Ислам дәуіріндегі әдеби ескерткіштердің зерттелуі. Түркі халықтары әдебиеті тарихында ислам дәуірі (X-XII ғасырлар) ерекше орын алады. «Ислам дәуірі әдебиеті»
жүктеу/скачать 303,2 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Көтеш ақынның Абылай ханға арналған толғауларының тарихи мәні
- Шал ақын шығармаларындағы әлеуметтік мәселелер
| 56.Бұқар шығармашылығының зерттелуі
Бұқар жырау Қалқаманұлының өмірі жайлы қағаз бетіне түскен нақты тарихи деректер айтарлықтай көп емес. “Өз заманындағы жандар бұл кісіні көмекей әулие деседі екен. Қара сөз білмейді, тек сөйлесе көмекейі бүлкілдеп жырлай бастайды екен», - деп жазады Мәшһүр Жүсіп. . Бұқардың мұсылманша оқығандығы, сауаттылығы күмән туғызбайды. Алайда, көбіне-ақ экспромтпен айтылған толғауларын жырау артынан қағазға түсіреді ме, жоқ па, ол арасы белгісіз. Бұқардың бізге жеткен шығармалары ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезінде ел аузынан жазылып алынған. Бұқар мұрасынан біздің заманымызға жеткені - 1300 жол шамасындағы өлең-толғаулары. Бұл жырау туғызған көл-көсір жырлардың бір бөлігі ғана болуы әбден мүмкін. Олай детініміз Мәшһүр Жүсіп ол жөнінде: “Бұл кісінің сөзін түгел жазамын деушіге Нұхтың өмірі, Аюбтың сабыры... Аплатонның ақылы керек”, - деп жазған екен. Жыраудың біздің заманымызға жетпеген кейбір жырлары жайындағы қолда бар деректерге тоқтала кетейік. Бұқар мұрасын XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап ел аузынан жазып алған Шоқан өзінің “XVIII ғасыр батырлары жайында тарихи әңгімелер” деген мақаласында Бұқарға қатысты біраз мәліметтер береді. Жыраудың Абылай алдында айтылған екі өлеңінің жолма-жол аудармасын жасайды. Бұл Бұқардың орыс оқырмандарына тұңғыш таныстырылуы еді. Енді бір топ өлеңін Г.Потанин жыраудың өз елінен Имантай Сәтпаевқа жинатып алады. Бұхар өлеңінің мәніне Абайға дейін сын көзімен қараған ақын әзірге бізге мәлім емес. Жырау шығармаларының ХХ ғасыр басындағы зерттелу жайына келер болсақ, бұл ретте Мәшһүр Жүсіп жазбаларына тоқталмай өте алмаймыз. Ол Бұқардың өмірі мен қоғамдағы атқарған істері, шығармаларының туу тарихына қатысты көптеген аңыздық, тарихи нақты деректер мен шығармаларын хатқа түсірген. Мәшhүр Бұқар жырларын екі дана етіп көшірген екен. Ғалымдар Бұқардың шығармаларының түпнұсқасы ретінде Мәшhүр Жүсіп қолжазбалары алынуға тиіс деген пікір айтады. Бұқардың кейбір туындылары Құрбанғалидың “Тауарих хамсасында”, ал енді біраз шығармалары 1925 жылы “Таң” журналында басылған. Кеңес дәуірінде жыраудың шығармаларын алғаш әдебиет оқулығына енгізгендер М.Жолдыбаев, М.Әуезов, Әлібек Қоңыратбаевтар болған еді. Одан кейінгі кезеңде көп уақыт жырау шығармалары әр түрлі бағалап келді. Бұқардың есімі халық поэзиясында Абылаймен қатар айтылатындықтан оны бір кездері “сарай ақыны” деушілер де болды. Жырау мұрасының алғаш рет біршама толық басылуы - 1962 жылы жарық көрген “XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ ақындарының шығармалары” атты жинақта жариялануы. Бұдан кейін “Бес ғасыр жырлайды”, «Ай, заман-ай, заман-ай», «Жеті ғасыр жырлайды», т.б. сол сияқты көптеген жинақтарға еніп келеді. Жеке зерттеушілер тарапынан сөз болған шығармалары да аз емес. Бұқардың Қытай мемлекеті архивінен табылған 36 дастан, толғауы "Ана тілі" газетінің 1990 жылғы 17-18 сандарында жарияланды. Бұл жалпы көлемі 940 жолдық 36 толғау Бұқар жараудың мұрасы деп танылды. Осы деректерді іздеп тапқан Қытай елінде тұратын қазақ азаматы Мұхтархан Оразбайұлы мен т.б. зерттеуші ғалымдар қолжазба Бұқар жыраудікі екеніне ешбір шүбә келтірмейді. Бұл нұсқаның жариялануы Бұқар шығармаларының мазмұны мен сырын терең тану түсуде үлкен мәнге ие болды. Аталған бұл нұсқа кезінде саясат пен т.б. әр түрлі жағдайларға байланысты бұрмаланып, немесе толық танылмай келген Бұқар жырау шығармаларын жете зерттеуде, мәтінінтануда маңызды еңбек болып саналады 57. Көтеш ақынның Абылай ханға арналған толғауларының тарихи мәні Алғаш рет 17 жасында Абылай ханға қарсы бас көтерген Мейрам руын мадақтаған өлеңі арқылы аты шығады. Оның өлеңдерінің көпшілігі шешендік, нақыл, жұмбақ түрінде халыққа көбірек тараған. Ақынның өлеңдерін зерттеп-жинаушылар: Мәшһүр-Жүсіп Көпеев, Бозтай Жақыпбаев, Ғалымжан Мұқатов. Көтештің шығармалары көркемдік құндылығы жоғары, идеясы терең, мазмұнды болып келеді. “Абылай, Ботақанды сен өлтірдің”, “Күркелінің бауыры күнде дауыл”, “Сексен ерікке қоймады-ау, қалжыратып”, “Қартайғанда қатының дұшпан болады”, “Кәрілік, жылы-жұмсақ ас жарай ма”, “Қыз бен Көтеш”, “Көтештің Кіпіне қызбен айтысы”, “Көтештің Зағипамен айтысы” деген айтыс өлеңдерінде көшпелі халық өмірінің шындығы көрінсе, екіншіден, тоғышарлықты келекелеп, астарлы сөзбен әжуалап отырғаны байқалады. Ақынның бірқатар өлеңдері мен айтыстары “Ертедегі әдебиет нұсқалары” (1961), “Алдаспан” (1971), “Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасы” (1985) атты жинақтарда жарияланды. 58. Шал ақын шығармаларындағы әлеуметтік мәселелер Айта кететiн бiр жағдай, Шал ақынның шығармышылық асыл дүниесiнiң бар екенiн Шоқан бастап берген болса, Қазақстаннан тыс жерде Хасен Шаяхметұлы Ғали атты түркi халықтарының тiлi мен әдебиетiнiң бiлгiрi, үлкен ғалым XX-ғасырдың басында-ақ Шал ақынның бiраз туындыларын хатқа түсiрiп үлгерген екен. Ол қазақ университетiнiң кiтапханасында сақталған екен. Оның бержағында тұңғыш рет 1929-жылы "Жаңа әдебиет” журналында, 1958-жылы "Қазақ әдебиетi” газетiнiң 28 қарашасында Ғ.Малдыбаевтың жариялаған 8 өлеңi жарық көрген. Әрине, ел iшiнде Шал ақынның өлеңдерiн бiр күн айтып, тауыса алмайтын құймақұлақ ақсақалдарды тыңдаған да едiк. Бiрақ бiздiң әттегенайымыз да қалмайды ғой. Солардың аузынан жазып алсақ, Шал өлеңiнiң қоры осы күнгiден де молырақ болар едi. Әсiресе, 1930-40 жылдарға дейiн өмiр сүрген ақсақалдарымыз: Ақымның Есқағы, Әбушахманның Бiржаны, оның бер жағындағы Шегеннiң Сәкенi, Досмағұл, Қарып, Әбдiр, Қошан, Сұраған, Баянтайдың Жүнiсi, Асылтайдың Ерғалиi, Елеусiздiң Ғаббасы тағы сол сияқты қасиеттi шалдарымыз Шал ақынның сөздерiн, өлеңдерiн майын тамызып айтып отырушы едi. Ол кезде тоталитарлық басқару жүйесiнде ескiден келе жатқан елiмiздiң асыл заттарына, бiлгiр адамдарына, тарихи тұлғаларға мән бергiзбеу, оларға көңiл бөлген адамдарды ескiнi құндаушы, жаңашыл жолдан шегiну деп өрескел сөгiске ұшыратқаны мәлiм. Соған қарамастан, сол заманның өзiнде Шал ақынның творчестволық iзiн зерттеу мақсатында 1964 жылдың күзiнде ауданымызға КАЗГУ-дiң аспиранты Мұхтар Мағауиннiң келуi, оның Шал өлеңiн жақсы бiлетiн Жантiлеудiң Қошанымен кездесуi, үлкен iске түрткi болады. Мұхтардың өзiнiң айтуынша -"Шал атамызға тиiстi ақсақалдың аузынан шыққан асыл сөз, қымбат мағлұматтарды таңбаға түсiрiп, не керек, қарияны сарқа тауыспасам да, қатемдi түгел тауып, қаншама дерек, өлең жазып алып едiм - дегенi арқылы атамыздың шығармаларының өмiрде екiншi рет тiрiлуiнiң басты себебi болып едi.” Атақты жазушы "Жұлдыздың” бас редакторы, Шал ақынның еңбегiн ғылыми тұрғыдан тiк тұрғызған Мұхтар Мағауиннен қолдау сұрадық. Сол сияқты өзiмiздiң сүйiктi газетiмiз "Солтүстiк Қазақстан” да үнемi 5 жыл бойы Шал ақын туралы жазылған мақалаларды үзбей берiп тұрды. Газеттiң редакторы Бахыт Мустафинге де айтатын алғысымыз мол. Ауданға Шал ақын есiмiн беру жөнiнде елдi мекендерде жиналыстар өткiзiп, олардан қолдау тапқан соң аудандық ономастика комиссиясында қаралып, одан өткеннен кейiн, аудандық маслихат сессиясында шешiмiн тапты. Осыдан кейiн облыстық ономастикада қаралып, онда шешушi сөз айтқан облыстық ақсақалдар алқасының төрағасы Жақсылық Ысқақовтың қолдауымен комиссия ұсынысты қабылдаған едi. Уақыт өте келе ой жаңарды, жаңа түзетулер туындайтыны да шындық. Осы кезде "Қазақ әдебиетiнде”, өзiмiздiң "Солтүстiк Қазақстанда” - "үлкен тұлғаға - үлкен құрмет лайық” деген тақырыппен елiмiздiң бiр топ әдебиет, мәдениет және ғылым қайраткерлерiнiң, ауыз әдебиетiнiң даңқты өкiлдерiнiң бiрi Шал ақынды мәңгi есте қалдыру жөнiнде Президентiмiз Н.Назарбаевқа, Мемлекеттiк қатшы Ә.Кекiлбаевқа, Солтүстiк Қазақстан облысының әкiмi Д.Ахметовке ашық хат жарияланды. Онда Республикамыздың сүт бетiне шыққан қаймағы, белгiлi ақын жазушыларымыз, академиктерiмiз, ғалымдарымыз - Шал ақынның туғанына 250 жыл толуына байланысты оның есiмiн туған, өскен жерi Сергеев ауданына беру жөнiнде ұсыныс айтылды. Осы сәттерде "Солтүстiк Қазақстан” газетiнде журналист Бiржанов Хамиттiң, Баязиев Құрмаштың, Төлеген Қажыбаевтың, университет мұғалiмi Құлыбекованың, менiң де т.б. мақалалар жарық көрдi. Ауданның орыс тiлдi жұртшылығына Шал ақын туралы орысша газетке бiрнеше мақала берiлiп жарияланды. 1998-жылдың 25 қарашасында Алматыда ұлттық ғылым академиясының ұйымдастыруымен "Шал Құлекеұлы және ақын-дық өнер” атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция өттi, оған менi де шақырды. Конференцияға Қырғызстаннан, Түркиядан оқымысты ғалымдар қатысып сөйледi. Өзiмiздiң Қазақстандық академиктер, ғылым докторлары, тiл мамандары, ақын жазушылар Шал ақын туындыларының тiлдiк, стильдiк, психологиялық шеберлiк қырлары хақында, әйелдер тақырыбы мен әзiл-сатирасы жөнiнде ғылыми тұрғыдан ой толғады. Әдейi шақырумен барған маған "Шал ақын өлеңдерiнiң ел арасында таралуы” деген тақырыпта сөйлеуге тура келдi. Конференциядан кейiн де бiраз жұмыстар атқарылып жатты. 1999-жылдың мамыр айында облыстық маслихаттың сессиясында осы мәселе қаралатын болған соң орыс тiлдi депутаттарын Шал ақын шығармалары мен оның қазақ поэзиясында алатын орны жөнiнде Солтүстiк Қазақстан университетiнде жиын болып, жиналысқа қатысқан депутаттар-ды Шал өнерiне бас игiздi. Осындай өте бiр шешушi кезеңде жанашырлық жасап белсене ат салысқан университет ректоры Ғалым Мүтановқа да алғысымызды айтамыз. Осы сәттерде облыстық маслихат депутаттарының атына Алматыдан Бәйкен Әшiмов бастаған мемлекет қайраткерлерiмен бiрге оқымысты, ақын-жазушы жерлестерiмiзден жедел хат келiп түскенi, оның сессия отырысында оқылуы, iстiң абройлы болып аяқталуына себеп болды. Мiне, осындай жолдардан өтiп, басталуы мен аяқталу мерзiмi бiраз созылып кеткенiмен 14 желтоқсан 1999-жылы республика президентiнiң жарлығымен ауданымызға Шал ақын аты берiлдi. Осылай, бiрнеше жылғы созылған жанкештi еңбегiмiз жанып, ауданымыз ардақты атамыз, қазақ жерiне аты түгел тараған Шал ақын есiмiмен аталып, Солтүстiк облыстардың iшiнде бiрегейi ретiнде ата-бабаларымыз мекен еткен жерiне өздерiнiң ие екенiн көрсеттi. жүктеу/скачать 303,2 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|