Институты

Қысқы табиғат жайында алган әсерлерін, көрген-білгенін 
бейнелеу іс-өрекетінде көрсете білу дағдыларын қалыптастыру.
С у р ет 
к ө р с е т іп
ә ң г ім е л е у . Ө. Қ астеев «Қыс», 
Ж .Ш ай м ер д ен о в «Қ ы сқы пей заж », И. К вачко «Көгілдір 
шыршалар».
Әдеби ш ы ғар м ал ар . Әңгімелеу. Н Әлімқұлов «Суретші 
аяз», А. Тоқмағанбетов «Аяз ата» (үзінді).
О қып түсіндіру. О. Иманалиев «Қыс», Т. Нұрмұханбетов 
«Тоңбайды», Ә. Дүйсенбаев «Елка жыры», Ө. Ж айлауов «Қош 
келдің, Ж аңа жыл!»
Ж аттату. X. Ерғалиев «Жаңа жыл», Ө. Асылбеков «Жасыл 
ш ырш а жанында», А. Тоқмағанбетов «Ақша қар», Н. Айтов 
«Аяз ата».
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕ
Қыс
Адамзат тіршілігінің тірегі — айналадағы дүние, қоғамдык 
өмір, табиғат. Адамның түрмыс-тіршілігіне, ж ан-жануарлар 
дүниесіне, оларды ң өмір сүруіне қ аж етті тірш ілік өлеміне 
тығыз сабақтас табиғат дүниесін аялау, оны қолдан жасап, 
көркейту, өсімдіктерді, ж ан-ж ануарлар дүниесін баптап күту, 
өсімдіктерді басып-жанш ып, сындырмау, өзен-көл суларын 
ластамау, айналадағы қоршаған ортада тазалық сақтау сияқты 
адамға байланысты экология лык адамгершілік өрекеттердің 
калы птасуы балал ы қ ш ақтан оның ой-санасына орнығып, 
күнделікті іс-өрекетінде орындауға тиісті міндеттерінің бірі 
болуы керек.
О тбасы нда, б а л а б а қ ш а д а э к о л о г и я л ы к төрб и ен ің
қарапайьш негіздері қальштастырылады. Олар үй іптінде өз 
мүліктерін, ойын орнын, ойыншықтарын, киім-кешегін таза 
үстау, үй ж ан у ар л ар ы мен түз ж ан уарлары н а (қозы, лак, 
күшік, мысық т. б.) қамқорлы к жасауды үйрене жүріп, ата- 
аналарыньщ мал шаруашылығындағы жүмыстарын (жем, су, 
шөп беру, орнын тазарту т. б. ) бақылай жүріп, өз шамасы 
келетін еңбек түрлерін атқаратын болады. Балабақшаның тірі 
табиғат бүрьппындағы, алаңдағы жануарлар мен өсімдіктерді 
к ү тіп -б ап та у , гү л д ер , а ға ш та р оты рғы зу, ж ем іс-көкөн іс 
көшеттерін егу, күту, бөлме тазалығын сақтау, кітаптарды 
түптеу сияқты сан алуан жүмыс түрлерін орындауға қатысады. 
Б а ғд а р л а м а д а ғы еңбек төрби есі сөбилік ш а қ т а н бастап 
қарапайым еңбек дағдыларьша баулу жөне олардьщ еңбекке 
дүрыс көзқарасын қальпггастьфуды көздейді. Балабакшадағы
106

ең б ектің ө зін д ік е р е к ш ел ігі — оны ң ойы нм ен ты ғы з 
байланыстылығында. Сондықтан бағдарламаны іске асыратын 
тақырыптарда ойын жөне еңбек өзара сабақтастырыла, бірін- 
бірі толықтыра түседі. Мектепке дейінгі кезеңде балалардың 
өзіне-өзі кызмет етуі, түрмыстык-шаруашылык еңбек табиғат 
аясындағы жөне қол еңбегі тақырыптарына сөйкес беріліп 
отырады.
Табиғатты, оньщ тамаша сүлулығьш қорғау, табиғаттың 
сөні — ж ан у ар л ард ы сақтау барлы к адамзат міндеті. Бүл 
жөнінде халы қ батыры Бауы рж ан Момышүлы: «...сүлулық 
дегеннід тамьфы табиғаттану деген нөрседе жатьф... Сүлульщ 
дегеніміздің өзі табиғаттың көркі... Осы күнде ғалымбыз деп 
жүрміз, бірақ табиғатқа қарсылық ету күнө*, — дейді.
Қорш аған ортамен, табиғатпен таныстыру — мектепке 
дейінгі балалардың танымын ж ан-ж ақты дамытудың басты 
қүралдары ны ң бірі. Б алаларды ң қорш аған орта жөнінде 
үғымдарын байытатын нақты ғылыми мөліметтер алуының 
маңызы зор. Табиғатпен таныстыру барысында «Табиғат — 
бүкіл тіршілік атаулының алтын үясы, аялы бесігі, өсіп-өнер 
м екені* ек ен і т у р а л ы н а қ ты тү с ін ік т е р мен ү ғы м д ар 
қалыптасуымен қатар, ж алпы білімі толысып, сөздік қоры 
байы п қ а н а қ о й м а й , ту ға н ө л кеге деген сүй ісп ен ш ілік 
қалъштасады.
Табиғат қүбы лы стары жөніндегі түсініктерін кеңейтуі 
о л арды
к е й б ір
за ң д ы л ы қ т ар ы м е н , 
қ а й т а л а н а т ы н
қүбылыстарымен (жыл мезгілдерінің ауысуы, өсімдіктердің, 
ж а н у а р л а р д ы ң өсуі) тан ы сты р ы п , осыны ң негізін де 
б а л а л а р д ы ң л о г и к а л ы к ой лан у, біл у ге қ ү ш т а р л ы қ , 
байқампаздық сияқты қасиеттерін кальпггастыру қажет.
Табиғи материалдармен таныстыру, ойын кезінде олардың 
кейбір қасиеттерін өңгімелеу кажет. Мысалы: топьфақ қүрғақ, 
қүм сусьшалы болса, суланған кезде одан өр түрлі бейнелер, 
қүрылыстар жасауға болады. Бақылау нөтижесінде өсімдіктер 
үшін құнарлы топьфақ, су, жылу, ж ары қ қаж ет екенін жөне 
күтім неғүрлым ж ақсы ж асалса, тез шығып, гүлдейтінін, 
жемісті мол беретінін түсіндіру қажет. Ертеңгілік балаларға 
қай өсімдіктің топы рағын қопсыту керектігі, қалай күтім 
жасау жөнінде өңгімелеп отырған жөн.
Қүстар, аңдар мен үсақ жөндіктердің өміріндегі өзгерістер 
ж айлы (күстардың келуі, үя салуы, балапандарын асырап, 
қорғауы, ж өндіктердің пайда болуы, пайдасы мен зияны) 
балалардың түсінігін кеңейтіп, қамқорлықпен қарауға баулу.
Табиғаттьщ адам игілігі, денсаулығы үшін пайдалы екенін
107

т ү с ін д ір у . М ысалы: ж о л ж е к е н , қ а р а ж у с а н , б ақб ак т. б. 
ш өптермен қатар агаш тардың (гүлшетен, аккайың), жеміс- 
жидектердің де емдік қасиеті бар екендігін түсіндіру.
Әрбір адамның табиғатқа саналы түрде, үқыпты қарауы 
балалы қ ш ақтан бастап қалыптасуға тиіс.
« Қ ы зы л кітап» ту р а л ы түсінік беру. Төрбие жүмысы 
барысьшда ауыз өдебиет үлгілерін, мақал-мөтелдер, жүмбақ, 
ж а ң ы л т п а ш т а р , тиы м сөздерді кеңінен қолданы п, хал ы қ 
болжамдары жайында алғаш қы түсініктер беру.
Баланы ң айнала қоршаған табиғатқа, өсімдіктерге, жан- 
ж ануарларға деген қайьфымдыльщ, мейірімділік, қамкорлык 
сезім дерін бекіту түсу үш ін өдеби ш ы ғар м ал ар оқы лы п, 
көргендерін бейнелеу өнері арқылы бере білу, музыка өуенінің 
си п аты н а қ а р а й ау а-р ай ы н ы ң өзгерістерін ан ы қтай білу 
д а ғд ы л а р ы н қ а л ы п т а с т ы р у м а қ с а т ы н д а ж ы л м езгіл ін е
б а й л а н ы с т ы с а л ы н ға н с у р е тте р кө р м есі, м е р е к е л ік т е р
үйымдастырылып, табиғат күнтізбесін пайдалана отырып, өр 
ж ы л мезгілі туралы білімдерін тиянақтау көзделеда.
Табиғатты бақылау: Күн суық, аяз ,қар, боран. Өзендерде 
мүз қатты. Қатты аяздан терезе шынылары ою-өрнектермен 
өшекейленді. Қар сықырлайды. Күн сөулесінің өсерінен қар 
ж алт-ж үлт етеді, бүлыңғыр күні қар жылтырамайды т. б. Қар 
ақ. Қардан аққала соғуға болады.
Қар ж ауған кезде балаға қолғапқа, жеңіне немесе заттың 
үстіне түскен кар үшқынын бакылатьш, піпгініне ерекше назар 
а у д ар т ы п , біртіндеп еріп суға ай н ал у ы н б а қ ы л а ту . Мүз 
с ү ң гіл е р ін қо л д ары м ен үстап, оның суы қ, қ а т т ы екенін 
айқындап, ж ы лу әсерінен еріл, суға айналуын түсіндіру.
А ғаш тарды бақы лау. Ағаштардьщ жапырақсыздығына, 
қыс көрінісінщ өдемілігіне назар аударту. Ағаштарды (емен, 
қайың) діңінің жуандығына, бүтақтарының түріне, қабығыньщ 
тү с ін е қ а р а й с а л ы ст ы р у . Қ ы с а й л а р ы н ы ң а я қ ш енінде 
б ү т а қ т а р д а б ү р ш ік т е р , кө к те м д е ж а п ы р а қ т а р п ай д а 
болатьшын түсіндіру.
А қ п а н ай ы н д а топ бөлм есін е т е р е к т ің , қай ы ң н ы ң , 
г ү л ш е т е н н ің б ү т а қ т а р ы н с у ға қо й ы п , б ү р ш ік тер д ен
ж апы рақтар пайда болуьш бақылату.
♦Ағаштарды сындырма, қабьщтарын сьшьфма» деген тиым 
сөздің мазмүнын түсіндіру.
Қ ы стап қалған қүстарды бақы лау. «Қүс үшін қыс та, аяз 
да катер емес, апггық катер» деген үғымды калыптастырып, 
қамқорлықпен қарауға баулу.
Х а й у а н а т т а р
б ағы н д ағы
т а б и ғ а т
б ү ры ш ы н дағы
108

(са р ы ты ш қ а н , қо ян , ти ін ) сүт қ о р е к т іл е р д і б ақ ы л ау , 
там ақ тан д ы р у . Ондай м үм кіндік болмаса сурет арқы лы
көрсетіп, таныстыру.
Ойын. «Қыстап қалған қүстар», «Бүл не?»
Еңбек. Ауланың қарын тазарту, ағапггардьщ түбіне қар 
үю. Қүстарға жем шашу. Топ бөлмеінеде пияз отырғызып, 
күтіп, бақылау.
Әуенді қимыл-қозғалыс. Ән тыңдау. «Көңілді арбакеш» — 
өні Е. Қүрмановтікі, «Қара жорға» — қазақтың халық күйі, 
♦Балбырауын» — Қүрманғазының күйі, өңдеген Б. Жүсібалиев, 
«Көңілді ән» — әні Б. Ғизатовтікі, «Қамажай» — қазақты ң 
халық өні, «Суық торғай», «Ақша қар» — өні К. Қуатбаевтікі, 
«Шырша» — өні Е. Өміровтікі, «Жарқырайды елкамыз» — өні 
Д. Ботбаевтікі, «Сөлемат па, А яз ата* — өні Б. Дөлденбаевтікі, 
«Елка жыры» — әні Л. Хамидидікі, «Біз өлең бастадык» — өні 
Р. Рустамовтікі, «Кішкентай солдат* — өні Ө. Байділдаевтікі.
Ә у е н д і-ы р ғ а қ т ы қ и м ы л д а р , би б и л еу , қ и м ы л д ы
о й ы н д ар . «Ж үгіру» — өні Қ. Ш ілдебаевтікі, «Лөтипа» — 
қазақты ң халық өні, өңдеген Б. Жүсібалиев, «Серіппе» — өні 
Ә. Бестібаевтікі, «Ах, вы сени» — орыстың халык өні, өңдеген 
Г. Фрид, «Судағы ойын* — француз халық өні, «Сылдырмақты 
серуен» — өні Ж . Т езекб аевтікі, «Сылдырмақ» — өні Е. 
Хасанғалиевтікі, «Сылдырмакты ойьш», «Кішкентай өтештер»
— өні К. Қ у а т б а е в т ік і, «Ж ұптасы п билеу» — өні К. 
Шілдебаевтікі, «Әшекейлер үстап билеу» — украин хальгқ өні, 
өңдеген М. Раухвергер.
Негізгі қимыл жаттығулары:
Қолға ж алауш а үстап, екі қатар, шеңбер ж асап жүру; 
заттардьщ арасымен соқтығыспай жүгіру; жоғары ілінген затқа 
секіріп кол тигізу; 2—2,5 м етр қаш ы қты қтағы ны санаға 
лақтырып түсіру; гимнастикалық орьшдық үстімен еңбектеу.
Ойын: «Оттар», «Сылдырмақты сылдырлат», «Жүзгіштер», 
«Тас кімде?».
Ш ан ам ен сы р ған ау , м ү з айды нда сы р ған ау тө р ізд і 
спорттык жаттығулар; «Самаурын», «Қарлығаш», «Тік үшақ» 
бейнелерін жасай сьфғанау. Шаңғымен бір орында түрып, оңға, 
солға ж ан-ж аққа бүрылу, аяқты алма-кезек алмастыра, бірінің 
соңынан бірі сьфғанау.
«Қыс қызығы», «Қысқы серуен», «Қала көш елері қ ар
ж ам ы лған », «Қыстап қ ал ған қүстар» т. б. тақы р ы п тар ы
аясында қысқы еңбек түрлерін, аңдарды бақылату, арнайы 
саяхаттар үйымдастыру.
109

Бояу түстерін ауы сты ры п пайдалануға дағдыландыру. 
Көгілдір, ж асы л, сиякөк түстегі негізгі (фонға) астарға ақ 
б ояу м ен а қ ш а қ а р л а р с а л у д ы ү й р е ту . Т үзу, үш бүры ш , 
тө р т б ү р ы ш , д ө ң ге л е к с ы з ы қ т а р с ы зу ға ж а т т ы қ т ы р у , 
сызықтарды үйлестіре бейнені салуға үйрету.
Сурет салу. Қысқы ағаш тар. Ж асы л шырша жанында. 
Аңда. Қүстар іздері. Өз еріктерімен сурет салу.
М үсіндеу. Торғай. Ормандағы аңдар. Қалауы бойынша 
мүсіндеу.
Ж апсы ру. Ж аңа ж ы лға сыйлық. Қүстарға жем салғыш. 
Композиция күру.
Қ ы сқы ойы н. Мүз айды ны нда, қ а р қ а б ақ та сырғанау, 
қардан а қ қ а л а, а я з ата, қ а р қызын ж асау, аңдарға үйшік, 
ж а с а у . « А қ ш а қ а р л а р ұш ты », «Б үркітш і», «А ңш ы лар» 
ойындарын үйымдастыру.
Қы сқы еңбек. Қар күреу, ауланы тазарту, қүстарға, үй 
жануарларьша қамқорлық, мал суару, жы лы қорада жем, шөп 
беру. Қора тазал ау , оты н кесу, пеш ке от ж ағу т. б. еңбек 
түрлеріне бақы лау ж асату, кейбіріне қаты стыру. Мысалы: 
кесілген отынды тасу т. б.
Табиғат бүрышында өсімдіктерге су қүю, жапырақтардың 
пзаңын сүрту, түбін қопсыту, тордағы қүстарға, аквариумдағы 
б алы қтар ға ж ем беру, оры ндары н тазал ау ға көм ектесуге 
тартылуы қажет. Тасбақа, кірпі, қоян т. б. аңдарға қамқорлык 
ж асап , у ақы ты л ы там ақтан д ы р ы п , оларға сүйіспенш ілік 
сезім ін қал ы п тасты р у көзделеді. А уладағы бау-бақш аны
күтуде төрбиешілерге көмектесу, шамасы келетін іс-өрекетте 
үлкендерге қолқанат болуға дағдыландыру. Табиғат бүрьппына 
та б и ғи м а т е р и а л д а р ж и н а у : ш ы р ш а бү р і, ж а ң ғ а қ , қ ү с
қауырсыны, сабан, ж ап ы рақтар т. б. Олардан ойыншықтар 
жасау: торғай, тастабақа, кірпі, қанқызы т. б.
Матадан қүрақ қүрау төсілдерін көрсету (балалар қиылған 
дайьш маталарды түр-түсіне қарай рет-ретімен орналастырьш 
үйренеді). Сіріңке қорабынан орындьщ, үстел, сандық, дөңгелек 
қораптардан мысьщ, күшік, аю бейнелерін жасатып үйрету.
К ө р ік т і к ө к т е м . Ө ткенді қ а й т а л а п естерін е тү сіру , 
әңгімелесу. Көктемгі табиғат, жан-ж ануарлар дүниесі жайлы 
т ү с ін ік т е р ін к е ң е й ту . М онолог тү р ін д е сөйлей б іл у ге 
ж атты қты ру.
Күн жыльгаа бастады. Ж ы лы жаңбыр жауды, қар еріді. 
Өзен мүздары, мүз сүңгілері еріді. Тамшы тамды. Ж ер көгерді. 
Алғаш қы көктем гүлдері — бөйшешек, жауказьш, қызғалдақ 
өсті. Наурыз, сөуір, мамыр — көктем айлары. Көктемде күн
110

ұзара, түн қы сқара бастайды. Көктем қүстары — (жабайы 
үйрек, қаз, тырна, қарлығаш) жылы жақтан қайта оралады. 
Оларға қам қорлы қ, үя ж асау, жем беру. Мал төлдеді, уыз 
іш тік . К ө к те м гі ж а н у а р л а р мен қ ү стар д ы ң тір ш іл ігі, 
үқсастығы, айырмашылығы, өсіп-өнуі. Т. Жүртбаевтың «Уыз» 
деген өлеңін оқып түсіндіру.
Көктемгі мерекелер. 8 Наурыз — аналар, өжелер мерекесі 
22 Наурыз — қазақш а ж аңа жыл. Мерекеге дайьшдық. Киіз 
үй, оньщ неден, қалай жасалатыньш түсіндіру, көрсету. Наурыз 
көже, оньщ қалай, неден жасалатынан айту. Бауырсақ, уыз, 
ірім ш ік, қүрт, қы мыз, тал қан , шүбат т. б. тур ал ы сүрап, 
өңгімелесу. 1 Мамыр, 9 Мамыр мерекесі.
М атематикалы қ үғымдарьш өрі қарай жетілдіру. Көктем 
айларының атын, санын дүрыс атап айтуға үйрету. Көктемде 
күн мен түн теңеле бастайтыньш түсіндіру. Наурыз мерекесіне 
дайындық кезін бақылату. Наурыз тағамдары, киіз үй жасау- 
жиһаздары, сөн-салтанатты киімдердің пітттіні, көлемі туралы 
үғындыру. Көп заттың ішінен төрбиеші нүсқаған затты тауып 
көрсету, саны, пішіні, көлемі туралы сипаттап беру.
Ай, ап та, күн аттары н білу. Айналадагы заттардан өр 
түрлі пішіндегі (үшбүрыш, төртбүрыш, дөңгелек) заттарды 
тауып көрсету, салыстыру, ортақ белгілерін айту.
Казадтың түңрыш ғарышкері — Тоқтар Әубөкіров туралы 
өнгімелесу. 1 Мамыр — Қазакстан халқыньщ бірлігі мерекесі. 
9 Мамыр — Жеңіс күні. Еңбек, соғыс ардагерлерімен кездесу 
ө тк ізу . Б а л а л а р д ы ң қ а ты су ы м е н е р т е ң г іл ік ө тк ізу . 
О йы нш ықтар, м ерекелік сы йлы қтар ж асау ға қаты сты ру. 
«Жыл мезгілдері» туралы ертегіні оку. К. Дүйсекеевтің «Тыңда 
балам, ертегі» өнін тыңдату, қосылып айтуға үйрету.
Көктемгі киімдер: Ересектер, балалар ж үқа шапан, сулық, 
күртеш е, бөтеңке киетіндері туралы бүрын меңгертілген 
білімдерін тиянақтау. Күнделікті киіп жүрген киімдері туралы 
сүрап, өңгімелесу.
Сурет көрсетіп өңгімелесу. Көктемгі табиғат көріністерін 
бейнелейтін өдемі суреттер, көркем безендірілген кітапшаларды 
қарау арқы лы түсініктерін жетілдіру. Е. Л еви тан «Орман 
ш егір гүлдері мен ботагөздері», С. Мөуленов «Көктем» т. б. 
суреттерді қарау.
Әдеби ш ы ғар м ал ар . Әңгімелеу. Ертегілер: «Түлкі мен 
қоян», «Қаз бен түлкі*, «Қарлығаштьщ қүйрығы неге айыр?*.
Оқып түсіндіру. М. Әлімбаев «Кемпірқосақ», С. Көбеев 
«Қ үм ы рсқа мен көгерш ін», Ж . Қ аш қы нов «Наурыз», Ғ. 
Жүмабаев «Мамыр жыры».
111

Ж аттату . Т. Дөуренбеков «Наурыз тойы», Е. Өтетілеуов 
«Наурыз көже» (үзінді), А. Бақтыгереева «Анага сыйлаймыз», 
Ә. Табылдиев «Төрт мезгіл» (Көктем), Б. Қозыкеев «Кұс келді».
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕ 

жүктеу/скачать 7,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: