Институты

Б ұл әсерленгіш м інездегі қ ал ы п таса бастаған аса үл кен
қасиеттердің бірі деуімізге болады. Осы сөттен бастап, ол өзінің 
ж ө н е өзгенің іс -ө р е к е т т е р ін б а ғал а й а л а т ы н д а й ж а ң а
б а с п а л д а қ қ а кө т ер іл ед і. Ө згел ер д ің істе ген ж а й с ы з 
қы лы қтары н өзі қ ай тал ам аса аш ы қтан -аш ы қ м актан ы ш
сезімдерге бөленіп: «мен лайды кешкенім жоқ, аяқ киімім таза» 
деп оны төрбиепгісіне міндетті түрде ж еткізеді Міне, осы сөтте 
төрбиешісі оған арнайы көңіл аударып, барлық балалардың 
көзінш е м адақтап, басқаларды ң назары н аударуы керек. 
Б атп ақ суды кеш кен сөбилер үш ін мүнан үлкен өсерлі де, 
пөрм енді тәрбиенің ү л гісі ж о қ . Олар м үны көпке дейін 
үмытпауға тырысады. Осылайша балалар бір-бірлерінен төлім 
алуға, ж ақсы қылықтарды қайталауға қүш тар келеді. Сөйтіп, 
ж а қ с ы істерге ерекш е қуаны п, барынш а қай ы ры м д ы лы қ 
қылықтарын да көбейте береді.
Е ңбекке баулу. Баланың алуан түрлі ойындары — оның 
еңбегі. Ол өзінің ойындары арқылы еңбек етуге жаттығады. 
О йы нш ықтарын күтіп, қуы рш ағы н киіндіріп, ш еш індіріп, 
ойнап болған соң ой ы нш ы ктары н ж и н ап орны на қойы п, 
төрбиешісшің айтқандарын істеп, төртіп сақтауға тырысады. 
Сөбилер мүньщ бөрін саналы түрде істейді. Өзінің ісін бітірсе, 
өзгеге келіп көмек көрсетуге дайын түрады. Олар бүл кезде 
«Еңбек» деген сөздің мазмүнын ж ақсы түсінеді. Сондықтан 
өздерінің өрбір іс-өрекеттерін «еңбек еттік» деп жариялайды. 
Үш ж асы н ан б астап -ак, үл бала — өкесіне, қы з бала — 
шешесіне көмектесуге дайын түрады. Бүл сөтте үлкендер жағы 
б а л а л а р д ы ң т а л а п т а р ы н к а й т а р м а й , к ер ісін ш е, ү н ем і 
жетілдіріп, үпггай түсуі керек.
С у л у л ы ц (эс т е т и к а ) сезімдері. Үш ж а с та ғы б а л а л а р
айналасындағы табиғаттың көркіне күмартумен коса, ондағы 
толып ж атқан сүлулықтарға еліктеп, өздері сол көргендерін 
қолдары нан ж а с ам а қ болып талпы нады . Сондықтан олар 
көбінесе отыра қалған жерлерінде сурет салуға, топырақтан 
үй тү р ғы зу ға, ағаш тан өр тү р л і піш індер ж а с ау ғ а ж ан - 
төндерімен кіріседі. Т аза ауадағы серуендердің өзі үнемі 
танымдық талпыныстарға толы болып келеді. Олар өн айтып, 
би билеуге қүмартады. Неше түрлі үлттық ойындар арқылы 
бойына сіңісті болған ата-бабасыньщ зерделерін жаңғыртады. 
Сөз ж о қ мүндайда төрбиеші тарихи деректер мен түрмыс- 
салтты қ ойындарды көп білулері керек. Осы кезде оларға 
көмекке келетін тек қана кітаптар екені белгілі.
Балаларға осы ж астан компьютерлік ойындарды үйрету 
зам аны м ы зды ң талабы екенін ескерген ж өн. К ом пью тер
22

экранындағы қүбылыстар мен суреттер баланың сүлулықты 
сүйетін талғамьш, ойлау жүйесінід небір сиқырлы қьфларьш 
аш уға да қатты көмектеспек. Бүл арқы лы бала психоло- 
ги ясы н ы ң бүры н-соңды а ш ы л м аға н ж ү м б а қ сы р л ар ы
ж етілдіріліп, тіпті тіл үйренуінің де ж аң аш а өркен жаюы 
ықтимал.
Баланың тәуліктік тіршілігі мен үйқысы, тазалығы мен 
тамақтануы
Үш ж асар бала күндіз бір мезгіл ғана 2—2,5 сағаттан 
үйьщтап, қалған уақыттарын көбінесе қимыл-әрекет үстінде 
өткізеді. Оның түске дейінгі жөне түстен кейінгі ойнауына, 
қозғалуына орташа есептегенде 5—6 сағаттай уақыт кетеді. 
Өрбір үш сағат сайын төрт мезгіл тамақтанады. Таңертеңгі 
асын оянғаннан кейін бір жарым сағаттан асьфмай, ертеңгі 
асына отьфғызған жөн.
Екі ж астағылармен салыстьфғанда үш жастағылардың 
шеш ініп, ж уы ны п, сүртінулеріне, там ақ тан у ы мен дөрет 
алуларына кететін уақы ттар өлдеқайда азаяды. Бүл кездегі 
т а з а л ы к та ғы л ы м д а р ы н б а л а л а р өз е р ік те р ім е н еркін
меңгергендіктерін байқатады. Олардьщ үйьщтауға жатуы да, 
ойнауға жиналуы да саналы түрде орындала бастайды. Олар 
не істесе де, бірін-бірі күтіп, бүрынғыдай емес, сабыр сақтауға 
өдеттене бастайды.
Үйцы . Ү йқы дағы өм ірі ересек адам дар үш ін — бүкіл 
тірлігінід үштен бір бөлігі, сөбилер үшін бүл керісінше сипат 
алады. Ж аңа туған нөресте төулік бойы үйыктаса, бірте-бірте 
ай өткен сайын ширап, үш ж асқа келгенде оньщ үйқысы 6—8 
сағаттай қысқарады. Ж ас балалар түгілі күллі адамзат үгггін 
үй қы н ы ң б ерер қ а с и е т т е р і өлі ж ік т е л іп б олған ж о қ. 
Ш експирдің ай туы н ш а: «Үйқы — бойы м ы здағы барлы қ 
күшіміздің қайнар көзі, ауру-сы рқауға ш ипа боларлық ең 
пөрменді дару» екен. Ж алпы үйқысы канып оянған сөбилердің 
көңіл-үйлері ерекпзе, істеген өрекеттері де ш ирақ болады.
Үш ж а с т а ғ ы б а л а л а р көп нөрсені сан ал ы түрде 
ж а с ай ты н ы н б іл ем із. Б үр ы н ғы д ай емес, о л ар үй қы д ан
түрысымен өжетханаға өздері барып, қолдарын жуып-шайып, 
сүртініп, киімдерін рет-ретімен киеді. Міне, содан кейін ғана 
тиісті ойьшдарьша кіріседі. Қыз балалар шаштарын тарамай 
келуді өздеріне үят санайды. Кейбір балалар тырнақтары өсіп 
кетсе, ата-анасына айтып, алдыртып тастайды. Олар бірте-
23

бірте, өзінің ойнайтын орындары ғана емес, бүкіл үй-ішінің 
тазалығына көңіл аудара бастайды. Қыз балалар шешесімен 
бірге дастарқан жинауға талаптанады.
Тәрбие. Үш жасар балалардың төрбиесі күрделілене түседа. 
Мүнда мақсатты әрекеттер мен төрбие сабақтарьшың саны мен 
сапасы көбейеді. Бөбеісжайда төрбиеленіп жүрген балаларға 
бір ж үм аны ң ішінде бірнеше арнаулы төрбие ж үмыстарын 
өткізу жоспарланады. Оның кепшілігі ойнайтын бөлмелерде 
біраз бала далаға ш ы ққан кездерінде үйы м дасты ры лады . 
Б а р л ы қ тө р б и е с а б а қ т ар ы н ы ң м а қ с а т ы б а л а л а р д ы ң
байқағыпггығьш, сезімталдығын, ойлау мен сөйлеу қабілеттерін 
дам ы ту, қ ар ап ай ы м еңбек түрін оры ндай білуге үй рету, 
адамгершілік мінез-қүлық өрекетін меңгертуге бағьшзталады.
Мысалы:
— байқаған заты мен ж еке қүбылыстардан ой қоры ту 
(баланың тап қазір қолында үстап отырған ойынш ықтары 
жайында ойлануы, оның кимылдарын қайталап көз алдына 
елестетуі);
— айналасындағы кеңістік пен уақытты бағдарлау;
— ө р н е к с а л у мен өзінш е ж а ң а піш ін қ ү р а с т ы р у
қабілеттері;
— төрбие сабақтары нан алған төжірибелерін қай талап
пайдалануы;
— балалардың өз тобындағы сөбилермен қарым-қатынас- 
тары;
— оларға деген мейірімділік көзқарастарын жетілдіру;
— өдептілік, өдемілік, тазалы қ, ізеттілік дағды лары на 
үйрету т. б.
Осы а й т ы л ға н д а р д ы ң б ар л ы ғы к ү н д е л ік т і тө р б и е 
жүмыстарынан өз орынын алумен бірге, белгілі уақыттардан 
алған әсерлерінің жемісін де байқатуы керек. Осыдан барып 
ж ас балалардың үғымдылығы артып, зердесі мен еске үстау 
қабілеттері күннен-күнге жетіле түседі.
Баланьщ 4 пен 7 жасыньщ аралығы, оның бүкіл ғүмырына 
қаж етті адамш ылық қуатыньщ қайнар көзіне айналады. Бүл 
кезде х а л ы қ т ы қ педагогиканы ң қай н ары н ан сусындатып, 
ғасырлар бойы қалыптасқан ата-баба дөстүрінің бала жасьша 
лайықтыларын үғындырып, оларды ойьш-жаттығулар арқылы 
меңгертіл отьфу керек. Сондай-ақ, баланы өн өнеріне баулып, 
дом бы рада о й н ау ға үй ретіп , қ и я л д а у ғ а , с а л ы сты р м ал ы
танымға да, тігггі жүйелі, логикальщ ойлауға да батыл түрде 
баулудың мөні зор. Бүл кезең баланьщ танымы мен көзқарасын
2 4

ерекше ж ан-ж ақты етіп, тереңдете дамытуға аянбайтын сөт. 
Тіпті аса айқын байқалғае дарындыларды арнайы ашылған 
л и ц е й л ік м ек те п те р ге то п тасты р ы п оқы ту д ы ұ л т т ы к
қа ж е ттіл ік деп өбден айтуға болады. Өйткені, дарын мен 
талан ты н қастерленген х ал ы қ қан а адам зат қауы м ы ны ң 
дамуьша өз үлестерін коса алады.
А дам ағзасы н д а, сонау ж а р а т ы л ы с т а н , яғн и , к ү л л і 
тіршілік иелерінен мирасқа альш қалған көптеген сипаттар мен 
қаси еттер бар. Соның бір ғана мысалы ретінде, үйы қтап 
ж атқ ан адамның «уақытты сезінуін» айтуы мы зға болады. 
Кейбір адамдар бүрын койған сағаттың қоңырауынсыз-ақ, өзіне 
керек уақыттан кешікпей ояна алатьшдығы мөлім. Тіпті мүны 
қ а й с ы б ір ім із өз тө ж ір и б е м ізд ен де б іл ем із. А л ай д а 
зерттеуш ілер осындай ф изиологи ялы қ ерекш елікті өзірге 
беймөлім қүбылыстардың қатары н а қосып ж үр. Әйтсе де, 
мүның адам миының катпарларына сақталған сонау ықылым 
замандардағы тірпгілік тектерінен қалған түйсік екендігіне 
күмөн жоқ. Ендеше а к кағаздай кірленбеген бала миының 
қатпарлары ндағы ата-баба зерделерін ояту арқы лы небір 
ғажайып қасиеттерді ашуға бет бүрған жөн.
ТӨ РТ Ж А С А Р Б А Л А Н Ы Ң ТӘРБИЕСІ
Б ала мектепке дейінгі кездерінде немесе балабақшадағы 
төрбиесі түсында сан-салалы танымдарды игеріп, неше түрлі 
қиы нды ктарға толы күрделі күбылыстарды үғына алатын 
жағдайға жетеді. Бүл кезде мидың жарты шарларының қабы 
баланың бүкіл мінез-қүлықтары мен іс-өрекеттерін басқара 
оты ры п , өзінің к ү л л і нерв т а л ш ы қ т а р ы м ен ж ү л ы н - 
жүйкелерінің жүмыс істеу кабілетін күшейте береді. Өрдайым 
қозғалы с үстінде ж етіл е дамы ған балаларды ң денесі мен 
салмағы да бір қалыпты өсіп отырады. Олардьщ өр жастағы 
орташа көрсеткіштері төмендегідей болып келеді:
— 
баланың 4 жасындағы орташа салмағы 16—17 кг, бойы 
100—102 см, ол жыл бойына 1,3 кг қосып, 5—7 см өседі, көкірек 
аумағы 53 см болады.
Бүл жастағы кыз балалар шамамен екі пзақырымға ж уы қ 
жер жүреді. Балалар 4 жасынан бастап еркін қозғалып, неше 
т ү р л і қим ы лдарды ж а й б а р ақ а т ж асай алаты н ж ағд ай ға 
ж етед і. Міне, осыдан кейін ж ы л сайын, оларды ң ж үріс- 
түрыстары дами береді. Ойын-өрнектері де күрделеніп, сурет 
салу, өн-күй тыңдау, кол еңбектерімен шүғылдану сияқты 
сабақтар саналы түрде үлкен мазмүндарға ие бола бастайды.

жүктеу/скачать 7,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: