орта – адамның жасампаздық қызметі болатын шындық. Қызмет барысында адам өзінің жеке және әлеуметтік мақсаттарына жету үшін оны өзгертеді. Өз кезегінде, ол басқа субъектілер өзгерткен ортаның сыртқы бөлігі субъектіге кері әсер етеді. Орта білім беру құндылығы бар өмірлік маңызды оқиғалар кеңістігі (К. Левин) ретінде қарастырылады. Орта адам қажеттіліктерін өзектендіру және айқындау мүмкіндігі ретінде зерттеледі (Г.Г. Дилигенский, В.Э. Мильман, В. Кеннон, Ш.А. Надирашвили). Қазіргі заман ұстанымынан ортаның педагогикалық әлеуетін жан-жақты талдауға елеулі талпынысты Ю.С. Мануйлов жасады, ол «орта» ұғымына даму субъектісі болатын және сол арқылы өзін жеке тұлға ретінде іске асыратын барлық нәрсе кірді. Зерттеушілер тұлғаның әлеуметтенуі, даралануы және өзін-өзі дамытуы орын алатын көптеген орталарды бөледі, оның ішінде: әлеуметтік, әлеуметтік-мәдени, білім беру (педагогикалық) ортасы, оқыту (дидактикалық), ақпараттық, коммуникациялық орта (отбасын, референттік топтарды қоса алғанда). Мәдени орта ұғымын П.Н. Савицкий 1925 ж. «Евразия» мақаласында енгізді. Белгілі бір мәдени орта ретінде мәдениеттің жалпы анықтамасын бере отырып, ол оның құрамдас сипатына, күрделі құрылымына назар аударды. Мәдени ортаның басқа да маңызды қасиетін П.Н. Савицкий оның динамикалық сипатын атады: ол әлеуметтік көтерулер мен депрессияларды бастан өткере алады [84]. Мәдени орта «тұлғаның қалыптасу үдерісі, оның дамуы және басқа адамдармен, табиғи, пәндік факторлармен, мәдени құндылықтармен өзара іс-қимылда өзін-өзі дамытуы өтетін тіршілік әрекетінің маңызды кеңістігі» ретінде анықталады. В.А. Метаева сондай-ақ мәдени орта құрудағы құндылық бағдарлар мен адамгершілік атмосфераның рөліне назар аударады: «мәдени орта-мәдени құндылықтарды құрумен және таратумен байланысты әлеуметтік-мәдени объектілердің жиынтығы, сондай-ақ адамдардың мәдени өзара қарым-қатынасының стилі мен сипаты, мәдени-тұрмыстық жағдайлар мен қоғамдағы рухани, адамгершілік ахуал» [85]. Отандық зерттеуші ғалым Р.К. Төлеубекова әлеуметтік орта жеке адамдардың мінез-құлқының дамуына ықпал жасайтын, қоғамдағы әлеуметтік қатынаспен, адамдардың көп қырлы іс-әрекеттерімен сипаттасады деген пікірді ұсынады [86]. Ал, әлеуметтік-мәдени орта – бұл тұлғаның қалыптасу процесі, оның дамуы және басқа адамдармен, табиғи, пәндік факторлармен, мәдени құндылықтармен өзара іс-қимылда өзін-өзі дамытуы өтетін тіршілік әрекетінің маңызды кеңістігі. Бұл студенттің жеке тұлғасын әлеуметтендіру және өзін-өзі жүзеге асыру жүзеге асырылатын қоғамдық, материалдық және рухани жағдайлардың күрделі құрылымы. Педагогикалық білім контекстінде әлеуметтік-мәдени орта тұлғаның белсенділігінің, адамның өмірлік кеңістігін әлеуметтік-психологиялық, рухани-адамгершілік, функционалдық және заттық-сезімдік жағдайының органикалық бірлігінде игеруі мен жаратуының нәтижесі ретінде түсініледі. Ол тұлғаның қалыптасуының объективті факторы ретінде ғана емес, сонымен қатар педагогикалық ықпал етудің объектісі ретінде де қабылданады, соның нәтижесінде ол тәрбиелеу құралы және тұлғалық дамудың кеңістігіне айналады – әлеуметтік-мәдени ортаның мазмұны әлеуметтену сипатын ғана емес, тұлғаның өзін-өзі жүзеге асыру мүмкіндіктерінің спектрін да анықтайды. Ортаның маңыздылығы ресми педагогика тұрғысынан байланысты өзгерді: тәрбиелеу құралы ретінде ортаға қатысты педагогикалық мақсат жеке даралықтың дамуымен, жеке тұлғаның әлеуметтенуі мен өзін-өзі жүзеге асыруымен байланысты. Қазіргі уақытта орта жеке тұлғаның әлеуметтік, жеке даму және өзін-өзі дамыту шарты ретінде қарастырылады. Ортаның педагогикалық әлеуетін жүзеге асыру тұлғаның даму кеңістігінің сапасын сенімді бағалауға ғана емес, сонымен қатар оның дамуына белсенді ықпал етуге мүмкіндік береді. Тұлғаның дамуына орта әсер ету тетіктері әртүрлі тарихи кезеңдердегі ойшылдар мен педагогтарды зерттеу пәні болды. Педагогиканың классикасы (Я.А. Коменский, Ж-Ж. Руссо, И. Песталоцци, Я. Корчак, К.Д. Ушинский және т.б.) қоршаған ортаның өсіп келе жатқан адамға әсерін есепке алу қажеттігін көрсетті, тұлғаның жақын даму аймағын оңтайландыруға бағытталған педагогикалық күш-жігердің маңыздылығын атап өтті, олар адамның өмір сүруінің мәні мен мақсаты оның табиғи бейімділігімен ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік ортасымен (Н.И. Пирогов) баланың жеке дамуы мен отбасылық тәрбиелеу ортасының анықталатынын атап өтті. ЖОО әлеуметтік-мәдени ортасы студент тұлғасын дамыту үшін білім беретін жергілікті орта (оқу, мәдени-құндылық, гуманитарлық, зерттеу, ақпараттық, виртуалды, спорттық, еңбек және т.б.) арасында ең маңызды болып табылады. Әлеуметтік–мәдени орта – егер олардың біріне назар аударса, көру өрісінен жойылатын жүйелі құбылыс екенін ескеру қажет. Сонымен қатар, егер студент іс-әрекет пен қарым-қатынас барысында орын алатын әрбір ортаға енгізілсе, барлық салалардың әсері маңызды болады. Осылайша, әлеуметтік-мәдени орта ЖОО студенттің дамуына әсер ететін интегративті фактор болып табылады, ал іс-әрекет пен қарым-қатынас жүйе құрушы фактор болып табылады. Белгілі бір мағынада білім беру мекемесінің әлеуметтік-мәдени ортасы жеке дамуының шарты ғана емес, сонымен қатар болашақ мамандардың корпоративтік мәдениетін қалыптастыру жүйесінде маңызды қызметтерді атқаратын студенттік субмәдениетті қалыптастырудың негізгі факторы болып табылады. Студенттердің субкультурасы жоғары оқу орнының мәдениеті аясында «Студенттерге арнау» салт-дәстүр арқылы бірінші курс студенттерін әлеуметтендіру кезеңінде қалыптаса бастайды. Студенттік қауымдастықтың корпоративтік мәдениеті жоғары оқу орны студенттерінің көпшілігімен бөлініп, қолдау көрсетілетін, сондай-ақ олардың ішкі және қауымдастықтан тыс, студенттердің күнделікті тіршілігінде және олардың болашақ кәсіби қызметінде әрекет ету және өзара әрекет ету тәсілдерін анықтайтын рухани және материалдық құндылықтар мен болжамдар, нанымдар, күтулер, нормалар мен мінез-құлық үлгілері жүйесі болып табылады. ЖОО студенттік қауымдастығының корпоративтік мәдениеті келесі өзара байланысты компоненттерден тұрады: құндылық-нормативтік кіші жүйе (студенттік ортада бөлінетін негізгі құндылықтар корпоративтік нормалар мен ережелер); ұйымдастыру құрылымының кіші жүйесі (формальды және формальды емес ұйымдық құрылым, билік пен көшбасшылық құрылымы); коммуникациялық кіші жүйе (формальды және формальды емес ағындардың құрылымы, коммуникация сапасы); әлеуметтік-психологиялық қатынастардың кіші жүйесі (социометрия, рөлдер жүйесі, конфликтілік және т.б.); таңбалы ішкі жүйе (мифтер мен аңыздар, корпоративтік аңыздар); сыртқы сәйкестендірудің кіші жүйесі (имидж, жарнамалық атрибуттар). ЖОО корпоративтік мәдениетін қалыптастыру мен дамытуды табысты басқару корпоративтік құндылықтар мен нормаларды көрсететін, студенттік қоғамдастықтың құндылық-нормативтік бірлігін қамтамасыз ететін, корпоративтік мәдениет тасығыштарының өзара түсіністігі мен келісімін, жоғары оқу орындарының дәстүрлерін қалыптастыру (мәдени артефактілерде корпоративтік құндылықтар мен нормаларды бекіту), оң имиджін құру процесінде (ЖОО тартымдылығын арттыру) әр түрлі әлеуметтік-коммуникациялық технологияларды пайдаланумен қамтамасыз етіледі.), студенттік өзін-өзі басқаруды ынталандыру (мәдени құндылықтар мен нормаларды іс жүзінде іске асыруға қатысу), әлеуметтік мониторинг арқылы (ЖОО нақты жағдайын қадағалау және корпоративтік мәдениетін өзгерту). Субмәдени бірлестіктер көпфункционалды әлеуметтік-мәдени феномен болып табылатын, жеке тұлғаның әлеуметтік және мәдени бірегейлікке дамуының мәндік қажеттілігіне жауап береді, қоршаған ортаның мәдени, психологиялық және әлеуметтік болмысына бейімделуге көмектеседі, студенттерді топтастырады, қазіргі проблемаларды шешудің өз жолын ұсынады. Білім беру мекемесінің ортасын оңтайландыруға бағытталған педагогикалық күш-жігердің мақсаты оның адам шығармашылық әлеуетін пайдалану, сондай-ақ жағымсыз факторларды шектеу және позитивті факторларды күшейту болып табылады. Орта факторларының психологиялық ерекшеліктеріне ортаның адамға әсері өте жұқа, көбінесе жанама, тек саналы ғана емес, сондай-ақ саналық деңгейде де көрінеді. Ортаның әсері адамға тікелей «қысым» болдырмайды, бұл орта факторларының жеке-дамытушылық бағыттылығын негіздейді. Білім беру мекемесінің орта құрылымында зерттеушілер: тікелей әсер ететін факторлар (ақпарат көздері, оқу қызметін қолдау және қарым-қатынас жүйелері), бұл ретте оқыту құралдарына ұқсас болатын және жанама әсер ететін факторлар, студенттердің білімін меңгеруіне және дамуына жанама әсер ететін факторлар (үй-жайдағы температура, жарықтандыру және оқу орны және т.б.). «Ортада» аппаратураның, техникалық құрылғылардың (мысалы, компьютердің), ақпараттық ресурстардың болуы оларды пайдалану қажеттілігін туындатады. Әсіресе, қызықты пәндер емес, адамдар жоғары білікті мамандармен қарым-қатынас, кәсіби тәжірибе тасымалдаушылары, ғылыми-педагогикалық мектептердің негізін қалаушы болып табылады. Оқу процесінің шеңберінен тыс әсер ететін факторлар арасында ортаның кеңістіктік-пәндік ұйымдастырылуын (мысалы, рекреацияны суретшілердің суреттерімен безендіру), сондай-ақ әсіресе қуатты фактор-ірі ғалымдармен бейресми жағдайда қарым-қатынас жасау, ғылыми мектептерге және корпоративтік дәстүрлерге баулу, студенттердің бір-бірімен өзара іс-қимылы атап өтуге болады. Білім беру мекемесінің әлеуметтік-мәдени ортасының педагогикалық әлеуетін жүзеге асыру педагогикалық зерттеу және жобалау принциптерін ұстанатын, тұлғалық қалыптасудың терең факторларын синтездейтін және ескеретін «орта тәсіл» әдіснамасына мүмкін болады. Бір жағынан, әлеуметтік-мәдени орта жеке тұлғаны қалыптастыру мен әлеуметтендірудің шарты ретінде қарастырылады, екінші жағынан, ол адамның әлеуметтік-психологиялық, рухани-адамгершілік, оқиғалы-мінез-құлық және пәндік-кеңістік аспектілерінің бірлігінде өзінің өмірлік кеңістігін игеру мен қалыптастыру жөніндегі іс-әрекет белсенділігін болжайды. Демек, өмір тіршілігінің әлеуметтік-мәдени ортасын оңтайландыру әдістемесі, Әлеуметтік-мәдени қызметтің субъективті маңызы бар түрлері шеңберінде студенттің белсенділігін көздейтін педагогикалық жағдайларды қалыптастырудағы іс-әрекеттік тәсілді қамтиды. Білім беру мекемесі аясында ғылыми-зерттеу қызметі, студенттер мен жас ғалымдардың ғылыми-практикалық конференцияларының жұмысына қатысу, кәсіби шеберлік конкурстарын өткізу, университет пен факультеттің әртүрлі шығармашылық ұжымдарының, вокалдық топтардың, рок-топтардың, би ұжымдарының жұмысына қатысу, мастер-класстар, фестивальдар, спорттық жарыстар, мерекелік концерттер, дискотекалар, КТК өткізу сияқты тұлғаның өзін-өзі жүзеге асыруына ықпал ететін оқудан тыс қызмет түрлерінің кең спектрін қамтамасыз ету қажет. Халықаралық конкурстар мен фестивальдарға қатысу, өз ісінде беделді адамдарды тарту (белгілі спортсмен, мәдениет қайраткерлерімен кездесу), студенттердің түлектермен кездесуі, студенттік клуб құру және т.б. Қазақстандағы ЖОО табысты дамыту және тәрбиелеу бағдарламаларын іске асыру мысалдары бар: зияткерлік турнирлер («Не? Қайда? Қашан?»), саяси идеялар клубтары. Педагогикалық ортаны жалпы әлеуметтік-мәдени кеңістікке интеграциялау білім беру үдерісі субъектілерінің оқудан тыс практикалық қызметінің барлық кезеңдерінде кәсіби құзыреттілікті қалыптастыруға, кәсіптік өзін-өзі анықтауға, білім алушылардың жеке тұлғасының кәсіби қалыптасуы мен дамуына ықпал етеді. Бұл ретте әлеуметтік-мәдени қызмет түрлері маңызды рөл атқарады, олар жеке даму тапшылығының орнын толтыратын және студенттің жеке мәселелерін шешу мүмкіндігін кеңейтетін мәдени-шығармашылық мазмұнға толы, өмір салтындағы оқшаулаушы тенденциялардың алдын алады және студенттің университеттік субкультураға кірігуін қамтамасыз етеді. Л.С. Выготскийдің орта тәсілі мәдени-тарихи теориясына негізделген Санкт-Петербург Гуманитарлық Университетінде әзірленген және енгізілген білім берудің мәдени орталықты тұжырымдамасының негізіне алынды. Бұл теорияның шеңберінде тұлғаның дамуы индивидтің мәдениет құндылықтарын игеру және иемдену үрдісі ретінде, культурогенездің (филогенездің) және антропогенездің (онтогенездің) параллель және өзара толықтыратын процесі ретінде түсініледі. Бұл ретте даралылық байлығы тарихи дамитын мәдениетпен – «жақын даму аймағы» ықпалымен анықталады және қамтамасыз етіледі. Адам басқа адамдармен өзара іс-қимыл жасау барысында белгілермен, мәдениет құралы ретінде тілді интериоризациялай және пайдалана отырып, дамудың жоғары деңгейіндегі білім беруде психикалық функцияларды түрлендіреді, өзінің «Мәдениет әлемін» қалыптастырады. Әлеуметтік қарым-қатынас, өзара іс-қимыл жүйесінде пайда бола отырып, «жоғары функциялар» интрапсихиялық жазықтыққа өтеді. жүктеу/скачать 6,21 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|