>М. Жұмабаев. Педагогика. Алматы. «Ана тілі*, 1992 ж. 35—36-6

мүмкін. Киім дененің жылылығын сыртқа, сырттың суығын 
денеге жібермейтін болсын. Сондықтан бала киімі жүмсақ, 
жеңіл нөрседен тігілуі керек»,1 — деп атап көрсеткен.
Баланьщ барлық киімдері өзіне шақ, ыңғайлы болуы керек. 
Баланың өзіне шақ, сұлу тігілген киімдері оньщ көңілін ашып, 
өсерлендіреді, тіпті үқыптылық пен тазалыққа ұмтылдырады. 
Ол өзіне ұнайтын киімдерін кірлетпеуге тырысады. Сонымен 
қоса киімдерішң аттарын тез жаттап алуға ұмтылады. Сөйтіп, 
киімдерінің аттарына қарай рет-ретімен киінуге де өдеттене 
бастайды. Әйтсе де екі ж асар балалардың өзін-өзі тазалыққа 
баулуы , жуына, сүртіне білуі, пайдаланған заттарын орын- 
орындарына қоюы бірте-бірте қалыптасады. Олар бар ынта- 
ж іге р л е р ім е н үл кен д ер д ің а й тқ а н д а р ы н тү сін у ге, тіп ті 
бүлжытпай орындауға үмтылып қана қоймай, сонымен бірге 
өз өтін іш тер ін де сөзбен ж е т к із у г е ерекш е мөн береді. 
Сондықтан бүл жастағы балалардың ойьш бүзбай, сөзін аяғына 
дейін тьщдаған дүрыс. Өйткені, ол сөзін аяқтатпаған адамға 
ренжіп, көңіл күйзелісіне түсетін болады. Төрбиешілер оларды 
төзімді түрде тыңдап, сөйлесу арқы лы балаларды ң сөздік 
қорларын молайту мен тілін үш тауға ықпал ететіндіктерін 
түсінгендері жөн. Бүл ж астағы балалар төрбиешінің өзімен 
сөйлескенін үнатады. Сөйлесу кезінде олар жаппай қатынасып, 
жамырай жауап беруге тырысады. Міне, осылайша шешініп 
болысымен-ақ, алма-кезек қолдарын жууға кіріседі. Әрқайсысы 
өздерінің орамалдарымен сүртінеді. Сөйтіп, ойын бөлмесіне 
енеді. Төрбиеш ілер осы топ қа белгіленген у а қ ы т қ а орай 
үжы мдық төрбие ж үм ы стары н өткізіп, олардың емін-еркін 
ойнауларьша, өз бетінше өрекет жасауларьша мүмкіндік береді. 
Сөбилерді ойын үстінде еңбекке баулып, ойлау қабілеттерін 
дамы та отырып, қ и м ы л -қозғалы с ар қы л ы өзара сөйлесу 
мүмкіншіліктерін үйымдастырады. Ол үшін төрбиеші ең тиімді 
сан алаты н төсілдерді (баланы ң ш ы ғар м аш ы л ы қ ойыны) 
қол д ан ы п , қ ы зы қ т ы о қ и ғ а л а р ғ а қ ү р ы л ғ а н ой ы н дарды
ойнатуға көңіл бөледі.
Б а ла ойыны. «Баланың қиялы өсіресе ойьшда ж ары ққа 
шығады. Ойын балаға көдімгідей бір жүмыс. Ойнағанда бала 
айналасындағы түрмыстан не көрсе, соны істейді... Ж алпы, 
ойын баланың тілінің өркендеуіне көп пайда тигізіп, ойнағанда 
тоқтаусыз қозғалып, былдырлап, күліп, сөйлей беруге өсер 
етеді. Ж алпы ойынмен жалпы түрмысқа, яғни басқа адамдарға
^ ұ л да сонда. 31-бет.
3—676
17

бірігіп тұруға үйренеді, өзінід сөзін, тілін біреуге тыңдатыгі, 
басқаның тілегін, сөзін өзі тыңдап, қысқасы тұрмыстың бірінші 
ш арты — ж алпы заңдарды орындап, атқары п үйренеді. Ал 
енді, ж ал қы ойын, яғни ж алғы з ойнау баланың алаңғасар, 
еліктегіш болмай, өз ісіне ынталы, тиянақты болуына пайдалы. 
Б ірак осы екі түрлі ойынның екеуінің де зиянды ж ағы бар. 
Ылғи ж алғы з ойнап үйренген бала тағы, менменшіл болып, 
көппен ойнап үйренген бала алаңғасар, тиянақсыз, еліктегіш 
болы п ш ы ғу ы м ү м к ін . А б за л ы — осы ек еу ін кезекп ен
ауыстырып отыру.
Осы екі түрдің қ а й түрім ен болса да ойнап оты рған 
б алан ы ң ойы ны н б а қ ы л а у ғ а тө р б и еш і м ін д етті. Б ір а қ
бақылаймын деп бүлдіріп алма. Бүлдіріп алу былай болады: 
«Былай ойна» — деп бүйырсаң, баланың ойыннан ынтасын 
суытып аласың. Баланың ойынына үлкен адам кіріссе, балаға 
ойынның қызығы бітеді. Ойын — баланың өз ісі. Бала ойынына 
кірісуш і болма. Баланы бір нөрсені бүлдірмес үшін шеттев 
бақыла. Егер бала ойынына қаты сқың келсе, өзің бала боп 
қатыс. Яғни, ойындарына бөгет, оралғы болма. «Бала сенің 
ересек адам екеніңді сезбейтін дөрежеде болсын» — деп атап 
көрсетеді бала ойыны ж айлы ігікірін Мағжан Жүмабаев.
Мазмүнды ойындарды үйымдастыру үпзін өр түрлі заттар 
к е р е к . М әселен, б ірн еш е қ у ы р ш а қ т а р (ү л к ен д і-к іш іл і), 
ойынш ық орындықтар, төсек-орын, қуы рш ақ киімдері мен 
ыдыс-аяқтардың түрлері т. б. Осы заттарды пайдалана отырып, 
балалар өзді-өзімен бірлесе ойынға кіріседі. Б ірақ төрбиеші 
барлық топты да бакылап, ойынды тату ойнауға дер кезінде 
көмекке келіп, басш ылық ж асауға тиісті. Ондайда балалар 
қ а й т а - қ а й т а с ү р а қ қо й ы п , м е зг іл -м е зг іл өз істер ін ің
дүрыстықтарын тексеріп отырады.
Мүндайда баланьщ қиялын қанағаттандырып, ой-өрекетіне 
қозғау сальш, ш ығармаш ылыққа жетелейтін қүрастырмалы 
ойьшшықтарды көбірек үсынған жөн. Ой кызметі жүмсалатьш 
ойьшшықтар баланы ерекше қызықтырып, ойьш үстінде бір- 
бірімен, тіп ті ойы нш ы қпен де сөйлесіп, өрекет ж асау ға, 
бөлшектерден түтас (доп, машина) затты қүрастыруға үйретеді. 
Ол күрылыс материалдарынан қора, жол, үй, жануарларын т. 
б. қүрап жаттығады.
Ойынды осылайша түрлендіру, баланы өздігінен ойлауға, 
сөйлеуге қабілеттілігін дамытып, еңбектене білуге үйретеді.
Ойынпзык туралы М. Ж үмабаев былай дейді: «Ойыншық 
деген сөз баланын ж анындағы суреттеулердід белгісі деген 
сөз». Балаға үйпалауына көнетін, не қылса соған жарайтын 
жабайы ойыншык үнайды.
18

Төрбиесі мен күтімдері дүрыс балалар екі жасында өр ай 
сайын 170—190 грамм нан қосып, ж алп ы салмағы 12—13 
килограмдай болады. Оның бойы айына 1 см өсіп, тұлғасы 85— 
86 см жетіледі. Екі жасқа толған балалардың 20 шақты тістері 
шығып үлгереді. Осы айтылған көрсеткіштер баланың дүрыс 
ж етіліп өскендігінің бірден-бір айғағы болып есептеледі. 
Қозғалыс пен қимыл-өрекеттерінің әсерінен, мидың жүмыс 
істеу қабілеттері артып, бала бір ж арым жасында үш-төрт 
сағаттай еркін ойнаса, екіге толған кезінде ол төрт-бес сағаттай 
серуендегенде еш шаршамайды. Осыған орай оның төуліктік 
үйқысы да кысқарады.
ҮШ Ж А С А Р Б А Л А Н Ы Ң ТӘРБИ ЕСІ
Үш ж астағы сөбидің сүйкім ділігінде ш ек ж оқ. Оның 
қиялдары кызық, тілдері бал десе де болады. Он екі мүшесі 
түгелдей ж етіліп, мың бүралы п оты ры п-түрғаны н былай 
қойғанда, қүлындай күлдырап жүгіре алатьш жағдайға жетеді. 
Б үл ж а с т а ғ ы сөб илерд ің ж ү р іс -т ү р ы с ы н ы ң бөрі сән. 
Айналасындағы табиғатты тануы қандай тамаша болса, көрген- 
білгендерін айтып берер тілі де сондай шүрайлана бастайды. 
Оның пси хи касы н д ағы б а й қ ағы ш ты ғы мен с е зін гіш тігі 
соншама нөзік күйге ауысады. Төрбие үстінде бүл сезіміне өте 
сақ болған жөн.
Өсуі. Үш жастағы баланың дене салмағы бүрынғысынан 
2 кг артып, түрқының үзындығы 7—8 см. өседі. Сөйтіп, үш 
жасар баланың бойы 95—96 см, ал орташа салмағы 14—15 кг 
болады. Ол күндіз бір-ақ мезгіл (2—2,5 сағаттай) үйқыға көшіп, 
қ а л ғ а н у а қ ы т т а р ы н үн ем і қ о зға л ы с ү стін де ө тк ізед і. 
А йналасы ндағы бар күбы лы старды ойын арқы лы тануға 
ты рысады . Сол а р қы л ы таны м ы мен т іл і ж етіліп , ойлау 
қ а б іл е ті мен тү й с ін у і а й қ ы н д а л а береді. Үш ж а с т а ғ ы
балалардың аяк алыстары қажетінше ширай қоймағанымен, 
олардың қол қимылы мен саусақ ептілігі өжептөуір жетіле 
түседі. Ол саусақтарының өрекеттерін еркін басқара алады. 
Сондықтан үш ж асар бала өз бетімен киінш-шешшіп, жуынып- 
шайынып, сүртіне алады. А яқ киімдерінің бауларын байлап, 
киім түймелерін езі салады. Саусақтарымен қары ндаш ты
о ң тай л ы үстап , сурет с а л у ға та л п ы н ад ы . О ларды ң бет 
өлпетіндегі мимикаларды ң ж етілгендігі сонша, кез-келген 
жануарлардың қимыл-өрекеттерін дөл келтіруге тырысады.
19

Осы кездерде олар өздерін айнадае көргенді үнатады. Үнемі 
далада ойнап, серуендеуден жалықпайды.
Үш жастағы балалардьщ сөздік қорлары өте жылдам өседі. 
Б ірақ өрқайсысьшыкі өр түрлі мөлшерде болады. Ең алғыр 
бала 1227 сөз білсе, өте енж ар, икемдері еаш ар ж етілген
балалардың сөздік қоры 45-тің төңірегінде болады. Мөселен, 
Ш. Б ю л е р д ің зе р т т е у л е р і б ой ы н ш а ү ш -тө р т ж а с т а ғ ы
балалардың кейбіреулері — 2346 сөз білсе, кейбіреулерінің 
білетіні бар-жоғы 598 сөз ғана. Мүндай деректерді келтіріп 
отырған себебіміз, осы жастағы балалар төрбиесіндегі ерекше 
көңіл аударатьш қиындьщтарды аңғарту еді. Төрбиеші мүндай 
балаларға қосымша көңіл аударып, сезімі сергек балалармен 
қоян-қолты қ төрбие жүмысын араласты ра ж үргізгені жөн. 
Өйткені, балалар бірін-бірі қашанда тез түсініп, өр нөрсеге 
еліктей қызығып, бірлесе ойнауға үйренеді.
Баланы ң сөздік корлары дамыған сайын ауызекі сөйлеу 
барысында жалаң, жайылма сөйлемдерді айта бастайды. Бірақ 
олар сөз дыбыстарьш дүрыс айта білмейді. Сөйлесу кезінде ж и і 
байқалатьш нөрсе — баланьщ л, с, р, ш, з, ж дыбыстарын анық, 
дүрыс айта білмейтіндігі. Осы жастағы балалар үшін бүл заңды 
қүбылыс. Өйткені, үш ж асар балада сөйлеу мүшелерін дүрыс 
қолдана білу дағдылары қалыптаспаған. Сондықтан бүлар 
көптеген сөздерді өздерінше ж асауға бейім түрады . Міне, 
осындай кем-кетіктерден тез арылу үшін балалармен ойын 
үстінде үнемі сөйлесе білу керек. Әсіресе мазмүнға қүрылған 
«сүрақ-ж ауап » ойы ндары ны ң а т қ а р а р кы зм еті мол. Б ү л
жасында балалар көптеген сүрауларды: «Бүл кім?», «Анау не?», 
«Кім не киді?», «Қолыңдағы не?», «Қайда?», «Қашан?», «Неге?» 
дегендерді ж ақсы түсінеді. Олар қысқа-қысқа ертегілер мен 
аңы здарды ы нты ға тындайды. М үндайда б алалар көрген- 
білгендерін айта бастайды.
О ларды ң осы ндай б елсен д іл іктер ін қ о л д ай оты ры п , 
кезектесіп ж ау ап беруге бағыт беріп, үйретіп отыру керек. 
Өйткені, бала табиғаты қызықты оқиғаға қүрылған ертегіні 
қалайды. Ертегі оқылса еліте тьщдап, соған еліістейді. Мөнеріне 
келтіре ай ты лған ертегі оны өзіне баурап алып, өзін сол 
ертегінің басты кейіпкеріндей сезінеді. М ысалы: б алал ар
өзд ерін е т а н ы м а л «Кім күш ті?», «Торғай м ен тү л кі» , 
«Бауырсақ», «Лақтар мен қасқыр» т. б. ертегілерді тыңдай 
жүріп, батылдыкқа, шыншылдыққа, адалдыққа үйренеді.
Бүл жөніндегі М. Ж үмабаев: «Ж ан түрмысы еркендеуі 
үтттін, яғни ойы, ақылы кеңейіп, қүлқы түзеліп, тілі баюы үтпш 
жас балаға ертегі тым қымбат нөрсе. Бала ертегіні жан-төнімен
20

ты ңдайды . Ертегіге ш ын көңілімен нанады. Б ала қү р ғақ
ақылды ұқпайды, жандандырып, суреттеп алып келсең ұгады. 
М ы салы , б ал аға өтірік ай тп а деген қ ұ р ғ а қ сөзің ж ел ге 
айтқанм ен бірдей. Егер сен балаға өтірікш і туралы ертегі 
айтсаң, сол ертегідегі өтірікшінің өтірігінен қор болғаньш, зиян 
көргенін суреттеп алып келсең, міне, бала өтірік айтпау керек 
екендігін сонда ғана ұғады. Қысқасы, балаға ертегі тым қымбат 
нөрсе», — деп жазды.1
Міне, ғасырлар бойы сұрыпталған халык даналығы қандай 
десеңізш і. Ты ңдауға оңай, түсінуге ж еңіл, естіген сайын 
қызықтығына қүмартпаудың өзі мүмкін емес. Мазмүны бала 
қиялдарын шартарапқа өкетпей қоймайды. Жөргегінде бесік 
жырларьш естіп, сөби кездерінде мүндай ертегілерді тыңдап 
өскен баланы ң ақы л-есі зерделеніп, ойлау мен толғануға 
т а м а ш а м ү м к ін д ік т е р ал ад ы . Оның үстін е ж а ң а ғ ы
а й ты л ға н д а р д ы ң бөрі к іт а п т а су р ет болып, ф и льм
тас п а л ар ы н д а ж ан д ы қ о зға л ы с та р ға ай н алса, өн болып 
қүлаққа естілсе, төрбиенід төсілі түрлене түседі.

жүктеу/скачать 7,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: