история государства    №2, 2012

-   60  -
мЕмЛЕКЕт тарихЫ    №2, 2012        
-   61  -
история государства    №2, 2012
докладу 
И.Ф.  Голощекина  3  мая  1928  г.  ЦК 
ВКП(б) выносит постановление, где первым 
пунктом  ставится  задача:  «Проведение 
ряда  серьезных  мероприятий  по  борьбе  с 
экономическим  и  политическим  влиянием 
бая  в  ауле  (конфискация  имущества  и 
выселение  наиболее  крупных  скотоводов, 
земельная  реформа  и  т.д.),  организуя 
вокруг этой борьбы бедноту и батрачество, 
осуществление  на  деле  советизации  аула» 
[8]. 
27  августа  1928  г.  был  издан  декрет 
КазЦИК  и  Совнаркома  КАССР  «О 
конфискации  байских  хозяйств».  Баями 
считались  все,  кто  обладал  по  норме 
400  головами  крупного  скота  в  кочевых 
районах,  по  300  голов  -  в  полукочевых 
и  150  -  в  остальных.  Кроме  того,  к  баям 
в  нем  причислялись  также  бывшие 
султаны, 
волостные 
управители 
и 
другие  представители  дореволюционной 
администрации. На следующий день после 
издания  декрета  при  Президиуме  ЦИК 
КАССР была создана Центральная комиссия 
по  конфискации  имущества  и  выселению 
баев-полуфеодалов,  имевшая  на  местах 
около 300 аульных комиссий. Всего за три 
месяца было раскулачено и выслано около 
700  байских  семейств.  Изъятые  у  них  145 
тыс.  голов  скота  и  сельскохозяйственный 
инвентарь  были  переданы  во  вновь 
образованные колхозы. 
С  начала  1929  г.  началась  кампания 
по  вовлечению  в  оборот  удобных  для 
полеводства  земель.  Мотивировалось  это 
нерациональным использованием пахотных 
земель  при  нехватке  продовольствия  в 
автономной  республике  и  увеличением 
потребности  в  нем  в  связи  с  предстоящей 
индустриализацией  КАССР.  Основной 
земельный  массив  должен  был  быть  по 
планам  освоен  русским  и  украинским 
крестьянством 
в 
Павлодарском, 
Семипалатинском  и  Петропавловском 
округах.  При  этом  предполагалась  пере-
селение  в  сельские  местности  Казахстана 
около  полумиллиона  человек  из  других 
регионов. Напрашивается вывод о том, что 
партия ставила задачу сделать Казахстан, в 
особенности его северные и южные районы, 
поставщиком  продовольствия,  как  для 
местного населения, так и главным образом 
для  Союза  в  целом.  Увеличение  посевных 
площадей  сопровождалось  усилением 
карательных мер за срыв хлебных поставок 
и  постоянно  увеличивающимися  планами 
по хлебозаготовкам. 
Не 
случайно, 
несмотря 
на 
многомиллиардные  вливания  в  аграрный 
сектор  экономики,  по  всем  основным 
качественным 
показателям 
сельского 
хозяйства  (урожайность,  продуктивность 
животноводства  и  т.д.)  в  республике  не 
отмечался  в  последующие  десятилетия 
какой-либо  существенный  рост.  Истоки 
этих  проблем  заложены  именно  в  период 
коллективизации  и  в  настоящее  время  их 
последствия все еще далеко не преодолены.

-   60  -
-   61  -
история государства    №2, 2012
сПисоК ЛитЕратурЫ
1 Насильственная коллективизация и голод в Казахстане 1931-1933 гг. Сб. док. и мат. - 
Алматы: «Гылым», 1998. - 263 с.
2 Образование СССР. 1917-1924 гг. Сб. док. - М.-Л., 1949. - 230 с.
3  Социалистическое  строительство  КазССР.  Экономико-стат.  сб.  за  1920-1935  гг. 
Москва - Алма-Ата, 1936. - 220 с.
4  Дахшлейгер  Г.Ф,  Нурпеисов  К.Н.  История  крестьянства  Советского  Казахстана.  - 
Алма-Ата, 1985. -  Т.1. - 238 с.
5 Казахская  ССР за 20 лет. Стат. Сб. - Алма-Ата: «Казгосиздат», 1940. - 733 с.
6 История Казахстана: белые пятна. Сб. ст. - Алма-Ата, 1991. - 345 с.
7 Там же. - 345 с.
8 Архив Президента РК, Ф. 141, Оп. 1, Д. 234, Л. 146.
тҮЙІН
Мақаланың  авторы:  тарих  ғылымдарының  докторы,  доцент,  М.  Ауезов  атындағы 
ОҚМУ «Қазақстан тарихы» кафедрасының бастығы Бақыт Қойшыбайұлы Сапарбаев.
Бұл мақалада автор 1928-1929 жж. күштеп ұжымдастырудың алғашқы қадамдары мен 
дәстүрлі шаруашылықты жоюға бағытталған науқандарын нақты мәліметтермен дәлелді 
жеткізген.
SUMMARY
Author  of  the  article:  Saparbayev  Bakyt  Koishybaiuly,  doctor  of  historical  sciences, 
professor,  head  of  the  «Kazakhstan  histori»  department  of  the  M.Auezov  South-Kazakh-stan 
State University.
In this article the first steps of the forced collectivization of 1928-1929 and the company of 
abolishment of the traditional mode of economy are studied and supported with solid facts.

-   62  -
мЕмЛЕКЕт тарихЫ    №2, 2012        
-   63  -
история государства    №2, 2012
Ұжымдастыру  науқаны  Қазақстанда 
бұрын  болып  көрмеген  демографиялық 
күйреуге әкеліп соқтырды. Жалпы халықтың
  
аштық  нәубетін  бастан  кешіре  бастауы, 
жаппай  ұжымдастыру  науқаны  басталған 
жылдарында-ақ  көрініс  бере  бастаған  еді. 
Тарихшы Т. Омарбеков «Ашаршылық апаты» 
[1, 96 Б.], «Ашаршылық ақиқаты» [2,  96 Б.] 
атты зерттеулерінде большевиктер өкіметті 
басып алғаннан кейінгі жылдары қазақ жері 
екі  дүркін  -  20-шы  жылдар  басында  және 
30-шы  жылдар  басында  жантүршігерлік 
ашаршылықты бастан өткерді дей келе, осы 
аштықтарды қазақтың қырылғаны қырылып,
 
аман  қалғаны  бас  сауғалап  тоз-тоз  болып, 
халық  ретінде  жойылудың  аз-ақ  алдында 
қалды  деп,  мұның  негізгі  себебі  ауа  райы 
немесе  құрғақшылық  емес  еді,  керісінше, 
халық  аштықтан  қырылуы  мүмкін  екенін 
біле  тұра,  қатерлі  бағыттарынан  қайтпай 
қойған  большевиктер  және  олардың 
партиясының  біржақты  саясаты  кінәлі  деп 
көрсетеді. 
1930 
жылы 
Шығыс 
Қазақстан 
облысының 
аудандарында 
азық-түлік 
тапшылығы 
байқалды. Мәселен, Шемонайха 
ауданының  Алтай  поселкесіндегі  барлық 
тұрғындар  жергілікті  Тұтыну  қоғамының 
қамбасын  күйретіп,  ондағы  1500  пұт 
болатын  тұқымдық  астық  пен  азық-түлік 
қорын ұрлап алған. Ал, Өскемен ауданының 
Бобровка  селосында  800  адам  азық-түлік 
пен астықтың жоқтығынан, әртүрлі жасанды 
өнімдермен  қоректенген.  Уланған  астықты 
қорек еткендері туралы 18 жағдай тіркелген. 
Сол  сияқты  Тарханка  поселкесінде  қорек 
ететін астықтың  болмауынан 210 колхозшы 
тұқым себуден бас тартқан. Зырян ауданы-
ның  бірқатар  поселкелеріндегі  колхозшы-
лар  азық-түліктің  жоқтығынан  егістікті 
тастап, жұмыс іздеп кеткен.
Барлық жерлерде азық-түлік тапшылы-
ғы күннен-күнге ұлғайып келе жатқандығы 
байқалған. 
Бобровка 
поселкесіндегі 
кезекті  кедейлер  жиналысына  бір  -  бір 
қап  ұстап  келген  халық  үзілді-кесілді 
астық  талап  еткен.  Бірқатар  поселкелерде 
астық  қоймаларына  түсу  жиілеген,  тіпті 
күзетшілердің өздері бірге тонаған. Жалпы 
округтің  жағдайы  осындай  еді.  Азық-
түліктің тапшылығынан халық қоймаларды 
талан таражға түсіріп, жаппай қарсылыққа 
Қ.Қ. Байсарина
семей мемлекеттік педагогикалық институты, профессор
ШЫҒЫс ҚаЗаҚстаН ӨҢІрІНдЕгІ аШарШЫЛЫҚ ЖӘНЕ 
ПаНасЫЗ БаЛаЛар таҒдЫрЫ
аннотация
Автор  мақалада  жаппай  ұжымдастыру  жылдарында  халықтың  аштық  нәубетіне 
ұшырауы,  оның  күштеп  зорлық-зомбылыққа  негізделе  отырып  жүргізілгендігі,  ұжым-
дастыру  саясатының  салдарынан  зардап  шеккен  Шығыс  Қазақстан  халқының  көрген 
қасіреті, жетім қалған мыңдаған панасыз балалардың жай-күйін баяндайды. 
түйінді  сөздер:  тоталитарлық  жүйе,  жаппай  ұжымдастыру,  ашаршылық,  панасыз 
балалар, босқыншылық.
УДК [94:612.391-058.862] (574) ''193''

-   62  -
-   63  -
история государства    №2, 2012
шығу  ұлғайған  [3].  Дәл  осындай  жағдайда 
колхозда  жұмыс  күші  бар  деудің  өзі  тек 
сөз жүзінде ғана болды, себебі ірі қара мен 
қой,  жылқы  жем-шөптің  тапшылығынан 
қырылып  қалған.  Адамдар  тұқымдық 
астықты жеп қоймауы үшін, егін егуге берер 
алдында  оны  улау  қарастырылған.  Себебі, 
колхозшы  әйелдер  жиналыстарда  ылғи: 
«Бізді аштан қатырдыңыздар, сондықтан біз 
ендігі жерде тұқымдық қорды аламыз» [4],-
дейтін еді.
Шыңғыстай  ауданындағы  16  ауыл 
Кеңесі яғни 32320 тұрғынды біріктірген 6150 
шаруашылық 1930 жылдың 1-ші қазанынан 
бастап азая бастады, ауданда 17620 жанды 
құраған  1500  шаруашылық  қалған.  Бұл 
көрсеткіштің өзі 1700 жанға азайған, алайда 
олардың  қайда  кеткені  белгісіз.  Жалпы 
ауданнан  29800  жан  кетіп  қалған.  Қаңтар-
ақпан  айларындағы  екі  айда  Көкпекті, 
Балықтыкөл  совхоздарын  қоспағанда  өзге 
совхоздарда мал саны қысқарған [5].
Дәл  осы  уақытта  панасыз  балалардың 
саны ұлғая түсті. Ата-анасыз қалған балалар 
панасыздар  атанды.  Қазақ  дәстүрінде  ата  - 
анасынан  айырылған  баланы  ағайындары 
асырап  алып,  оған  пана  болатын,  Алайда 
ондай  мүмкіншілік  бола  бермеді.  Аштық 
нәубетінің  қасіреті  қаншама  ананың  өз 
баласын  тағдыр  тәлкегіне  тастап  кетуіне 
итермеледі.  Олардың  саны  күн  санап 
өсе  берді.  1932  жылдың  мамыр  айында 
Қазақстанда  30  мың  панасыз  бала  болса, 
көп ұзамай оның деңгейі 40 мыңға жеткен 
[6, 11 Б.].
Тұрар  Рысқұловтың  Сталинге  жазған 
екінші  хатында,  қазақ  органдары  қараусыз 
қалған  50  мың  қазақ  балаларының 
орналастырмағандығы  туралы  1932  жылдың 
аяғында  ресми  хабарлағандығын  айтады. 
Ал  1933  жылдың  1  қарашасында  есепке 
алынбаған  панасыз  балалардың  саны  72 
069-ға  жеткен.  Олардың  69%-ы  қазақтар, 
31%-ы басқа ұлт өкілдері еді [7, 46 Б.].
Шығыс 
Қазақстанның 
көптеген 
аудандарындағы 
ашаршылық 
нәубеті 
нәтижесінде  панасыз  балалар  саны  өсе 
түсті, әсіресе, 1932 жылдың бірінші жарты 
жылдығында  2000-нан  9170  адамға  дейін 
ұлғайған,  ал  2500  панасыз  бала  1932 
жылдың  29-шы  шілдесіне  дейін  балалар 
мекемелеріне алынбаған [8, 96 Б.].
Жалпы,  облыс  құрылғанға  дейін 
балалар панасыздығымен күрес жұ мыстары 
айтарлықтай дәрежеде жүргізілмеген. Оған 
дейін  550  адамды  қамтыған  8  балалар 
үйі  ғана  жұмыс  істеп  тұрған.  Балалар 
панасыздығымен  күрес  жургізу  жұмыста-
ры тек облыс құрылғаннан кейін, яғни 1932 
жылдың  сәуір-мамыр  айларында  қарқын 
ала бастады.
Дегенмен, жұмыс істеп түрған балалар 
мекемелерінің  жағдайы  сын  көтермейтін. 
Атына  мүлде  заты  сай  емес  жекелеген 
балалар  үйін  айтпағанның  өзінде  балалар 
мекемелерінің 
көпшілігінде 
панасыз 
балалар  шектен  тыс  көп  болған.  Кейбір 
жатақханалардың терезелері сынық болған 
және  оларға  еш  жөндеу  жұмыстары 
жүргізілмеген.  Балалар  мекемелеріндегі 
тамақ тапшылығы, киім-кешектің жоқтығы 
медициналық  қызметтің  көрсетілмеуі, 
оқу-тәрбие  ісінің  дұрыс  жолға  қойылмауы 
панасыз  балалардың  жағдайын  жақсарта 
алмады.  Әсіресе,  Абыралы,  Шыңғыстау, 
Қарқаралы  және  Жармадағы  балалар  үйі 
азық  түлікпен  айтарлықтай  қамтамасыз 
етілмеген.  Бұл  аудандарға  бөлінген  азық- 
түліктер  2-3  ай  бойы  Семей  қаласының 
қоймаларында  жатып  қалған.  Мұндай 

-   64  -
мЕмЛЕКЕт тарихЫ    №2, 2012        
-   65  -
история государства    №2, 2012
жауапсыздық  көп  кешікпей-ақ  өз  көрінісін 
бере бастаған. Мәселен, Шығыс Қазақстан 
облысы  атқару  комитеті  Президиумының 
1933 жылдың 3 ақпанындағы хаттамасында 
көрсетілгендей  әлі  де  болса  1013  бала 
жетімдер үйіне алынбаған еді. Бұл бағытта 
жүргізілуі  тиіс  бірқатар  жұмыстарды 
талқылай  келе,  облыстық  атқару  комитеті 
облыстық  және  аудандық  бөлімшелеріне 
бір ай ішінде балаларға интернационалдық 
тәрбие  беру  жобасын  жасап,  оны  барлық 
балалар  үйіне  таратуды  және  балалардағы 
ұжымдық 
әрекеттерді 
дамытуды, 
пролетарлық  идеологияға  қарсы  болған 
элементтер  мен  күресті  [9].  І933  жылдың 
тамыз  айына  дейінгі  уақытта  Шығыс 
Қазақстан  мекемесінде  10265  панасыз 
балалар  болған.  Әрине  алдыңғы  жылдарға 
қарағанда 
балаларды 
экономикалық 
тұрғыдан  қамтамассыз  ету  шаралары 
біраз  жақсарғандай  болды.  Дегенмен, 
облыстық комитеттің секретариаты балалар 
панасыздығымен  күресті  әлі  де  болса, 
қанағаттанғысыз деп тапқан. Есеп бойынша 
шамамен  170-500  панасыз  бала  балалар 
мекемесінен тыс қалып әлеуметтік тұрғыдан 
қорғалмаған еді.
1933  жыл  бойы  балалар  үйіндегі 
тәрбиеленушілердің  саны  бір  қалыпты 
деңгейде  сақталған,  балаларды  оқу  мен 
өндіріс  орындарына,  совхоздар  мен 
колхоздарға  орналастыру  жұмыстарының 
қарқынды  жүргізілуінің  нәтижесінде  1933 
жылдың  қаңтар  айынан  желтоқсан  айына 
дейінгі  уақытта  балалар  үйіндегі  балалар 
саны  азая  түсті.  Бұл  бағытта  атқарылған 
іс  шаралардың  нәтижесінде  жыл  басында 
тіркелген 10500 тәрбиеленуші 1933 жылдың 
1-ші  желтоқсанында  8573  адамға  азайған. 
Балалар үйін қайта құру нәтижесінде облыс 
бойынша 1933 жылы 6653 адамды қамтыған 
38  мектеп  үлгісіндегі  балалар  үйі  болса, 
1920 адамды қамтыған 13 мектепке дейінгі 
балалар  үйі  жұмыс  істеген.  Облыстағы 
6  ауданнан  (Павлодар,  Семей,  Өскемен, 
Шемонайха,  Зырян,  Катон  -  Қарағай)  өзге 
жерлердегі  балалар  үйі  облыс  қорындағы 
қаржымен қамтамасыз етілген. 
Балалар  үйі  үшін  қаржыландыру 
қоғамның  мүлкін  ортақтастырудан  артыл-
ған мүліктің есебінен жүргізілген. Өлкенің 
балалар  үйін  қаржыландыруы  бірқалыпты 
жүргізілмеді. Мәселен, 1932 жылдың 1-қа-
занына  дейін  Шығыс  Қазақстанға  берілуі 
тиіс ақша 632 мың сомды құрады [10]. Оның 
өзі толық берілген жоқ. Бөлінген ақша көбіне 
аудандық қаржы бөлімшелерінде ұзақ мезгіл 
қалып  қоятындықтан  жергілікті  жерлерге 
уақтылы жетпеген. Мәселен, 1932 жылдың 
сәуір  айында  балалар  комиссиясының 
бөлген  қаржысы  15-ші  қыркүйекке  дейін 
толық  игерілмеген,  себебі  бөлінген  125 
000  сомның,  22500  сомы  ғана  жергілікті 
жерлерге жеткізілген еді [6, 86 Б.]. 
Жоғарыда 
атап 
өткендей, 
ойластырылмай 
алынған 
шешімнің 
қайтарымы  өзін  көп  күттірген  жоқ,  оның 
зардабын  қарапайым  халық  көтерді. 
Жауапкершіліктің  жоқтығынан  балалар 
панасыздығының  өсуімен  қатар,  олардың 
арасында  әр  түрлі  жұқпалы  аурулардың 
өршуіне  әкелді.  Тек  балалар  ғана  емес, 
ашыққан халықтың барлығы дерлік әртүрлі 
жұқпалы  ауруларға  ұшырап,  әлі  жеткен 
жерінде ісініп, өліп жатқан.
Осыған  орай,  1932  жылдың  15 
қаңтарындағы  облыстық  комитет  бю-
росының  және  19  қаңтардағы  облыстық 
атқару  комитеті  Президиумының  эпиде-
миямен  күрес  жүргізу  үшін  ауруханалар 

-   64  -
-   65  -
история государства    №2, 2012
жағдайын  соған  сәйкестендіруге  қатысты 
қабылдаған  каулыларына  қарамастан  ау-
руханалар  санитарлық  тұрғыдан  да,  ша-
руашылық деңгейі жағынан да жағдайы мәз 
емес еді.
Семей қаласындағы ауруханалар, яғни, 
1933 жылдың наурыз айында бірінен кейін 
бірі  қаржы  тапшылығына  байланысты 
жабыла  бастаған.  Ал,  дәл  осы  уақытта 
ішек  ауруларымен  ауыратын  және  жүдеп 
арықтап, әлсіреп кеткен науқастардың саны 
ерекше  ұлғайып,  олар  барлық  аурулардың 
75  пайызын  құраған  еді  [11].  Нәтижесінде 
халықтың  жағдайы,  әсіресе  дәстүрлі  ша-
руашылығынан,  мал-мүлкінен  айырылған 
халық жағдайы өте қиындап, мүшкіл халге 
жетті. Халықтың көп бөлігі туған жерін, елін 
тастап, ашықтың зардабынан бір ауылынан 
екінші бір ауылға не шекара асып кете бар-
ды. Босқыншылықтың немесе туған жерден 
көшіп  кетушіліктің  1930-1933  жылдар 
аралығында  аса  көлемді  көрініс  бергені 
және  әсіресе,  көшпелі  жартылай  көшпелі 
казақ  шаруалары  өмірінде  терең  қасіретті 
із  қалдырғаны  белгілі.  1931  жылдың  1-ші 
желтоқсанында  Қазақ  Өлкелік  партия 
комитетіне ПП ОГПУ мынадай мәліметтер 
түсірген:  «1929  жылдың  ішінде  көшіп 
кетулер туралы мәлімет жоқ, өйткені көшіп 
кету қозғалысы тек 1930 жылдың көктемі-
нен  басталып,  ауыл  шаруашылығында 
капиталистік 
элементтерге 
кеңінен 
шабуыл  кезеңінде  бұқаралалық  сипат 
алды.  Халықтың  өз  мүлкін  өзі  құртып, 
тіпті өз үйі мен жерін тастап кеткендігінен 
ұжымдастыру  науқанының,  яғни  жеке 
меншіктен  айыру  саясатының  өз  жемісін 
бере  бастағандығын  байқаймыз.  Халық 
өз  туған  елін-жерін  тастап  кетуге  мәжбүр 
болды. Шығыс Қазақстан халқы шекаралас 
жатқан  аудандарға,  яғни  Қытайға,  Батыс 
Сібірге көше бастаған. Мәселен 1930 жыл-
дың ақпан айында Мақаншы ауданынан 33 
кедей  шаруашылығы  мен  39  орташа  және 
6  ауқатты  шаруашылық  Қытайға  көшіп 
кеткен. Ал наурыз айында дәл сол ауданнан 
191  шаруашылық  Қытайға  қоныс  аударған 
және  олардың  барлығы  колхозшылар  еді. 
Салыстырмалы түрде алатын болсақ дәл осы 
уақытта Зайсан ауданынан 503 шаруашылық 
Қытайға көшіп кеткен. Әлеуметтік жағынан 
бұл  шаруашылықтардың  182-сі  кедей, 
241-і  орташа  82-сі  ауқатты  еді  [12].  Қарап 
отырсаңыз  екі  ауданнан  көшіп  кеткен 
шаруашылықтардың  көпшілігі  орташалар 
мен  кедейлер  болған.  Өз  туған  жерлерінен 
көшу  үрдісі  1931  жылдың  қазан,  қараша, 
желтоқсан айларында кең етек ала бастаған. 
Облыстық комиссияның берген мәліметінде 
көрсетілгендей 1932 жылдың соңына дейінгі 
уақыт  аралығында  Шығыс  Қазақстаннан 
142932 адамды құраған 35733 шаруашылық 
көшіп кеткен. Бұл көшіп кеткен адамдардың 
95682-адамы өзге елдерге бет алған, Алайда 
облыстық  комиссия  мен  аудандардың 
берген  мәліметтері  арасында  айтарлықтай 
айырмашылықтың  болғаны  байқалған. 
Мәселен,  Көкпекті  ауданына  қатысты 
облыстық  комиссияның  мәліметінде  625 
шаруашылық  деп  көрсетілсе,  аудандық 
тізімде  тіркелген  шаруашылықтың  саны 
1791  еді.  Бұдан  елден  көшіп  кетушілердің 
есебі  дұрыс  жүргізілмегендігін  байқауға 
болады [13, 60 Б.].
1932  жылы  алапат  ашаршылық 
Қазақстанда  кеңінен  таралғанда  жағдай 
тіптен 
ушығып, 
шаруашылықтардың 
шетелдерге жаппай көшуі кеңінен орын ал-
ған. Исаев пен Орынбаевтың 1932 жылғы 11 
мамырда  Мәскеудегі  Халық  Комиссарлары 

-   66  -
мЕмЛЕКЕт тарихЫ    №2, 2012        
-   67  -

жүктеу/скачать 3,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: